Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
no chyba nie musimy używać komunistycznych tytułów w encyklopedii... |
Interpunkcja - aż dziw, że tyle szkolnych błędów interpunkcyjnych |
||
Linia 79:
[[Plik:Croatian Partisans flag.svg|thumb|Flaga używana przez partyzantów z [[Chorwacja|Chorwacji]]]]
[[Plik:Partizanski plakat.jpg|thumb|Chorwacki plakat wzywający do walki z okupantem]]
Większość żołnierzy NOVJ w Chorwacji było narodowości chorwackiej. Pod koniec 1944 roku wedle statystyk 61% partyzantów było Chorwatami (w tym większość żołnierzy pochodzących z tego kraju) podczas gdy 28% było Serbami{{odn|Cohen|1996|s=95}}<ref>Strugar, Vlado (1969). Jugoslavija 1941–1945. Vojnoizdavački zavod.</ref><ref>Anić, Nikola; Joksimović, Sekula; Gutić, Mirko (1982). Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije. Vojnoistorijski institut.</ref><ref>{{Cytuj |autor=Vuković, Božidar; Vidaković, Josip |data=1976 |tytuł=Putevim Glavnog štaba Hrvatske |język=sh}}</ref>. Co prawda jeszcze na przełomie 1941/42 większość partyzantów w Chorwacji było Serbami – sytuacja ta zmieniła się w październiku 1943 roku, wówczas Chorwaci objęli większość. Było to spowodowane m.in. przystąpieniem do partyzantki [[chrześcijańska demokracja|chadeckiej]] [[Chorwacka Partia Chłopska|Chorwackiej Partii Chłopskiej]] [[Božidar Magovac|Božidara Magovaca]] w czerwcu 1943 roku. Armia była ewenementem w całej Europie jeśli chodzi o udział w niej Żydów, który był rekordowy w skali całej Europy{{odn|Tomasevich|2001|s=362–363}}.
Na początku 1943 roku powołano ZAVNOH, czyli Krajową Radę Antyfaszystowską Wyzwolenia Ludu Chorwacji. ZAVNOH pełniła rolę parlamentu i był jedną w swoim rodzaju instytucją w okupowanej Europie. W czasie wojny odbył się trzy sesje plenarne rady. Na czwartej i ostatniej sesji, która odbyła się w dniach 24–25 lipca 1945 roku w [[Zagrzeb]]iu, ZAVNOH przeorganizował się w chorwacki parlament zwany jako ''[[Zgromadzenie Chorwackie|Sabor]]''<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Jelic |imię=Ivan |data=1978 |tytuł=Croatia in War and Revolution 1941–1945 |miejsce=Zagreb |wydawca=Školska knjiga}}</ref>.
Linia 93:
Słowenia znalazła się w skali Europy w wyjątkowej sytuacji, podobne doświadczenia łączą ją jedynie z [[Grecja|Grecją]]. Kraj został podzielony przez sąsiednie kraje faszystowskie, Włochy, [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgry]] i Niemcy<ref>{{Cytuj |autor=Gregor Joseph Kranjc |data=2013 |tytuł=To Walk with the Devil |wydawca=University of Toronto Press |s=5}}</ref>. Zagrożone zostało samo istnienie narodu słoweńskiego. W obliczu tak trudnej sytuacji słoweński ruch partyzancki był jeszcze bardziej rozbudowany od tego w Chorwacji i Serbii<ref>{{cytuj |autor=Marko Hoare |data=2002 |tytuł=Whose is the partisan movement? Serbs, Croats and the legacy of a shared resistance |czasopismo=The Journal of Slavic Military Studies |wolumin=15 |numer=4}}</ref>. Ruch kładł nacisk na obronę tożsamości etnicznej, np. oddziały wojskowe był nazywane na cześć słoweńskich poetów czy pisarzy – jeden z batalionów nosił imię [[Ivan Cankar|Ivana Cankara]]<ref>{{Cytuj |autor=Štih, P.; Simoniti, V.; Vodopivec, P. |data=2008 |tytuł=A Slovene History: Society, politics, culture |wydawca=Inštitut za novejšo zgodovino |miejsce=Ljubljana |s=426}}</ref>.
Na początku jednak siły partyzanckie były niewielkie i słabo uzbrojone. Wśród partyzantów znaleźli się jednak weterani hiszpańskiej wojny domowej, z których wielu miało duże doświadczenie w taktyce wojny partyzanckiej.
Partyzanci stanowili militarne ramię Frontu Wyzwolenia Narodu, antyfaszystowskiej platformy ruchu oporu powstałej w dniu 26 kwietnia 1941 roku w [[Lublana|Lublanie]]. Front składał się pierwotnie z wielu członków grup politycznych – głównie o charakterze lewicowym – z czego najbardziej zauważalni byli [[socjalizm chrześcijański|chrześcijańscy socjaliści]] i partia komunistyczna. Już w trakcie wojny wpływy [[Komunistyczna Partia Słowenii|Komunistycznej Partii Słowenii]] zaczęły rosnąć a jej przewaga została oficjalnie usankcjonowana w [[Deklaracja Dolomiti|Deklaracji Dolomiti]] z dnia 1 marca 1943 roku<ref>{{Cytuj |autor=Gow, James; Carmichael, Cathie |data=2010 |tytuł=Slovenia and the Slovenes: A Small State in the New Europe |wydawca=Hurst Publishers |s=48 |isbn=978-1-85065-944-0 |język=en}}</ref>. Część członków Frontu Wyzwolenia i partyzantów było dawnymi członkami antywłoskiego ruchu oporu TIGR.
Linia 103:
W grudniu 1943 roku partyzanci utworzyli [[Szpital Partyzancki Franja]] zbudowany zaledwie kilka godzin drogi z [[Austria|Austrii]] i centralnej części Niemiec. Ponadto nadawali własny program radiowy ''[[Radio Kričač]]'', którego lokacja nigdy nie stała się znana siłom okupacyjnym (choć okupanci konfiskowali miejscowej ludności anteny odbiorcze).
Słoweńscy partyzanci zachowali odrębną od NOVJ strukturę organizacyjną i [[język słoweński]] jako język komendanta armii. Zmieniono to dopiero w ostatnich miesiącach przed wyzwoleniem kraju. Od 1942 do 1944 partyzanci nosili tzw. czapki trygławki, które następnie zastąpiono tzw. titówkami<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Vukšić |imię=Velimir |rok=2003 |tytuł=Tito’s partisans 1941–45 |wydawca=Osprey Publishing |strony=21 |isbn=978-1-84176-675-1}}</ref>. W marcu 1945 roku doszło do oficjalnego połączenia oddziałów partyzanckich z armią jugosłowiańską.
== Historia walk z Niemcami ==
Linia 122:
{{Osobny artykuł|Republika Užicka}}
[[Plik:Partisan youth execution.jpg|thumb|Młodzi partyzanci prowadzeni przez Niemców na rozstrzelanie. [[Smederevska Palanka]] w Serbii.]]
We wrześniu oddziały armii wyzwoleńczej wyzwoliły pierwsze tereny w Serbii. Wyzwolone zostały rejony [[Šabac]]a i [[Užice]]. Partyzanci powołali na tych obszarach Republikę Užičką gdzie przenieśli swój Główny Sztab. 26–27 września odbyła się narada dowódców powstań ze Słowenii, Hercegowiny, Chorwacji i Bośni. Na spotkaniu podjęto decyzję o zmiany nazwy Głównego Sztabu na Naczelny Sztab i o reorganizacji ruchu oporu, odtąd Sztab stał się kierownictwem wojskowym i politycznym NOVJ. Na obszary republiki przybyły całe rzeszy uchodźców w tym dzieci, osoby starsze i kobiety. Z mężczyzn przybyłych na ten teren po przeszkoleniu wojskowym utworzono oddziały. Wraz z uchodźcami pojawiły się samozwańcze bandy zwalczane przez NOVJ, których działania były wykorzystywane w [[Propaganda nazistowska|propagandzie niemieckiej]] w celu dyskredytacji ruchu oporu<ref name="ReferenceA">{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział VIII: Krwawe doświadczenia''|ref=nie}}</ref>.
Na wyzwolonym terenie powołano komitety narodowowyzwoleńcze, otwierały one szkoły, roznosiły broń i żywność, budowały szpitale polowe i przygarniały sieroty po zabitych partyzantach. Niemcy przystąpili do kontrofensywy, na Bałkany sprowadzono dywizje z obszaru Grecji, Francji, ZSRR oraz kolaborantów – ustaszy, czetników, [[Serbia Nedicia|nediczowców]] i domobranów. Mimo represji, siły ruchu oporu ciągle rosły i pod koniec 1941 partyzantka liczyła już 80 tysięcy żołnierzy, walcząc przeciwko 400 tysiącom żołnierzy państw Osi<ref name="ReferenceA" />.
W przededniu ofensywy, Tito zaproponował czetnikom pokaźne liczby broni wyprodukowane w fabryce w Užicach. Rozmowy zatrzymał atak na republikę. Z Užic ewakuowano fabryki, magazyn broni czy dokumentację sztabową. Z terenów „republiki” ewakuowano rannych i chorych oraz wywieziono z niej zapasy żywności i leków. Pokaźne sumy pieniężne partyzantów, 55 milionów [[Dinar jugosłowiański|dinarów]] spakowano w 103 worki, które ukryto.
Josip Broz opuścił miasto w obliczu nieuchronnej porażki broniących go wojsk. Wraz z częścią oddziałów wycofał się do [[Zlatibor]]u. Na miejscowość szybko zaczęli nacierać Niemcy, zostali odparci a Tito wycofał się do [[Čajetina|Čajetiny]] po drodze przyjmując do oddziału ponad trzydziestu żołnierzy, którym udało się wycofać<ref name="ReferenceA" />.
Obrona miasta nie została doceniona w mediach [[alianci (II wojna światowa)|aliantów]] zachodnich, zamiast tego w radiu nadawano komunikaty o działaniach czetników działających na o wiele mniejszą skalę<ref name="ReferenceA" />.
Linia 134:
=== Igmański Marsz ===
[[Plik:Stjepan Stevo Filipović.jpg|thumb|Partyzant [[Stjepan Filipović]]. Chwilę przed śmiercią na szubienicy fotograf uchwycił Stjepana krzyczącego „Śmierć faszystom, wolność ludowi!”. Zawołanie to stało się hasłem jugosłowiańskiej koalicji antyfaszystowskiej.]]
Po upadku republiki zarządzono pobór do partyzantki a NVOJ zaczął osiągać zwycięstwa w kolejnych kampaniach partyzanckich oraz stopniowo wyzwalał terytorium Jugosławii. Działania partyzantów sprowokowały Niemców do zemsty na cywilach w postaci masowych mordów (śmierć każdego żołnierza niemieckiego skutkowała zamordowaniem 100 cywilów, za każdego rannego ginęło ich 50). Od 21 grudnia 1941 roku partyzanci zaczęli tworzyć pierwsze Brygady, pierwszą z nich była [[Pierwsza Brygada Proletariacka]] na czele z [[Koča Popović|Kocą Popoviciem]]. Brygada ta wygrała pierwszą bitwę już cztery dni po założeniu. Żołnierze Brygady pokonali i rozbili trzy kolumny wojsk włoskich i jedną czetnicką koło miasta [[Rudo]]. Rozbicie kolumn zniszczyło efekty propagandy hitlerowskiej i czetnickiej, według której po zniszczeniu republiki, siły partyzanckie na terenie Serbii miały zostać w całości zlikwidowane<ref name="ReferenceB">{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział IX: Samotni w walce''|ref=nie}}</ref>.
Brygada przekroczyła tereny Bośni. Przeciwko Brygadzie, okupanci posłali własne oddziały oraz ustaszy, czetników i domobranów. Ofensywa trwała w dniach 17–23 stycznia 1942. Brygada podzieliła się na dwie grupy – jedna przedostała się do [[Jahorina|Jahoriny]] a druga do [[Trnova|Trnovy]].
Linia 153:
W 1942 utworzono dywizje i korpusy. W czerwcu tego roku utworzono III, IV i V Brygadę Proletariacką działające w Czarnogórze i [[Sandżak]]u. Oddziały działały już na terenie całej Jugosławii. Wyzwolili duże obszary Bośni oraz Hercegowiny.
1 listopada utworzono Narodowowyzwoleńcze Wojska Jugosławii, od tego czasu oddziały zaczęły być postrzegane jako regularna armia. 26–27 na spotkaniu delegacji partyzanckich w Bihaću utworzono rząd tymczasowy, Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego Jugosławii. Przeciwko temu zaprotestował ZSRR,
W grudniu wojska NOVJ liczyły 150 tysięcy żołnierzy. Walczyli oni przeciwko 930 tysiącom żołnierzy okupantów<ref name="ReferenceB" />.
Linia 159:
Na początku zimy 1943 roku po raz kolejny Niemcy zorganizowali ofensywę antypartyzancką<ref name="ReferenceC">{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział X: Sławne bitwy''|ref=nie}}</ref>. Akcji nadano kryptonim „Weiss” („Biały”). Tym razem przeciwko NVOJ wysłanych zostało 130 tysięcy żołnierzy niemieckich. Ofensywa miała trwać do marca, lecz na skutek walk przedłużyła się do kwietnia. Celem hitlerowców było zlikwidowanie Republiki Bihaćkej, a także komórek konspiracyjnych w Chorwacji<ref name="ReferenceB" />.
Działania IV ofensywy rozpoczęły się w [[Kordun]]ie. Z terenów Chorwacji do Bośni uciekło około 80 tysięcy osób. Już po pierwszym uderzeniu Niemcy wkroczyli na obszar Bośni. Przeciwko wojskom niemieckim w Bośni stanęło 20 tysięcy partyzantów. Naczelny Sztab podjął decyzję o ewakuacji partyzantów w kierunku [[Neretwa|Neretwy]]. Wraz z wojskami ewakuowany został Centralny Szpital, w którym przebywało wówczas cztery tysięcy osób<ref name="ReferenceC" />. Ewakuację uniemożliwiały wojska czetników. Na prawym brzegu czetnicy wystawili przeciwko uciekającym partyzantom liczącą 18 tysięcy partyzantów armię czetnicką. Otoczeni przez Niemców, Włochów i czetników, partyzanci zdecydowali się na uderzenia na wojska włoskie. W starciach z Włochami udało się im zdobyć broń maszynową i artylerię oraz autobus, który posłużył ewakuacji szpitala<ref name="ReferenceC" />.
Do starć doszło w dolinie Neretwy i Ramy. Partyzanci użyli haubic 120 mm. Na pomoc wycofującym się hitlerowcom stanęli czetnicy. Partyzanci chcąc odciąć czetników wysadzili w powietrze most żelazny w pobliżu Jablanicy a sami kontynuowali ewakuację. Tito rozkazał rozmieścić na rzece drewniane kładki, które posłużyły do ewakuacji rannych i chorych. Na wieść o [[Bitwa nad Neretwą|bitwie nad Neretwą]] i Ramą, pozostałe jednostki partyzanckie w całym kraju ruszyły do ataki na niemieckie formacje – celem tych akcji było zmuszenie Niemców do zaprzestania pościgu za ewakuowanymi Chorwatami. Wysadzano w powietrze tory kolejowe i mosty oraz organizowano zasadzki. Ewakuacja została zatrzymana po dotarciu nad [[Drina|Drinę]]. Na miejscu partyzanci stoczyli dwudniową bitwę z Włochami i partyzantami czetnickimi. Jugosłowianom udało się przepłynąć rzekę i zaatakować nieprzyjaciół z zaskoczenia. Po wygranej bitwie, ranni i cywile rozeszli się po wsiach a wojsko powędrowało w stronę wolnych obszarów.
[[Plik:Josip Broz Tito Bihać 1942.jpg|thumb|upright|Broz Tito w 1942 roku]]
Żołnierze ranni pod Neretvą trafili do partyzanckiego szpitalu polowego w [[Čelebić]].
Linia 180:
Zaniepokojeni porażką Włoch Niemcy nakazali wysłanie na Bałkany [[Grupa Armii F|Grupy Armii F]].
W słoweńskiej Lublanie zorganizowano strajk generalny, który przerodził się w otwarte powstanie wyzwoleńcze. Tito przedstawił oddziałom włoskim w Słowenii dwa żądania: mają one zaprzestać zwalczania partyzantów i ruszyć do walki z nazistami lub też opuścić Jugosławię i przekazać broń oddziałom partyzantów.
Do Jugosławii z całej Europy napływały tysiące ochotników, a z miejscowych powoływano kolejne oddziały. Z wyzwolonej [[Wojwodina|Wojwodiny]] przewożono do Bośni transporty zawierające odzież, leki czy żywność. Wszystkie te rzeczy przekazywane na rzecz ruchu oporu pochodziły z dobrowolnych darów ludności cywilnej przychylnej wobec partyzantów. Armia Tity coraz mniej przypominała partyzantkę a coraz bardziej regularne wojsko, Tito ustanowił nawet odznaczenia wojskowe – Bohatera Narodowego, Gwiazdę Partyzancką, Wyzwolenia Narodowego, Za Odwagę i Za Dzielność.
Linia 194:
Po kapitulacji wojsk włoskich w Słowenii powstało wolne terytorium. W regionach [[Primorje|Primorju]] wybuchło powstanie narodowowyzwoleńcze. Wojsko jugosłowiańskie liczyło już dwadzieścia dywizji – 120 tysięcy partyzantów.
We wrześniu przeciwko partyzantom Niemcy posłali 60 tysięcy żołnierzy, w tym kolaborantów. Ofensywa rozpoczęła się 19 września, trwała ona aż do stycznia kolejnego roku. Ofensywa objęła tereny od [[Udine]] do [[Triest]]u, Lublany, Karlovaca i granicy z Chorwacją. Prawdopodobnie nowa ofensywa została zaplanowana i zatwierdzona przez samego Hitlera. Niemcom wbrew przewidywaniom ich dowództwa nie udało rozbić się partyzantki, która po kapitulacji Włoch przejęła dużą liczbę broni i zaopatrzenia<ref name="ReferenceD">{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział XI: Doniosłe wydarzenia''|ref=nie}}</ref>.
==== Atak na kwaterę Tity ====
Od stycznia Broz przebywał w miejscowości [[Drvar]] w Bośni gdzie nawet odbył się II Kongres Zjednoczonego Związku Antyfaszystowskiej Młodzieży Jugosławii, znajdowała się siedziba KC, a także misji alianckich. Partyzanci dysponowali wówczas radiostacją „[[Radio Slobodna Jugoslavija|Slobodna Jugoslavija]]” (ukazywał też dziennik pod tą samą nazwą).
Już w kwietniu informowano o możliwym ataku na Drvar, do ochrony regionu wysłano więc trzecią brygadę 6. Dywizji Lickiej. Na początku maja alianci zniszczyli szybowce desantowe nadesłane przez Niemców. W Drvarze pozostawiano tylko liczący 300 partyzantów batalion ochrony Sztabu a resztę brygady oddelegowano. Jak się okazało był to celowy manewr Hitlera, który przewidział decyzję partyzantów i zdecydował o wysłaniu na Drvar silnej armii mającej zabić Titę. Za zabicie Tity odpowiadać miał [[Heinrich Himmler]]. Himmler przygotował atak wraz z [[Lothar Rendulic|Lotharem Renduliciem]], któremu oddał swój [[500 Batalion Strzelców Spadochronowych SS]]. Oddziały SS i grupy powierzno-desantowe wsparte miały zostać przez wojska czetnickie. Łącznie w ataku na Drvar uczestniczyć miało 40 tysięcy żołnierzy Osi.
Do szczegółowego poznania planów Tity, Niemcy wykorzystali dezertera z oddziału NOVJ. Według planu już po wylądowaniu desantu w celu zabicia lub pojmania Tity miało zostać wysłanych kilka grup, które miały również zdobyć dokumenty. Inna z grup zająć się miała rozbiciem radzieckiej misji wojskowej a jeszcze inne misją brytyjską i amerykańską. Kwaterę Tity zdobyć miała grupa SS-manów „Pantera”.
[[Operacja Rösselsprung (1944)|Operacja Rösselsprung]] rozpoczęła się 25 maja z samego rana, Tito do Drvaru przybył 24 na zorganizowane przez organizację młodzieżową obchody swoich urodzin. Zaskoczeni partyzanci dysponowali jedynie nielicznym garnizonem złożonym ze starszych partyzantów. Na korzyść partyzantów wpłynęło położenie terenu – kilka z samolotów rozbiło się na nierównościach a część z żołnierzy zginęła w katastrofie. Partyzanci nie stawiali oporu zamiast tego skryli się w pobliskich górach a marszałek wraz ze współpracownikami opuścił jaskinię, w której mieszkał. W tym czasie Niemcy mozolnie przeszukiwali miejscowość w poszukiwaniu dowódców partyzantki i alianckich doradców. Niemcy dowiedzieli się, w którą stronę wycofali się partyzanci i ruszyli za nimi w pościg. SS-manów zatrzymał oddział partyzantów jugosłowiańskich i polskich na czele z Aleksandrem Rankovićem. Aby załamać partyzantów SS-mani porwali z Drvaru grupę dziewcząt i ustawili je przed sobą jako żywe tarcze. W chwili gdy Niemcy zbliżyli się wystarczająco blisko do partyzantów, dziewczęta padły na ziemię a partyzanci ostrzelali SS-manów gradem kul, skutecznie rozbijając grupę prowadzącą pościg.
Na pomoc Drvarowi przybyła trzecia brygada 6. Dywizji Lickiej oraz uczniowie miejscowej szkoły oficerskiej. Odsiecz powiodła się a partyzantom udało się zabić większość SS-manów. Partyzanci wycofali się na rozkaz Tito po tym gdy w kierunku miasta Niemcy skierowali oddziały pancerne. Atak na Drvar okazała się dla hitlerowców jedynym w historii II wojny światowej nieudanym desantem powietrznym. Niemcy uzyskali olbrzymie straty – zginęło tysiąc żołnierzy a dwa tysiące zostało rannych, dla porównania Jugosłowianie stracili jedynie dwustu partyzantów a rannych zostało czterystu innych.
Jedynym sukcesem napastników okazało się zdobycie munduru Broza, który następnie został przedstawiony na wystawie w [[Wiedeń|Wiedniu]]<ref>{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział XIII: Desant na Drvar''|ref=nie}}</ref>.
== Walki z czetnikami ==
Linia 216:
Tito początkowo uważał że należy dojść z czetnikami do współpracy i zaproponował Mihailovićowi wspólne walki z Niemcami<ref name="ReferenceA" />. 19 września i 27 października 1941 roku, Broz przeprowadził nieudane rozmowy z Mihailovićem<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko=Kurapovna |imię=Marcia |rok=2009 |tytuł=Shadows on the Mountain: The Allies, the Resistance, and the Rivalries That Doomed WWII Yugoslavia |strony=87 |isbn=0-470-08456-1}}</ref>. Po jednym ze spotkań grupa czetnickich oficerów próbowała samowolnie dokonać zamachu na lidera NOVJ, zamachowców powstrzymał Mihailović<ref name="ReferenceE">{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział XXV: Jakim był?''|ref=nie}}</ref>.
Polityka czystek etnicznych prowadzona przez czetników w Bośni i Wschodniej Dalmacji spowodowała brak poparcia dla tejże grupy ze stron Chorwatów i Muzułmanów. Kolaboracja czetników z Włochami w północnej Dalmacji i popełniane przez kolaborantów okrucieństwa w tym regionie (np. rzeź dokonana przez czetników w Gali, w której przedstawiciele tejże formacji zamordowali 200 chorwackich cywilów{{odn|Cohen|1996|s=77}}) spotęgowało wsparcie dla partyzantów Tity ze strony Chorwatów.
== Zakończenie wojny ==
[[Plik:Jugoslavija i Evropa maj 1943.jpg|thumb|240px|Wolne tereny w maju 1943 roku]]
Pod koniec lata 1944 roku Niemcy ponieśli dotkliwe straty na [[Front wschodni (II wojna światowa)|froncie wschodnim]], a na stronę aliantów przeszło [[Królestwo Rumunii]]. Rozentuzjazmowani przywódcy ruchu oporu ruszyli do ataków na pozostałe w kraju siły okupacyjne często ponosząc przy tym dotkliwe straty w ludziach. Broz zaapelował do oficerów aby atakowali siły Osi w sposób bardziej rozważny, gdyż wojna może się przedłużyć, a nadmierne straty w ludziach nie są konieczne. 29 sierpnia [[Ivan Šubašić]] uznał że jedynym dowódcą sił walczących z Niemcami jest marszałek Broz, w rezultacie Mihailović został zdymisjowany. Tito wykorzystał tę sytuację i ogłosił [[amnestia|amnestię]] dla niektórych członków kolaboracyjnych formacji wojskowych w tym czetników czy domobranów. Warunkiem było przejście na stronę NOVJ. Ci którzy nie skorzystali z oferty, byli uznani za kolaborantów i często sądzeni przed trybunałami wojskowymi. W efekcie na stronę Tity przeszły całe oddziały z pełnym wyposażeniem.
Tito chcąc wyzwolić kraj przed wkroczeniem do niego Armii Czerwonej, nakazał niszczyć szlaki komunikacyjne oraz spotęgować walki z Niemcami. Marszałek, licząc na odwleczenie wkroczenia czerwonoarmistów na tereny kraju, poprosił ZSRR o dostarczeniu czołgów i zaopatrzenie, które miałoby zostać dostarczone poprzez Rumunię. 6 września w obliczu wejścia Armii Czerwonej do kraju Tito wydał rozkaz o nawiązaniu łączności ze stroną radziecką. Jak się okazało jeszcze tego samego dnia do Serbii wkroczył [[3 Front Ukraiński]].
Wraz z wyzwoleniem kraju, Šubašić zaproponował utworzenie nowego rządu komunistów i monarchistów. Jego pomysł poparł brytyjski minister spraw zagranicznych, który obawiał się, że Jugosławii może grozić wojna domowa.
9 września na stronę aliantów przeszło [[Carstwo Bułgarii]], w którym doszło do powstania, w wyniku którego obalono tamtejszy reżim carski i utworzono rząd składający się z komunistów. Równocześnie Niemcy ewakuowali się z Grecji a partyzanci rozpoczęli ataki na wycofujących się żołnierzy w celu uniemożliwienia im zajęcia jugosłowiańskich obiektów<ref name="ReferenceF">{{odn|Woydyłło|1992|loc=''Rozdział XIV: Decydujące miesiące''|ref=nie}}</ref>.
Broz połączył dziewięć dywizji, które wspólnie ruszyły w stronę [[Belgrad]]u zamienionego przez okupanta w twierdzę. Bitwa rozpoczęła się 14 września. Przeciwko Niemcom w szranki wkroczyły armie radzieckie i jugosłowiańskie w sile 55 tysięcy żołnierzy. Wojska niemieckie liczyły natomiast 30 tysięcy żołnierzy z 70 czołgami, samochodami pancernymi i 400 działami. Bitwa trwała sześć dni a wyzwolicieli wsparli cywile.
Część regularnego wojska musiała się wycofać z miasta i stanąć do walki z 30 tysięczną armią, która przyszła na pomoc garnizonowi. Dzięki wsparciu artylerii i czołgów [[Wehrmacht]] został rozbity a 20 października miasto było już wolne. W krwawej bitwie poległo tysiąc żołnierzy Armii Czerwonej i trzy tysiące żołnierzy Jugosławii. Z drugiej strony zginęło lub trafiło do niewoli aż 25 tysięcy Niemców, którzy w bitwie utracili poważne zapasy żywności i broń pancerną<ref name="ReferenceF"/>.
Jednym z ostatnich epizodów wojny były odwrót chorwackich kolaborantów do Austrii w celu poddania się wojskom brytyjskim nacierającym na północ do Włoch. Po ostrzałach armii jugosłowiańskiej duża część cywilów wróciła do domów uważając że są traktowani przez ustaszy jedynie jako ludzkie tarcze<ref>{{Cytuj |autor=Dominik Vuletić |data=2007 |tytuł=Kaznenopravni i povijesni aspekti bleiburškog zločina |czasopismo=Pravnik |wolumin=41 |numer=85 |issn=0352-342x |s=140 |język=sh}}</ref>. Do wycofujących się ustaszy dołączyły garstki [[Słoweńska Domobrana|słoweńskich żołnierzy domobrany]] (słoweńska policja kolaboracyjna) i czetników, a także oddziały [[Waffen-SS]]{{odn|Tomasevich|2001|s=752}}. 6 maja 1945 z Zagrzebia wycofał się rząd kolaboracyjny ustaszy a 7 maja dotarł w pobliże austriackiego [[Klagenfurt am Wörthersee]]<ref>{{Cytuj |autor=Zdravko Dizdar |data=2005-12 |tytuł=Prilog istraživanju problema Bleiburga i križnih putova |czasopismo=Senjski zbornik |miejsce=Senj |wolumin=32 |numer=1 |issn=0582-673X |s=132 |język=hr}}</ref>. Choć Niemcy poddali się 8/9 maja tym samym formalnie kończąc wojnę w Europie, ustasze nie chcieli się jednak poddać, 14 maja tydzień po formalnym zakończeniu wojny zakończyły się walki między siłami Jugosławii a siłami kolaboracyjnymi znajdującymi się w Słowenii i w Austrii. Największym starciem była [[bitwa pod Poljaną]], 14 maja, która zakończyła się zwycięstwem Jugosłowian i Brytyjczyków<ref>{{Cytuj |autor=Zvonko Springer |data=1999 |tytuł=Memories of a Croatian Soldier: Zvonko’s Story |miejsce=Salzburg}}</ref>. Wojska NDH poddały się dzień później<ref>{{Cytuj |autor=Martina Grahek Ravančić |data=2008 |tytuł=Izručenja zarobljenika s bleiburškog polja i okolice u svibnju 1945 |język=sh |czasopismo=Časopis za suvremenu povijesti |miejsce=Zagreb |wydawca=Hrvatski Institut za povijest |wolumin=39 |numer=3 |issn=0590-9597}}</ref>. W trakcie marszu zabitych zostało wielu przedstawicieli kolaboracyjnych formacji – ten kontrowersyjny rozdział historii ruchu oporu była w Jugosławii aż do lat 80. tematem tabu w wyniku dekada oficjalnej ciszy umożliwiła nacjonalistom wykorzystanie tych wydarzeń do własnych celów i zawyżania liczby ofiar tzw. ''[[masakra w Bleiburgu|masakry w Bleiburgu]]'' (termin wymyślony przez powojenną propagandę emigracyjnych ustaszy<ref>{{Cytuj książkę |imię=David |nazwisko=MacDonald |data=2002 |tytuł=Balkan Holocausts? Serbian and Croatian Victim Centred Propaganda and the War in Yugoslavia |wydawca=Manchester University Press |isbn=0-7190-6467-8 |język=en}}</ref>).
Linia 241:
NOVJ nawiązała stosunki z [[Armia Narodowo-Wyzwoleńcza|partyzantami albańskimi]] (Armia Wyzwolenia Narodowego) – na terenie Kosowa podzielonego na [[Albańczycy|Albańczyków]] i Serbów działały bowiem nieprzychylnie Jugosłowianom oddziały partyzanckie proalbańskie i wielkoserbskie (wzajemnie ze sobą walczyły). Doradcą wojskowym albańskich komunistów został [[Blažo Jovanović]]<ref name="ReferenceB" />.
Na jesieni 1943 roku Tito utworzył Bałkański Sztab, na czele którego stanął. Sztab miał objąć dowództwo nad całym ruchem oporu w kraju. Tito wysłał do Macedonii, [[Kosowo#Metochia|Metochii]] i Kosowa, Serba [[Svetozar Vukmanović|Svetozara Vukmanovicia Tempo]] mającego nawiązać kontakt z tamtejszym ruchem oporu i KPJ. Tempo zaproponował tamtejszym partyzantom uznanie Naczelnego Sztabu za jedynie dowództwo naczelne partyzantów na całych Bałkanach. Plan przyjęła większość dowódców, plan poparli Albańczycy natomiast [[Grecy]] stwierdzili że Sztab powinien mieć kolektywne dowództwo składające się z czterech komisarzy i komendantów. Tempo obiecał Grekom że Sztab wspomoże ich w walce przeciwko Brytyjczykom na wypadek gdyby ci chcieli zachować swoje wpływy w kraju. Prawdopodobnie Grecy zawiadomili o tej obietnicy rząd ZSRR, który natychmiast udzielił Ticie reprymendy. Broz nie chcąc utracić wsparcia alianckiego wysłał do Tempo depeszę, w której poinformował go o tym że nie jest on już jego pełnomocnikiem a Sztab nie zostanie powołany do życia<ref name="ReferenceD"/>.
W tym samym okresie podchwycił on projekt lidera Albańczyków, [[Enver Hoxha|Envera Hodży]], który zakładał utworzenie powojenne Federacji Bałkańskiej. Według powojennych wspomnień Tempo, plan obejmował utworzenie federacji obejmującej Grecję, Bałkany i europejską część [[Turcja|Turcji]] w Europie. Prezydentem tworu miał zostać Josip Broz. Pomysł ten zarzucić miano po interwencji Wielkiej Brytanii<ref name="ReferenceD"/>.
=== Z rządem królewskim na emigracji ===
Dopiero 12 września 1944 roku, Piotr II wezwał Jugosłowian do uznania rządu Tity i stwierdził że „ci, którzy są przeciwnikami partyzantów, są zdrajcami”{{odn|Ramet|2006|s=158}}.
=== Kontakty z ZSRR i Międzynarodówką Komunistyczną ===
NOVJ była krytykowana przez Komintern ze względu na odrzucenie frontu ludowego. Sam Tito uważał że „Wynikająca z hiszpańskiej wojny domowej nauka, że należy budować od dołu nowy, rewolucyjny rząd, stała w centrum polityki prowadzonej wówczas przez KPJ”{{r|Swain}}.
W czerwcu 1943 roku NOVJ wysłała do Międzynarodówki Komunistycznej telegram, w którym zażądała aby rząd ZSRR wycofał swoje poparcie dla czetników. Komintern odmówił jednak argumentując to tym że ZSRR nie mogło poddać krytyce lub zaprzestać wspierania sił lojalnych wobec rządu, z którym mają zawarty sojusz (chodziło o rząd królewski na emigracji). 21 czerwca wysłano kolejny telegram, w telegramie partyzanci czarnogórscy poinformowali o zdradzie i kolaboracji z okupantami prowadzonej przez czetników. 6–7 lipca treść telegramu została przedstawiona w radiu „Slobodna Jugoslavija”. 21 lipca przedruk telegramu umieszczony został w organie komunistów szwedzkich, „[[Ny Dag]]”. Po publikacji w [[Szwecja|Szwecji]], przedruki ukazały się w gazetach obu Ameryk, [[Australia|Australii]] i w [[Nowa Zelandia|Nowej Zelandii]] (były to główne skupiska emigrantów jugosłowiańskich). Czetników skrytykował nawet biuletyn ambasady radzieckiej w [[Londyn]]ie<ref name="ReferenceB" />.
Doszło do pierwszych starć na linii Tito-Stalin. NOVJ wbrew zaleceniom Stalina, odmówiła zawiązania przymierza z czetnikami a obie grupy niekiedy toczyły ze sobą zbrojne walki. Pod koniec 1943 roku, wbrew postulatom Stalina, zorganizowany przez ruch oporu parlament w praktyce proklamował republikę i powołał rząd tymczasowy. Sekretarz KW Międzynarodówki Komunistycznej, [[Dmytro Manuilśkyj]], informował o tym że „Gospodarz Stalin jest niebywale wściekły. Uważa, że to cios w plecy ZSRR i decyzji podjętych w Teheranie”<ref>{{Cytuj |autor=Vladimir Dedijer |tytuł=Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita |wolumin=1 |data=1981 |s=358}}</ref>. Stalinowskie ZSRR nie chciało aby w Jugosławii czy w innym kraju doszło do rewolucji, według strategii Moskwy najpierw do danego kraju musiały wkroczyć oddziały Armii Czerwonej a dopiero później miała tam powstać władza komunistów – miał to być gwarant utrzymywania w tym kraju wpływów ZSRR{{r|LMd}}.
3 sierpnia 1943 roku przedstawicielstwo ZSRR przekazało posłowi reprezentującemu rząd królewski na emigracji notę, w której poinformował że czetnicy to kolaboranci nazistowscy.
28 września 1944 roku Tito podpisał umowę zezwalającą wojskom radzieckim na wkroczenie na terytorium Jugosławii w celu pokonania sił osi w północno-wschodnich obszarach Jugosławii<ref name="Tomasevich 1969, s. 157">Tomasevich 1969, s. 157.</ref>. Pod koniec wojny partyzanci utworzyli regularną, liczącą 800 tysięcy żołnierzy armię. Wspomagani przez Armię Czerwoną partyzanci wyzwolili swój kraj w 1945 roku{{r|LMd}}.
Linia 272:
== Lotnictwo i marynarka wojenna ==
W maju 1942 roku pojawiły się pierwsze samoloty partyzantów. Dwaj piloci – [[Rudi Čajavec]] i [[Franjo Kluz]] oraz mechanik Milutin Jazbec porwali z lotniska wojskowego samolot [[Potez XXV]]. Dzień, w którym porwano samolot, czyli 15 maja, po wojnie uznany został za święto lotnictwa Jugosławii.
W lecie 1942 utworzono marynarkę wojenną, pierwszą bazą ustanowiono w Podgorze a obok niej powstał też jej sztab. Flota na początku liczyła kilka łodzi ubrojonych w karabiny maszynowe. Łodzie zostały wykorzystane podczas walki o wyspy adriatyckie. Łodzie wykorzystano w czasie głośnej akcji ratowania mieszkańców wybrzeża dalmatyńskiego zagrożonego po włoskiej kapitulacji ofensywą Niemców. Tysiące cywili z ewakuowanych zostało do [[Brindisi]] skąd do [[Królestwo Egiptu|Egiptu]] przetransportował ich polski statek „[[MS Batory]]”<ref name="ReferenceB" />.
| |||