Bachantki (tragedia Eurypidesa): Różnice pomiędzy wersjami

'''Bachantki'''<ref name="Kitto">{{Cytuj książkę |imię=H.D.F. | nazwisko = Kitto | tytuł = Tragedia grecka. Studium literackie (przełożył J.Margański) | wydawca = Homini | miejsce = Kraków | data = 2003 | strony = 339-349 | isbn = 83-909040-0-4}}</ref> lub '''Bakchantki'''<ref name="Eurypides">{{Cytuj książkę | nazwisko = Eurypides | tytuł = Tragedie (przełożył Jerzy Łanowski) | wydawca = Prószyński i S-ka | miejsce = Warszawa | data = 2007 | seria = Biblioteka Antyczna | strony = 10-17 | isbn = 978-83-7469-507-7 | tom = IV}}</ref> ({{grc|Βάκχαι}}, ''Bakchai'') – ostatnia z [[Tragedia|tragedii]] [[Eurypides]]a (406 p.n.e.), wystawiona podczas [[Agon (teatr)|agonu]] roku 405 p.n.e., krótko po śmierci autora. Utwór jest adaptacją bachicznego mitu o początkach kultu [[Dionizos]]a oraz opozycji i kontrowersjach ,jakie wśród co bardziej konserwatywnych mieszkańców Hellady wywoływały żywiołowe praktyki jego zwolenników.

Utwór przedstawia dramatyczne dzieje króla Teb [[Penteusz]]a, który swój sprzeciw wobec nowych, burzących stary porządek praktyk, przypłacił życiem. Wątek, wykorzystany już wcześniej przez [[Ajschylos]]a (''Pentheus''), wzbogacony został o element zemsty Dionizosa na siostrach swojej tragicznie zmarłej matki, publicznie podających w wątpliwość fakt jego boskości.

Kult Dionizosa, boga dzikiej przyrody i dawcy [[winorośl właściwa|winnej latorośli]], miał charakter [[orgia]]stczny tzn., że w trakcie praktyk bachicznych jego upojeni winem wyznawcy, tańcząc przy dźwiękach muzyki, w sposób mistyczny wypełniani byli przez bóstwo (''enthusiasmos''). Na czas obrzędów łączyli się w roztańczone grupy i porzucając swoje codzienne zajęcia przemierzali lasy, pastwiska oraz górskie zbocza, a stan, w który wchodzili, zwany ''ekstasis'' („wyjściem z siebie”), pozwalał im na przekroczenie bariery oddzielającej człowieka od otaczającej go dzikiej przyrody<ref name="Bravo,Wipszycka">{{Cytuj książkę |imię=B. |nazwisko=Bravo|imię2=E. |nazwisko2=Wipszcka| tytuł = Historia starożytnych Greków | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1988 | strony = 328-331 | isbn = 83-01-06654-7 | tom = I | tytuł tomu = Do końca wojen perskich}}</ref>.

Dionizos ({{grc|Διόνυσος}}), zwany również Bachusem ({{grc|Βάκχος}}), był dzieckiem z nieprawego łoża [[Zeus]]a i śmiertelniczki [[Semele (mitologia)|Semele]] – córki króla Teb [[Kadmos]]a. Jego ciężarna matka zginęła, ponieważ nie wytrzymała widoku pełni majestatu swojego boskiego kochanka (doktórego, czegoza namówiłanamową ją zazdrosnazazdrosnej [[Hera|Hery]], sama poprosiła, aby ukazał się jej jako bóg). Uratowany przez swojego ojca i zmuszony do ciągłej ucieczki przed zemstą Hery Dionizos, tułał się po bezkresach Azji i Północnej Afryki (Egipt, Syria, podbił nawet Indie), aby w końcu powrócić, na rządzony już wtedy przez wnuka Kadmosa [[Penteusz]]a, dwór tebański<ref name="Grimal">{{Cytuj książkę |imię=P. | nazwisko = Grimal | tytuł = The Concise Dictionary of Classical Mythology | wydawca = Basil Blackwell Ltd. | miejsce = Oksford | data = 1999 | strony = 128-129 | isbn = 0-631-16696-3}}</ref> (symbolizuje to wprowadzenie jego kultu do Grecji).

Punktem wyjścia wykorzystanej przez Eurypidesa opowieści, jest zemsta Dionizosa na siostrach Semele, w tym na matce Penteusza [[Agaue|Agawe]]. Ponieważ publicznie podważały one autentyczność związku Semele z Zeusem i jednocześnie fakt boskości samego Dionizosa, przybyły do [[Beocja|Beocji]] bóg zesłał na wszystkie Tebanki mistyczną ekstazę. Zamienione w [[menady]] – inaczej bachantki, czyli wyznawczynie jego kultu – wyprowadzone zostały na pobliską górę Kithajron, a ich przewodnikiem został sam wcielony w postać bachanta Dionizos. PonieważGdy pochwyconego przez interweniujących żołnierzy i przedstawionego Penteuszowi boga, podczas przesłuchania, zelżono, w zemście namówił on omamionego króla, aby w stroju kobiety przyjrzał się zachowaniu posądzanych o rozpustę bachantek. Wysłany na Kithajron władca, pomylonywzięty zprzez bachantki za dzikimdzikie zwierzęciemzwierzę, został żywcem rozszarpany przez własną matkę i jej siostry opętane mistycznym szałem{{r|"Grimal"}}<ref>{{Cytuj książkę |imię=M. | nazwisko = Dixon-Kennedy | tytuł = Encyclopedia of Greco-Roman Mythology |url=https://archive.org/details/encyclopediagrec00dixo_043 | wydawca = ABC-Clio | miejsce = Santa Barbara, Denver, Oksford | data = 1998 | strony = [https://archive.org/details/encyclopediagrec00dixo_043/page/n128 113]-116 | isbn = 1-57607-129-4}}</ref><ref name="Eurypides2">{{Cytuj książkę | nazwisko = Eurypides | tytuł = Tragedie (przełożył Jerzy Łanowski) | strony = 17-79 | tom = IV}}</ref>.

Treść utworu, skupiona wokół ostatnich, najbardziej dramatycznych wydarzeń boskiego mitu, obejmuje wątki od pochwycenia Dionizosa przez zbrojnych Penteusza, aż do tragicznego końca tebańskiego władcy{{r|"Eurypides2"}}.

Osoby dramatu to: Dionizos, Chór bachantek lidyjskich (jego czcicielek), [[Tejrezjasz]] (wieszczek), Kadmos (władca Teb, ojciec Agawe, dziad Penteusza), Agawe jego córka Agawe (matka Penteusza), Penteusz (władca Teb), Sługa, Posłaniec pierwszy, Posłaniec drugi. Osoby nieme: Orszak zbrojnych Penteusza, Słudzy Kadmosa{{r|"Eurypides2"}}.

Dramat otwiera streszczający mit prolog, w postaci monologu Dionizosa wygłoszonego przed pałacem tebańskim. Dionizos zauważa płonący na grobie swej matki wieczny ogień i sprawia, że wyrasta na nim wina latorośl{{r|"Kitto"}}{{r|"Eurypides2"}}.

Poprzedzony [[Parodos|partią chóru]] ''epeisodion I'' to spotkanie trzech postaci, które reprezentują zdecydowanie różne postawy wobec nowego kultu. Tejrezjasz, tebański wieszczek, który szczerze wielbi Dionizosa i Kadmos, stary król, nieszczery ale pokorny, przeciwstawieni są Penteuszowi, który jest mu zdecydowanie przeciwny{{r|"Kitto"}}. Rozmowa odzianych w skóry starców dotyczy ich udziału w rytuale ku czci boga. Władca, niedostrzegający początkowo obecnych na scenie postaci, skarży się na niemoralne zachowanie tebańskich kobiet i obwinia o wszystko obcego bachanta. Poznawszy zamiary starców wpada w gniew i oskarża Tejrezjasza o zły wpływ na swojego dziada. Ci z kolei starają się przekonać młodzieńca o konieczności poddania się woli bogów{{r|"Kitto"}}{{r|"Eurypides2"}}<ref name="Lesky">{{Cytuj książkę |imię=A. | nazwisko = Lesky | tytuł = Tragedia grecka (przełożyła M.Weiner) | wydawca = Homini S.C. | miejsce = Kraków | data = 2006 | strony = 561-579 | isbn = 978-83-89598-80-6}}</ref>.

''Epeisodion'' III to najdłuższa, centralna część dramatu, która podzielona na trzy partie rozpoczyna się dialogiem chóru z cudownie wyswobodzonym Dionizosem. Wtedy to zburzony zostaje królewski pałac i objaśnienieobjaśniony sposobujest sposób, w jaki bóstwo wydostało się z niewoli. KończyTę fazę jąkończy ponowne pojawienie się na scenie władcy. Faza druga to przybycie posłańca, którego opowieść zadaje kłam oskarżeniom o niemoralne prowadzenie się menad i jest jednocześnie opisem szału, jaki ogarnął bachantki podczas próby ich pojmania. Jego relacja, która zapowiada tragiczny finał{{r|"Lesky"}}, jest odniesieniem do najkrwawszych dionizyjskich rytuałów (''spargamos''), które polegały na rozrywaniu żywcem i spożywaniu na surowo schwytanych przez bachiczne korowody zwierząt{{r|"Bravo,Wipszycka"}}. Końcówka epizodu to rozmowa Dionizosa z Penteuszem, w którym bóg podsuwa królowi pomysł bliższego przyjrzenia się zachowaniu bachantek. W tym celu władca miałby w przebraniu kobiety udać się na Kithajron{{r|"Eurypides2"}}{{r|"Lesky"}}.

Krótki ''epeisodion'' IV to obraz przebranego za kobietę omamionego boską mocą Penteusza, który pragnąc uniknąć rozpoznania prosi bachanta (Dionizosa) aby wyprowadził go z miasta mniej uczęszczanymi drogami. Kończący dramat rozbudowany ''eksodos'' rozpoczyna relacja Posłańca opisująca straszną śmierć tebańskiego króla. W toku akcji następuje spotkanie Agawe i jej sióstrsiostry spotykają się z Kadmosem oraz uświadomienieuświadamiają sobie, jakiej dokonanejdokonały zbrodni. Utwór kończy pojawienie się Dionizosa (w formie ''[[deus ex machina]]''), wyjaśniającego motywy swojego postępowania, oraz udanie się Kadmosa i Tebanek na wygnanie{{r|"Eurypides2"}}{{r|"Lesky"}}.

''Bachantki'' są dramatem zdecydowanie odmiennym od wcześniejszych utworów jego autorstwa{{r|"Kitto"}} (dla jednych „dziwnym” – [[Tadeusz Sinko|Sinko]]<ref name="Sinko">{{Cytuj książkę |imię=T. | nazwisko = Sinko | tytuł = Literatura grecka | wydawca = Polska Akademia Umiejętności | miejsce = Kraków | data = 1947 | strony = 339-342 | tom = I | tytuł tomu = część 2. Literatura klasyczna (w. V-IV przed Chr.)}}</ref>, dla innych „trudnym”{{r|"Lesky"}} – [[Albin Lesky|Lesky]]). Tym co sztukę zdecydowanie wyróżnia jest jej tematyka i fabuła{{r|"Kitto"}}. Zaskakujący wybór problematyki religijnej, w tym niezwykle rzadko podejmowanego przez dramatopisarzy greckich mitu bachicznego{{r|"Eurypides"}}, próbowano wyjaśniać faktempodeszłym podeszłego wiekuwiekiem autora. Z drugiej strony dostrzeżono w utworze przeczący temu i charakterystyczny dla całej twórczości Eurypidesa racjonalny protest przeciwko tradycyjnej religii greckiej{{r|"Lesky"}}.

Macedonia, gdzie pod koniec życia tworzył autor, pozostawała miejscem na półbarbarzyńskimpół barbarzyńskim, a obrzędy bachiczne miały tam zapewne zdecydowanie bardziej żywiołowy przebieg{{r|"Eurypides"}}. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że ''Bachantki'' opisują odwieczny konflikt pomiędzy racjonalnym oglądem świata a religią, kult dionizyjski zamiast spokojnej wiary oferował bowiem orgiastyczną eksplozję, której natura racjonalna zdecydowanie się sprzeciwiała. Wydaje się, że Eurypides nie ocenia żadnej ze stron, a utwór jest zapisem „bezpośredniej konfrontacji z poruszającym go do głębi fenomenem” (Lesky), sztuka zaś prezentacją konfliktu pomiędzy dwiema siłami determinującymi ludzką egzystencję{{r|"Kitto"}}{{r|"Lesky"}}.

Ciekawym uzupełnieniem tej interpretacji jest dostrzeżony w sztuce aspekt psychologiczny{{r|"Lesky"}}<ref name="Smith">{{Cytuj książkę |imię=H.L. | nazwisko = Smith | tytuł = Masterpieces of Classic Greek Drama |url=https://archive.org/details/masterpiecesclas00smit | wydawca = Greenwood Press | miejsce = Westport (Connecticut), Londyn | data = 2006 | strony = [https://archive.org/details/masterpiecesclas00smit/page/n158 145]-163 | isbn = 0-313-33268-1}}</ref>. Akcja dramatu jest według niej obrazem wewnętrznej walki, w której wyparte treści zostają ostatecznie ujawnione. Fakt przebraniaPrzebranie się Penteusza za bachantkę, symbolizować ma obecną w nim, ale nieświadomą, chęć poddania się bachicznemu szałowi{{r|"Smith"}}.