Mord pod Orłem: Różnice pomiędzy wersjami

|miejsce = lasLas Miedwiediewski pod [[Orzeł (miasto)|Orłem]]

'''Mord pod Orłem''' (znany również jako '''mord w lesieLesie Miedwiediewskim''' i '''mord orłowski''') – zbiorowa egzekucja więźniów politycznych przeprowadzona przez [[NKWD]] 11 września 1941 roku w lesieLesie Miedwiediewskim, na północ od [[Orzeł (miasto)|Orła]]. Była to jedna z wielu tzw. [[Masakry więzienne NKWD w 1941|masakr więziennych]], dokonanych przez NKWD po rozpoczęciu [[Atak Niemiec na ZSRR|niemieckiej inwazji na ZSRR]].

W lesieLesie Miedwiediewskim [[Rozstrzelanie|rozstrzelano]] 157 osób, w tym prominentnych działaczy państwowych, partyjnych i świata nauki: osoby skazane w [[II proces moskiewski|drugim]] ([[Walentin Arnold]], [[Michaił Strojłow]]) oraz [[III proces moskiewski|trzecim procesie moskiewskim]] ([[Christian Rakowski]], [[Siergiej Biessonow]], [[Dmitrij Pletniow]]), a także [[Marija Spiridonowa|Mariję Spiridonową]], [[Piotr Pietrowski|Piotra Pietrowskiego]], [[Olga Kamieniewa|Olgę Kamieniewą]], [[Warwara Jakowlewa (komunistka)|Warwarę Jakowlewą]] oraz niemieckiego matematyka [[Fritz Noether|Fritza Noethera]]. Mord został zainicjowany przez ludowego komisarza spraw wewnętrznych [[Ławrientij Beria|Ławrientija Berię]] i usankcjonowany przez [[Państwowy Komitet Obrony ZSRR]] pod kierownictwem [[Józef Stalin|Józefa Stalina]]. Wszystkich skazanych oskarżono o „prowadzenie defetystycznej agitacji i próby przygotowania ucieczki w celu wznowienia działalności wywrotowej”.

Wydarzenia w lesieLesie Miedwiediewskim nie były precedensem: masowe groby na terenie Orla i w jego okolicach zaczęły pojawiać się już w latach 30., podczas [[wielki terror (ZSRR)|Wielkiegowielkiego terroru]]. Na północ i zachód od Cmentarza Troickiego w Orle znajdował się tzw. Diabelski Rów – wąwóz, w którym masowo rozstrzeliwano, a następnie grzebano więźniów politycznych<ref name="Liwcow35">{{odn|Ливцов|2011|s=35|ref=nie}}</ref>.

Do końca lat 80. XX w. znaczna część rozstrzelanych pod Orłem została [[rehabilitacja prawna|zrehabilitowana]]. W przypadku pozostałych 108 osób wyrok uchylono w 1990 roku.

5 września 1941 roku pod kierownictwem ludowego komisarza spraw wewnętrznych Ławrientija Berii i jego zastępcy [[Bogdan Kobułow|Bogdana Kobułowa]] 1. wydział specjalny wraz z administracją więzienną NKWD sporządził listę 170 więźniów wcześniej skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne i odbywanie kary w [[więzienie Orzeł|więzieniu Orłowskimorłowskim]]. Lista, podpisana przez kierownika I wydziału specjalnego [[Leonid Basztakow|Leonida Basztakowa]] i szefa administracji więziennej [[Michaił Nikolski|Michaiła Nikolskiego]], zawierała zestawienie informacji o każdym więźniu; w odniesieniu do 76 osób stwierdzono, że w więzieniu zajmowali się agitacją antysowiecką{{odn|Балакин|1994|s=85}}. Jak później donosił Basztakow, Kobułow był inicjatorem powstania listy, bezpośrednio zaangażowanym w proces jej tworzenia. To właśnie Kobułow robił różne oznaczenia w spisie, a także decydował o losie każdego więźnia<ref name="Bałakin92">{{odn|Балакин|1994|s=92|ref=nie}}</ref>.

Następnego dnia, 6 września, Beria wysłał list z dołączoną do niego listą skierowany do przewodniczącego Państwowego Komitetu Obrony ZSRR Józefa Stalina z wnioskiem o zastosowanie [[kara śmierci|kary śmierci]] wobec osób wymienionych w liście. W treści listu ludowy komisarz spraw wewnętrznych nazwał wymienionych więźniów „najbardziej rozgoryczoną częścią” przetrzymywanych w więzieniu Orłowskimorłowskim i wskazał, że ci ludzie „prowadzą defetystyczną agitację i próbują przygotować ucieczkę w celu wznowienia działalności wywrotowej”. Beria zaproponował powierzenie rozpatrzenia nadesłanych materiałów [[Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR|Kolegium Wojskowemu Sądu Najwyższego ZSRR]]. Tego samego dnia Stalin, który poparł propozycję Berii, podpisał dekret nr GKO-634ss, zezwalający na wykonanie kary śmierci wobec 170 więźniów, „skazanych w różnym czasie za działalność terrorystyczną, szpiegowsko-sabotażową i inną działalność kontrrewolucyjną”<ref name="Bałakin85-86">{{odn|Балакин|1994|s=85-86|ref=nie}}</ref>.

Zgodnie z przewidywaniami, 8 września 1941 roku Rada Najwyższa ZSRR, składająca się z [[Wasilij Ulrich|Wasilija Ulricha]] (przewodniczącego Kolegium), [[Dmitrij Kandybin|Dmitrija Kandybina]] i [[Wasilij Bukanow|Wasilija Bukanowa]], bez wszczęcia sprawy karnej i prowadzenia jakiegokolwiek postępowania, wydała wyrok śmierci na 161 więźniów na podstawie art. 58-10 część 2 Kodeksu Karnego RFSRR<ref name="Bałakin85-86"/>. Pozostałe dziewięć osób z listy, jak się okazało, nie było już przetrzymywanych w więzieniu Orłowskimorłowskim – niektórzy zginęli, inni zostali zwolnieni po rozpatrzeniu ich spraw. W związku z tym nawet więzień o nazwisku Borys Worowicz, który został uniewinniony ''de jure'' 28 maja, ale z nieznanych powodów nadal był przetrzymywany w więzieniu Orłowskimorłowskim, został rozstrzelany. Powodem tego i innych błędów był pośpiech przy sporządzeniu listy i brak weryfikacji danych<ref name="Bałakin84">{{odn|Балакин|1994|s=84|ref=nie}}</ref>. Ta okoliczność została wskazana podczas przesłuchania przez byłego szefa wydziału więziennego NKWD Nikolskiego<ref name="Bałakin92"/>.

Według byłego szefa UNKWD w obwodzie orłowskim [[Kondratij Firsanow|Kondratija Firsanowa]], operacja została przeprowadzona ze szczególną tajnością i dokładnością. „Około 200 skazanych nadal przebywało w celach z osobami, które miały zostać rozstrzelane”, powiedział później Firsanow. „Zrobiono to w celu ukrycia nadchodzącej akcji”. Dzień po egzekucji w lesieLesie Miedwiediewskim ewakuowano wszystkich współwięźniów straconych osób{{odn|Балакин|1994|s=93-94}}.

Wśród więźniów skazanych na śmierć w więzieniu Orłowskimorłowskim było kilka wybitnych osobistości politycznych, np. [[Christian Rakowski]] – były członek [[Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego|KC RKP (b)]] od 1918 roku i przewodniczący [[Rada Komisarzy Ludowych USRR|Rady Komisarzy Ludowych Ukraińskiej SRR]], w 1938 roku w ramach III procesu moskiewskiego skazany na 20 lat więzienia jako „angielski i japoński szpieg”. [[Marija Spiridonowa]], znana rewolucjonistka, jedna z przywódców [[Partia Lewicowych Socjalistów-Rewolucjonistów|lewicowych eserowców]], która wycofała się z działalności politycznej na początku lat 20., również została aresztowana i do czasu egzekucji odsiadywała w Orle wyrok długoletniego więzienia pod zarzutem przygotowania zamachu na [[Klimient Woroszyłow|Klimienta Woroszyłowa]]. Los Spiridonowej podzielił jej mąż, także były eserowiec, [[Illja Majorow]], który odbywał karę w tym samym więzieniu, ale jednocześnie nic nie wiedział o losie swojej żony: nie otrzymywał odpowiedzi na zapytania o Mariję wysłane do różnych władz. W jednej celi z Majorowem przebywali: były członek Komitetu Centralnego Partii Socjalistyczno-Rewolucyjnej [[Wadim Czajkin]], eserka [[Aleksandra Izmajłowicz]] i [[Władimir Karpieko]], profesor prawa rzymskiego na [[Kijowski Uniwersytet Narodowy im. Tarasa Szewczenki|Uniwersytecie Kijowskim]]. Oprócz wymienionych więźniów w lesieLesie Miedwiediewskim rozstrzelano także m.in.: [[Walentin Arnold|Walentina Arnolda]], którego kiedyś oskarżono o usiłowanie zabójstwa [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]], byłego inżyniera „Kuzbassugoła” [[Michaił Strojłow|Michaiła Strojłowa]] (wraz z Arnoldem oskarżonego o [[sabotaż]]), byłego doradcę misji dyplomatycznej ZSRR w Niemczech [[Siergiej Biessonow|Siergieja Biessonowa]], słynnego lekarza-terapeutę, profesora [[Dmitrij Pletniow|Dmitrija Pletniowa]], skazanego pod zarzutem udziału w zabójstwie [[Maksim Gorki|Maksyma Gorkiego]]<ref name="Masłowa">{{Cytuj stronę | url = http://orelsreda.ru/medvedevskij-rasstrel-pravda-i-vy-my-sel/ | tytuł = Медведевский расстрел: правда и вымысел | autor = Елена Маслова | opublikowany = Орловская среда | data = 25.01.2012 | język = ru | data dostępu = 2021-07-01}}</ref>, czy „czerwonego profesora” [[Aleksandr Ajchenwald|Aleksandra Ajchenwalda]]<ref name="Katanow">{{Cytuj pismo | autor = В. Катанов | tytuł = Тайна орловского расстрела | czasopismo = Вешние воды |wolumin = № 7 | strony = 7 | data = 1990 | issn = | doi = | język = ru}}</ref>.

Wyrok śmierci na 157 skazanych wykonano 11 września 1941 roku w lesieLesie Miedwiediewskim. Według byłego szefa więzienia Orłowskiegoorłowskiego, S. Jakowlewa, w tym celu NKWD wysłało do miasta specjalną grupę zadaniową. Rozkaz o wykonaniu egzekucji dotarł do Orła w czasie, gdy więźniowie byli ewakuowani, a miasto poddawane częstym i ciężkim bombardowaniom ze strony nacierających Niemców. Według zeznań Firsanowa, on i prokurator realizowali zadanie przeciwdziałania zastępowaniu skazanych innymi osobami. W tym celu wspólnie z pracownikiem prokuratury przestudiowali akta osobowe więźniów, porównując przedstawione w nich dane z informacjami uzyskanymi podczas przesłuchania skazanych{{odn|Балакин|1994|s=92-93}}.

18 stycznia 1989 roku Prokuratura Generalna ZSRR, kierując się cząstkową decyzją plenum Sądu Najwyższego ZSRR nr 40-88 z dnia 13 czerwca 1988 roku w sprawie [[Jurij Piatakow|Piatakowa]], [[Karol Radek|Radka]] i innych skazanych przez Sąd Najwyższy ZSRR w 1937 roku, wszczęła sprawę karną dotyczącą wydarzeń w lesieLesie Miedwiediewskim. Na podstawie wyników śledztwa plenum Sądu Najwyższego postanowiło przekazać materiały związane z decyzją Rady Najwyższej ZSRR z dnia 8 września 1941 roku o wymordowaniu więźniów z więzienia Orłowskiegoorłowskiego prokuratorowi generalnemu ZSRR [[Aleksandr Suchariew|Aleksandrowi Suchariewowi]]. Sprawa karna wszczęta przez prokuraturę ZSRR została z kolei przekazana do Głównej Prokuratury Wojskowej{{odn|Балакин|1994|s=91-92}}.

12 kwietnia 1990 roku prokurator wojskowy I wydziału Biura Głównej Wojskowej Prokuratury Rehabilitacyjnej ppłk Zybcew po zbadaniu sprawy karnej № 1-89 wydał dekret o umorzeniu postępowania przeciwko członkom Rady Najwyższej ZSRR Ulrichowi, Kandybinowi i Bukanowowi, uznając brak ''[[corpus delicti]]'' w ich działaniach. Dostrzegając bezprawność i bezzasadność wyroku Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego przeciwko 161 osadzonym w więzieniu Orłowskimorłowskim, Zybcew stwierdził jednak, że decyzja Kolegium nie była nielegalna, ponieważ została podjęta na podstawie dekretu Państwowego Komitetu Obrony ZSRR, najwyższego organu władzy państwowej w tamtym czasie. W odniesieniu do zbrodniczych działań inicjatorów egzekucji Berii i Kobulowa Zybcew zauważył, że obaj zostali już uznani za winnych i skazani na śmierć za popełnione zbrodnie w 1953 roku. Prokurator wojskowy uznał również osoby zaangażowane w wykonanie wyroku za niewinne popełnienia przestępstwa, ponieważ „nie mogły wiedzieć, że ten wyrok (...) był niezgodny z prawem”<ref name="Bałakin94"/>.

Jeszcze przed rehabilitacją większości ofiar mordu pod Orłem, korzystając z owoców przemian politycznych okresu [[pieriestrojka|pieriestrojki]], w maju 1988 roku młody moskiewski badacz [[Dmitrij Jurasow]] opowiadał o tym, co wydarzyło się w lesieLesie Miedwiediewskim. Na łamach „Rozmówcy” napisał, że „niewiele osób wie o straszliwych egzekucjach jesienią 1941 roku w więzieniu politycznym w Orle”<ref name="Katanow"/>. Od momentu pojawienia się pierwszych publikacji o rozstrzelaniach w lesieLesie Miedwiediewskim zainteresowanie opinii publicznej wydarzeniami z 11 września 1941 roku zaczęło stale rosnąć. Byli pracownicy [[KGB]] w obwodzie orłowskim, którzy zaczęli szukać materiałów na ten temat, regularnie informowali opinię publiczną o pojawieniu się nowych informacji. W okresie od 1989 do 1992 roku prasa aktywnie wykazywała zainteresowanie egzekucjami więźniów pod Orłem i badaniem ich okoliczności. Gazeta regionalna „[[Orłowskaja Prawda]]” poświęciła szereg publikacji wydarzeniom w lesieLesie Miedwiediewskim, m.in. „Czarny wrzesień 1941” (25 sierpnia 1990) i „Wieczna pamięć” (21 września 1991). Artykuły na ten temat ukazywały się także w gazetach ogólnopaństwowych, takich jak „[[Izwiestia]]” („Prosił Beria, podpisał Stalin”; 6 czerwca 1990), czy „[[Wiecziernaja Moskwa]]” („Właściciel domu egzekucyjnego”; 27 lipca 1990) . Archiwalne materiały dokumentacyjne zostały opublikowane w wielu innych periodykach prasy lokalnejlokalnych i centralnejcentralnych. 11 stycznia 1991 roku gazeta „Orłowskaja Prawda” w artykule „Tragedia w lesieLesie Miedwiediewskim” po raz pierwszy opublikowała pełną listę rozstrzelanych 11 września 1941 roku pod Orłem<ref name="grupa">{{Cytuj pismo | autor = Группа общественных связей Управления МБ РФ по Орловской области | tytuł = И снова о трагедии | czasopismo = Орловская правда | wolumin = | strony = | data = 1992-07-11 | issn = | doi = | język = ru}}</ref>.

Z biegiem czasu w wielu publikacjach dotyczących wydarzeń w lesieLesie Miedwiediewskim ujawniono jednak szereg nieścisłości. Wiele publikacji, w tym w gazecie „[[Central’naja Rossija]]” (artykuł „Orłowska centralna katorżnicza: 11 września 1941 r.”), wskazuje, że wśród rozstrzelanych w pobliżu Orla był mąż poetki [[Marina Cwietajewa|Mariny Cwietajewej]] [[Siergiej Efron]], aktorka pochodzenia niemieckiego [[Karola Neer-Genschke]], pisarz [[Nikołaj Klepinin]] z żoną, a także P. Tołstoj. Według autora publikacji wszystkie te osoby zostały rozstrzelane w lesieLesie Miedwiediewskim, mimo że nie figurują na liście. Wśród rozstrzelanych w Orle wymieniano też m.in. żony represjonowanych działaczy państwowych i dowódców wojskowych: Blumę Gamarnik, Galinę Jegorową, Jekatierinę Kork, Olgę Kamieniewą, Ninę Uboriewicz, E. Leżawę i O. Ugarową, natomiast w oficjalnych danych spośród wyżej wymienionych kobiet znalazły się tylko żony Kamieniewa i [[Aleksandr Ugarow|Ugarowa]]. W związku z wcześniejszymi prośbami o wyjaśnienie losów żon [[Jan Gamarnik|Gamarnika]], [[Ijeronim Uborewicz|Uboriewicza]], a także męża Cwietajewej, doniesiono o tym w publikacjach „Orłowskoj Prawdy” z lat 1990–1991, takich jak wyżej wzmiankowana „Wieczna pamięć” (21 września 1991). Według autora tego ostatniego artykułu wszyscy zostali skazani na karę śmierci przez Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego jeszcze w lipcu 1941 roku i rozstrzelani w [[Moskwa|Moskwie]]. Co do losu małżeństwa Klepininów, żon [[Aleksandr Jegorow|Aleksandra Jegorowa]] i [[August Kork|Augusta Korka]], aktorki Karoli Neer-Genschke, a także żony i córki [[Andriej Leżawa|Andrieja Leżawy]], zdaniem „Orłowskoj Prawdy” żadna z tych osób nie została rozstrzelana w Orle lub jego okolicach<ref name="grupa"/>. Założenie, że Efron i żony byłych sowieckich przywódców zginęły w lesieLesie Miedwiediewskim, błędnie przyjął badający tę sprawę Dmitrij Jurasow. Warto zauważyć, że oprócz Efrona wymienił on także nazwisko słynnego pisarza [[Bruno Jasieński|Brunona Jasieńskiego]], który, jak się później okazało, został rozstrzelany już w 1938 roku<ref name="Katanow"/>. Znany dramaturg [[Arkadij Waksberg]] wysunął przypuszczenie, że działacz partyjny [[Nikołaj Antipow]], represjonowany w 1937 roku, zginął pod Orłem, a historyk [[Anton Antonow-Owsiejenko]] wymienił wśród ofiar także ekonomistę i statystyka [[Walerian Obolenski|Waleriana Obolenskiego]] oraz przyjaciela Stalina i brata jego [[Jekatierina Swanidze|pierwszej żony]] [[Aleksandr Swanidze|Aleksandra Swanidze]]. Wersje dotyczące wszystkich tych trzech osób nie znalazły potwierdzenia – jak się okazało, Antipow i Obolenski zostali rozstrzelani w Moskwie w 1938 roku, Swanidze zaś wprawdzie zginął w 1941 roku, ale nie w lesieLesie Miedwiediewskim{{odn|Parrish|1996|s=70}}.

Po raz pierwszy mieszkańcy Orła upamiętnili mord w lesieLesie Miedwiediewskim w 1989 roku. Działacze orłowskiego „[[Stowarzyszenie Memoriał|Memoriału]]” złożyli kwiaty pod murem więzienia, a w sali Miejskiego Komitetu Wykonawczego odbyło się spotkanie poświęcone pamięci ofiar represji. Uczestnicy tego spotkania podjęli uchwałę o zbiórce środków na pomnik ofiar represji i ogłoszenie 11 września lokalnym dniem pamięci represjonowanych<ref>{{Cytuj pismo | autor = Ю. Антюхов | tytuł = Никто не забыт — ничто не забыто. Память — это жизнь души | czasopismo = Маяк | wolumin = | strony = |data = 1989-09-26 | issn = | doi = | język = ru}}</ref>.

11 września 1990 roku w lesieLesie Miedwiediewskim odsłonięto pomnik – [[granit]]ową płytę z napisem „Pamięci ofiar represji z lat 30., 40. i początku 50.”, zainstalowaną na betonowym cokole. Z okazji otwarcia upamiętnienia odbyła się uroczystość, w której uczestniczyli m.in. mieszkańcy Orła, ocalali ze stalinowskich represji; u stóp pomnika złożono kwiaty<ref>{{Cytuj pismo | autor = П. Фролов | tytuł = Митинг в Медведевском лесу | czasopismo = Орловская правда | wolumin = | strony = | data = 1990-09-11 | issn = | doi = | język = ru}}</ref>.