Kilik (przełęcz): Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
lit.
m sprzątanie kodu, zh.?? to kod języka dla komputerów, a nie polskojęzyczny skrót dla ludzi!
Linia 9:
|data zdobycia =
|pierwsze wejście =
|współrzędne = 37°4'59"N04′59″N 74°40'31"E40′31″E
|kierunek = z [[północ]]y na [[południe]]
|commons =
|GADM = 171.6.18.0.0.0
}}
'''Kilik''' ([[Język{{w chińskijęzyku|zh]]. |基里克达坂}}<ref>{{Cytuj |tytuł = 中华人民共和国政府和巴基斯坦政府关于中国新疆和由巴基斯坦实际控制其防务的各个地区相接壤的边界的协定 - 维基文库,自由的图书馆 |data dostępu = 2021-02-14 |opublikowany = zh.wikisource.org |url = https://zh.wikisource.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%8D%8E%E4%BA%BA%E6%B0%91%E5%85%B1%E5%92%8C%E5%9B%BD%E6%94%BF%E5%BA%9C%E5%92%8C%E5%B7%B4%E5%9F%BA%E6%96%AF%E5%9D%A6%E6%94%BF%E5%BA%9C%E5%85%B3%E4%BA%8E%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E6%96%B0%E7%96%86%E5%92%8C%E7%94%B1%E5%B7%B4%E5%9F%BA%E6%96%AF%E5%9D%A6%E5%AE%9E%E9%99%85%E6%8E%A7%E5%88%B6%E5%85%B6%E9%98%B2%E5%8A%A1%E7%9A%84%E5%90%84%E4%B8%AA%E5%9C%B0%E5%8C%BA%E7%9B%B8%E6%8E%A5%E5%A3%A4%E7%9A%84%E8%BE%B9%E7%95%8C%E7%9A%84%E5%8D%8F%E5%AE%9A}}</ref>; [[Język{{w hindijęzyku|hi]]. |किलिक पास}}; [[Język{{w urdujęzyku|ur]]. |کلوک پاس}}) – przełęcz na wysokości 4827 m (lub wg innych źródeł: 4765<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads |data = 2020 |isbn = 9783447113694 |wydanie = 1 |miejsce = Wiesbaden |wydawca = Harrassowitz Verlag}}</ref> m lub 4755 m<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Jason Neelis |rozdział = Chapter Five: Capillary routes of the Upper Indus |tytuł = Early Buddhist Transmission and Trade Networks |data = 2011 |isbn = 9789004181595 |s = 257-287257–287 |jstor = 10.1163}}</ref>) w rejonie północno-zachodniego Karakorum, południowego Pamiru i wschodniego Hindukuszu, w grzbiecie [[Batura Muztagh|Batura Mustagh]] będącym działem wodnym oddzielającym [[zlewisko]] [[Morze Arabskie|Morza Arabskiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Major Watersheds and Rivers in Southern and Eastern Asia {{!}} Open Rivers Journal |data dostępu = 2021-02-14 |url = https://editions.lib.umn.edu/openrivers/article/hydrology-and-world-history/watershed-map3/ |język = en-US}}</ref> od [[Azja Centralna (region fizycznogeograficzny)|Azji Środkowej]]. Leży na granicy między terytorium [[Gilgit-Baltistan]] administrowanym przez Pakistan<ref>{{Cytuj |tytuł = Kashmir {{!}} History, People, & Conflict |data dostępu = 2021-02-15 |opublikowany = Encyclopedia Britannica |url = https://www.britannica.com/place/Kashmir-region-Indian-subcontinent |język = en}}</ref> a chińskim regionem autonomicznym [[Sinciang]], łącząc poprzez boczne doliny [[Hunza (dolina)|Dolinę Hunzy]] na południu z doliną [[Wachan (region)|Korytarza Wachańskiego]] na północy. Przez przełęcz Kilik, podobnie jak przez leżącą na południowy wschód od niej przełęcz [[Mintaka (przełęcz)|Mintaka]], prowadziły od stuleci szlaki, którymi przez góry przeprawiali się handlarze, buddyjscy mnisi, pielgrzymi i inni wędrowcy między [[Kotlina Kaszgarska|Kotliną Kaszgarską]] a szlakami w górnym biegu [[Indus|Indusu]].u<ref name=":1" />. Tranzytowe znaczenie tych przełęczy zaniknęło wraz z budową dróg dostępnych dla ruchu kołowego, a przede wszystkim [[Szosa Karakorumska|Karakoram Highway]] przez [[przełęcz Khunjerab]].<ref name=":0" />. Wody spływające z lodowców przy przełęczy Kilik tworzą rzekę [[Kilik (rzeka)|Kilik]], która wpada do rzeki Misgar spływającej do [[Khunjerab (rzeka)|Khunjerab]], dopływu rzeki [[Hunza (rzeka)|Hunzy]].<ref>{{Cytuj |tytuł = The longest and the largest rive |data dostępu = 2021-02-19 |opublikowany = www.pakissan.com |url = http://www.pakissan.com/english/watercrisis/rivers/}}</ref>.
 
'''Kilik''' ([[Język chiński|zh]]. 基里克达坂<ref>{{Cytuj |tytuł = 中华人民共和国政府和巴基斯坦政府关于中国新疆和由巴基斯坦实际控制其防务的各个地区相接壤的边界的协定 - 维基文库,自由的图书馆 |data dostępu = 2021-02-14 |opublikowany = zh.wikisource.org |url = https://zh.wikisource.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%8D%8E%E4%BA%BA%E6%B0%91%E5%85%B1%E5%92%8C%E5%9B%BD%E6%94%BF%E5%BA%9C%E5%92%8C%E5%B7%B4%E5%9F%BA%E6%96%AF%E5%9D%A6%E6%94%BF%E5%BA%9C%E5%85%B3%E4%BA%8E%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E6%96%B0%E7%96%86%E5%92%8C%E7%94%B1%E5%B7%B4%E5%9F%BA%E6%96%AF%E5%9D%A6%E5%AE%9E%E9%99%85%E6%8E%A7%E5%88%B6%E5%85%B6%E9%98%B2%E5%8A%A1%E7%9A%84%E5%90%84%E4%B8%AA%E5%9C%B0%E5%8C%BA%E7%9B%B8%E6%8E%A5%E5%A3%A4%E7%9A%84%E8%BE%B9%E7%95%8C%E7%9A%84%E5%8D%8F%E5%AE%9A}}</ref>; [[Język hindi|hi]]. किलिक पास; [[Język urdu|ur]]. کلوک پاس) – przełęcz na wysokości 4827 m (lub wg innych źródeł: 4765<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads |data = 2020 |isbn = 9783447113694 |wydanie = 1 |miejsce = Wiesbaden |wydawca = Harrassowitz Verlag}}</ref> m lub 4755 m<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Jason Neelis |rozdział = Chapter Five: Capillary routes of the Upper Indus |tytuł = Early Buddhist Transmission and Trade Networks |data = 2011 |isbn = 9789004181595 |s = 257-287 |jstor = 10.1163}}</ref>) w rejonie północno-zachodniego Karakorum, południowego Pamiru i wschodniego Hindukuszu, w grzbiecie [[Batura Muztagh|Batura Mustagh]] będącym działem wodnym oddzielającym [[zlewisko]] [[Morze Arabskie|Morza Arabskiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Major Watersheds and Rivers in Southern and Eastern Asia {{!}} Open Rivers Journal |data dostępu = 2021-02-14 |url = https://editions.lib.umn.edu/openrivers/article/hydrology-and-world-history/watershed-map3/ |język = en-US}}</ref> od [[Azja Centralna (region fizycznogeograficzny)|Azji Środkowej]]. Leży na granicy między terytorium [[Gilgit-Baltistan]] administrowanym przez Pakistan<ref>{{Cytuj |tytuł = Kashmir {{!}} History, People, & Conflict |data dostępu = 2021-02-15 |opublikowany = Encyclopedia Britannica |url = https://www.britannica.com/place/Kashmir-region-Indian-subcontinent |język = en}}</ref> a chińskim regionem autonomicznym [[Sinciang]], łącząc poprzez boczne doliny [[Hunza (dolina)|Dolinę Hunzy]] na południu z doliną [[Wachan (region)|Korytarza Wachańskiego]] na północy. Przez przełęcz Kilik, podobnie jak przez leżącą na południowy wschód od niej przełęcz [[Mintaka (przełęcz)|Mintaka]], prowadziły od stuleci szlaki, którymi przez góry przeprawiali się handlarze, buddyjscy mnisi, pielgrzymi i inni wędrowcy między [[Kotlina Kaszgarska|Kotliną Kaszgarską]] a szlakami w górnym biegu [[Indus|Indusu]].<ref name=":1" /> Tranzytowe znaczenie tych przełęczy zaniknęło wraz z budową dróg dostępnych dla ruchu kołowego, a przede wszystkim [[Szosa Karakorumska|Karakoram Highway]] przez [[przełęcz Khunjerab]].<ref name=":0" /> Wody spływające z lodowców przy przełęczy Kilik tworzą rzekę [[Kilik (rzeka)|Kilik]], która wpada do rzeki Misgar spływającej do [[Khunjerab (rzeka)|Khunjerab]], dopływu rzeki [[Hunza (rzeka)|Hunzy]].<ref>{{Cytuj |tytuł = The longest and the largest rive |data dostępu = 2021-02-19 |opublikowany = www.pakissan.com |url = http://www.pakissan.com/english/watercrisis/rivers/}}</ref>
 
== Położenie geo-polityczne i administracja ==
Według danych i map sporządzonych przez [https://www.guidestar.org/profile/57-1197493 Hudson Institute of Meneralogy] przełęcz Kilik leży na wysokości 4827 m npmn.p.m. po pakistańskiej stronie granicy, od strony chińskiej prowadzi do niej droga; granica chińsko-afgańska przebiega w odległości ok. 30 km na zachód.<ref name=":2">{{Cytuj |tytuł = Mindat.org |data dostępu = 2021-02-15 |opublikowany = www.mindat.org |url = https://www.mindat.org/feature-1114952.html}}</ref>. Na wschód leży szczyt i punkt triangulacyjny Kilik East, a na południowy zachód – Kilik West.<ref>{{Cytuj |tytuł = Memoir on Maps of Chinese Turkistan and Kansu. : volVol.1 / Page 138 (Grayscale High Resolution Image) |data dostępu = 2021-02-15 |opublikowany = dsr.nii.ac.jp |url = http://dsr.nii.ac.jp/toyobunko/VIII-5-B2-11/V-1/page-hr/0138.html.en}}</ref><ref name=":2" /> Krajobrazowo przełęcz Kilik oddziela dwie odmienne krainy: [[płaskowyż]] po północnej stronie działu wodnego i głęboko wcięte [[Dolina V-kształtna|doliny rzeczne]] na południu.<ref>{{Cytuj |autor = H. Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters |data = 2020 |s = 44}}</ref>. Leżący na północ Sinciang (w ciągu ostatnich trzech wieków okresowo w granicach Chin, okresowo niezależny lub pod rosyjski protektoratem) zamieszkują przeważnie muzułmańscy [[Ujgurzy]]<ref>{{Cytuj |autor = Dolkun Kamberi |tytuł = Uyghurs and Uyghur Identity |czasopismo = Sino-Platonic Papers |data = May, 2005 |wolumin = Number 150 |miejsce = Philadelphia |wydawca = Department of East Asian Languages and Civilizations, University of Pennsylvania |archiwum = http://www.sino-platonic.org/complete/spp150_uyghurs.pdf}}</ref>, natomiast górskie doliny przygraniczne są słabo zaludnione przez [[Tadżykowie|Tadżyków]] i [[Kirgizi|Kirgizów]].<ref name=":3">{{Cytuj |autor = |redaktor = Michael J.B. Green |tytuł = Nature Reserves of the Himalaya and the Mountains of Central Asia |data = 1993 |isbn = 0195629221 |miejsce = New Delhi |wydawca = Oxford University Press |archiwum = https://archive.org/stream/naturereservesof93gree#page/n3/mode/2up}}</ref>. Niżej położone pastwiska na flance południowej używane są przez [[Buruszowie|Buruszów]] i [[Wachowie|Wachów]] z [[Hunza (dystrykt)|Hunzy]]. Obie przełęcze, Kilik i Mintaka, były niedostępne dla osób spoza regionu do 1947 r. Od 1999 r. Kilik dostępna jest od strony pakistańskiej dla kontrolowanego ruchu turystycznego (pieszo lub konno) od miejscowości [[Misgar (miejscowość)|Misgar]]<ref name=":3" />.<ref>{{Cytuj |tytuł = Kilik and Mintaka Passes |data = 2017-12-23 |data dostępu = 2021-02-15 |opublikowany = Trekking in Pakistan |url = https://trek.pk/kilik-and-mintaka-passes/ |język = en-US}}</ref>. Po obu stronach granicy znajdują się obszary objęte ochroną przyrody: Taxkorgan Nature Reserve (od 1984 r.) na północy i Kilik/Mintaka Game Reserve (od 1975 r.) na południu; rejon od strony Doliny Hunzy jest administrowany przez Khunjerab National Park.<ref name=":3" /> Politycznie tereny po obu stronach granicy należą do większych obszarów o niejednoznacznym statusie przynależności państwowej.<ref name=":4">{{Cytuj |autor = Alastair Lamb |tytuł = The Sino-Indian Border in Ladakh |data = 1973 |isbn = 0708103995 |miejsce = Canberra |wydawca = Australian National University Press |archiwum = https://openresearch-repository.anu.edu.au/bitstream/1885/114831/2/b10941575.pdf}}</ref>.
 
== Klimat ==
W okolicach przełęczy temperatury poniżej zera utrzymują się przez większą część roku, a przeważające opady to śnieg. Zimy są surowe, a okres letni chłodny i suchy.<ref name=":3" />. Według [[Klasyfikacja klimatów Köppena|klasyfikacji klimatów Köppena]] panuje tu klimat tundrowy, określany skrótem ET.<ref name=":2" />
 
== Historia ==
Przez przełęcze Kilik i Mintaka wiodły od wczesnego średniowiecza szlaki komunikacyjne i handlowe, ale ze względu na trudności terenowe były one dostępne tylko dla pieszych, a następnie dla zwierząt jucznych. Wraz z innymi, podobnie trudno dostępnymi trasami, tworzyły sieć tzw. tras kapilarnych (''capillary routes'') wspierających przejścia i drogi karawanowe [[Jedwabny Szlak|jedwabnego szlaku]].<ref name=":1" />. W miarę posuwania się ku coraz wyższym pastwiskom w górnych dorzeczach Hunzy pasterze spośród zamieszkujących [[Hunza (księstwo)|księstwo Hunzy]] Buruszów i Wachów docierali także w dolinę rzeki Kilik. W XIX w. wszystkie przełęcze w tym rejonie – Khunjerab, Mintaka, Kilik, [[Chillinji (przełęcz)|Chillinji]] i [[Irshad Unwin (przełęcz)|Irshad Unwin]] – były kontrolowane przez władców księstw Hunzy i Nagiru, którzy pobierali od podróżnych myto i inne opłaty, także po włączeniu księstw pod brytyjską administrację.<ref>{{Cytuj |autor = H. Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters |data = 2020 |s = 110-111110–111}}</ref>. W pierwszej dekadzie XX w., wraz z ustaleniem przez Lorda Curzona linii granicznej oddzielającej brytyjską strefę wpływów od chińskiej i rosyjskiej na północnej flance Karakorum, porzucono wszelkie pretensje do kontrolowania terytoriów wokół doliny Karachukur (Chalachigu) i utrzymywania przez siły brytyjskie stanowisk na przełęczach Kilik i Mintaka.<ref name=":4" />. Niemniej jednak w latach 1918 a 1939 między konsulatem [[Indie Brytyjskie|Indii Brytyjskich]] w [[Kaszgar|Kaszgarze]]ze a urzędem pocztowym w Misgarze w dolinie rzeki Kilik kursowała poczta (także tajna dyplomatyczna), a przenoszący ją gońcy szli przez przełęcze Kilik i Mintaka. Wraz z opanowaniem przez Chiny Sinciangu i zamknięciu granic z Pakistanem w 1951 r. ta droga wymiany poczty przestała istnieć.<ref>{{Cytuj |autor = H. Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters |data = 2020 |s = 50, 57, 147}}</ref>. Zgoła inną rolę odegrały przełęcze Kilik i Mintaka w historii sąsiadujących tu państw w latach 30. XX w., kiedy przeprawiały się przez nie setki uciekinierów ze Związku Sowieckiego i chińskiego Kaszgaru; sytuacja stała się tak chaotyczna, że w połowie lat 30. granice między ZSRR, Afganistanem, Chinami i Indiami Brytyjskimi zostały zamknięte dla wszelkiego ruchu.<ref>{{Cytuj |autor = H. Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters |data = 2020 |s = 131, 156-157156–157}}</ref>. Od rozpadu [[Imperium brytyjskie|Imperium Brytyjskiego]] w 1947 r., a dalej po zamknięciu wszystkich granic przez Chiny pod koniec [[Chińska wojna domowa|rewolucji]] w 1949 r. sytuacja wokół [[Wachan (region)|Korytarza Wachańskiego]] i terytorium Gilgit-Baltistanu pozostaje politycznie napięta.<ref>{{Cytuj |autor = Julie Flowerday |tytuł = Identity matters: Hunza and the hidden text of Britain and China |czasopismo = South Asian History and Culture |data = 2019 |issn = 1947-2501 |wolumin = VOL. 10, NO. 1 |wydawca = Routledge |s = 46-6346–63 |doi = 10.1080/19472498.2019.1576299 |archiwum = https://www.researchgate.net/publication/331236760_Identity_matters_Hunza_and_the_hidden_text_of_Britain_and_China}}</ref>.
 
== Słynne przeprawy ==
 
=== Przeprawa Bronisława Grąbczewskiego ===
W trakcie swojej drugiej wyprawy do Azji Środkowej latem 1888 r., odbytej prywatnie, ale pod auspicjami petersburskiego [[Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne|Towarzystwa Geograficznego]], polski badacz i podróżnik Bronisław Grąbczewski przeprawił się przez przełęcz Kilik w drodze od z Kotliny Kaszgarskiej do Doliny Hunzy.<ref name=":5">{{Cytuj |autor = H. Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters |data = 2020 |s = 84-9584–95}}</ref>. Przeprawiano się w terenie, dla którego Grąbczewski nie miał mapy i trzy dni zajęło im rozpoznawanie terenu, by w końcu przypadkiem 15. sierpnia (jak podaje Grąbczewski w drugim tomie swoich wspomnień), podczas polowania na kozła, natrafić na przełęcz, którą nazywał Kalik.<ref name=":6">{{Cytuj |autor = Bronisław Grąbczewski |tytuł = Przez Pamiry i Hindukusz do źródeł rzeki Indus |data = 1924 |wolumin = Tom drugi |miejsce = Warszawa |wydawca = Gebethner i Wolff}}</ref>. Wyprawa schodząc dolinami rzek udała się do Baltitu, stolicy księstwa Hunzy, gdzie Grąbczewski spotkał się z władcą księstwa Hunza Safdarem Chanem. Po prawie dwóch tygodniach pobytu w Kandżucie (jak Grąbczewski nazywa Hunzę) ruszono w drogę powrotną do Wachanu, przeprawiając się 6. października tym razem przez przełęcz Mintaka, którą Grąbczewski nazywał Ming-teke<ref name=":6" />. Mapy sporządzone przez Grąbczewskiego, choć niewolne od nieścisłości, stały się podstawą nowych map Pamiru i rejonów na południe od niego.<ref name=":5" />.
 
=== Ekspedycja Citroëna „Croisière jaune” ===
W latach 20. XX w. producent samochodów Citroën przedsięwziął pod patronatem francuskiego Towarzystwa Geograficznego ([https://socgeo.com/ Société de Géographie]) trzy transkontynentalne wyprawy, których celem było zarówno rozreklamowanie na świecie pojazdów Citroëna, jak i wskazanie na korzyści dla gospodarki zachodniej, jakie może przynieść rozwój mniej znanych i słabo rozwiniętych regionów. Dwa pierwsze przejazdy miały miejsce w Afryce w latach 1922 i 1924, a trzeci, rozdzielony na dwie trasy, odbył się latem 1931 r. między Bejrutem, Pekinem i Kalkutą. Najtrudniejszym odcinkiem, bogatym w nieprzewidziane wyzwania, była podróż ze [[Śrinagar|Śrinagaru]]u w Kaszmirze do Gilgit, gdzie rekonesans drogi w Dolinę Hunzy wykazał, że przeprawa jakichkolwiek pojazdów w górę doliny jest niemożliwa. Po okresie wypoczynku piesza część wyprawy ruszyła pod koniec sierpnia w marsz na północ ku granicy chińskiej. Licząca około dwustu tragarzy karawana dotarła przez przełęcz Kilik do pierwszej osady po drugiej stronie gór, gdzie władze chińskie nakazały im zastąpienie tragarzy z Hunzy Kirgizami. Wyprawa dotarła do Kaszgaru i połączyła z resztą ekspedycji w połowie września 1931 r.<ref>{{Cytuj |autor = H. Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters |data = 2020 |s = 132-140132–140}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = L. V. S. Blacker |tytuł = La Croisiere Jaun |czasopismo = The Geographical Journal |data = 1933 |wolumin = Vol. 81, No. 1 (Jan., 1933) |wydawca = The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers) |s = 53-5853–58 |doi = 10.2307/1783895 |archiwum = https://www.jstor.org/stable/1783895?read-now=1&refreqid=excelsior%3A605760cbc139386dbd13c28b770b7702&seq=6#page_scan_tab_contents}}</ref>
 
== Przypisy ==