Historia Egiptu: Różnice pomiędzy wersjami

Tradycyjnie za egipskim kapłanem [[Manethon|Manetonem]] (IV/III w. p.n.e.) chronologia dziejów [[Starożytny Egipt|starożytnego Egiptu]] opiera się na podziale na trzydzieści kolejno panujących po sobie dynastii. Jednak dzięki badaniom archeologicznym dzisiaj posiadamy także pewne informacje o przeszłości Egiptu sprzed okresu opisywanego przez Manetona, stąd, przy generalnym zachowaniu jego schematu, mówi się także o okresach predynastycznym i protodynastycznym. Cywilizacja egipska powstała na drodze ewolucji z rolniczych [[Kultura archeologiczna|kultur]], takich jak [[kultury fajumskie]] (5450 - 4400 p.n.e.), [[kultura Merimde]] (5000 - 4100 p.n.e.), [[kultura badaryjska]] (4400 - 4000 p.n.e.) i kolejne kultury Nagada ([[Nagada I]] (4000 - 3500 p.n.e.), [[Nagada II]] (3500 - 3200 p.n.e.), [[Nagada III]] (3200 - 3150 p.n.e.){{odn|Shaw|2003|s=1, 33 - 36, 44}}. Kultury te stopniowo wykazują cechy znane z późniejszego [[Stare Państwo|Starego Państwa]], tak że już w przypadku kultury Nagada II „jedynie brak źródeł pisanych sprzed 3100 lat p.n.e. sprawia, że nie nazywamy jej np. kulturą staroegipską”{{odn|Tymowski|1996|s=119}}.

Przejście od [[Okres predynastyczny i protodynastyczny w Egipcie|okresu predynastycznego]] do protodynastycznego wiąże się z pojawieniem się [[Pisma egipskie|pisma]]. W wykopaliskach z okresu Nagada III odnaleziono pierwsze zabytki egipskiego piśmiennictwa, które pozwoliły na zidentyfikowanie linii władców rządzących w ówczesnym Górnym Egipcie. Nosili oni imiona o charakterze [[Animalizm|animalistycznytym]], takie jak: [[Skorpion I|Skorpion]] (założyciel dynastii), [[Krokodyl (faraon)|Krokodyl]], Sokół, Ślimak, Słoń, Ryba. Ci władcy są nazywani przez współczesnych historyków [[dynastia 0|dynastią 0]] (3150 - 3000 p.n.e.) Ze względu na szczątkowe źródła nie jest możliwe ani ustalenie pełnej kolejności ich panowania, ani odtworzenie jakiejś historii politycznej tego okresu. Zachowana historyczna tradycja i archeologia nie pozostawiają jednak wątpliwości, że to właśnie dynastia 0 przekształciła Egipt w jednolite państwo. Ostatnim królem dynastii 0 był [[Narmer]], i to właśnie on miał zjednoczyć Egipt i tym samym doprowadzić do założenia [[I dynastia|I dynastii]] (3000 - 2803 p.n.e.){{odn|Schlögl|2009|s=46 - 51}}{{odn|Shaw|2003|s=58 - 61}}.

Okres anarchii po upadku Starego Państwa współcześni historycy nazwali Pierwszym Okresem Przejściowym. Według Manetona ma wówczas panować pięć dynastii (VII - XI), w rzeczywistości żadna z nich nie rządzi jednak w całym kraju. Panujący wówczas chaos sprawia, że ludzie zwracają się ku kultowi boga umarłych, [[Ozyrys]]a. To także wtedy doszło do niespotykanego dotąd rozkwitu literatury, rozważającej los człowieka w tych czasach nędzy i zagrożenia. Nazywamy ją dzisiaj literaturą pesymistyczną. Pod koniec [[Pierwszy Okres Przejściowy|Pierwszego Okresu Przejściowego]] powstały dwa ośrodki władzy, jeden w [[Herakleopolis]] w Dolnym Egipcie, gdzie panowała kolejno [[IX dynastia|IX]] i [[X dynastia]] (2120 - 2020 p.n.e.), zaś drugi w [[Teby (Egipt)|Tebach]] w Górnym Egipcie, gdzie rządzili władcy [[XI dynastia|XI dynastii]] (2120 - 1976 p.n.e.). Ok. 2020 p.n.e. król XI dynastii [[Mentuhotep II|Mentuhotep I]] (2046 - 1995 p.n.e.) pokonuje władców Herakleopolis i ponownie jednoczy Egipt{{odn|Schlögl|2009|s=94, 98, 102}}{{odn|Tymowski|1996|s=136 - 137}}.

Ten okres spokoju zakończył się w trakcie panowania [[Echnaton|Amenhotepa IV Echnatona]] (1351 - 1335 p.n.e.), który próbował dokonać religijnej rewolucji wprowadzając w Egipcie [[monoteizm|monoteistyczny]] kult boga tarczy słonecznej, [[Aton]]a, przy czym [[faraon]] miał być jedynym pośrednikiem pomiędzy tym bóstwem a swoimi poddanymi. Ta idea spotkała się jednak z oporem kapłanów i zwykłej ludności, przywiązanej do dawnych kultów. Już za następcy Echnatona, [[Tutanchamon]]a (1332 - 1323 p.n.e.), przywrócono kult dawnych bogów, a ostatni król XVIII dynastii, [[Horemheb]] (1319 - 1292 p.n.e.), nakazał wymazanie imienia Echnatona i jego bezpośrednich następców z oficjalnych list władców. „Chociaż [[Okres amarneński|epizod amarneński]] [od [[Amarna|Amarny]], gdzie Echnaton przeniósł stolicę] trwał zaledwie dwadzieścia lat, jego wpływ był ogromny. Jest to być może najważniejsze wydarzenie w religijnej i kulturalnej historii Egiptu i pozostawiło ono głębokie blizny na kolektywnej świadomości jego mieszkańców”{{odn|Shaw|2003|s=279}}. W reakcji na próbę zmonopolizowania przez władcę relacji pomiędzy bogiem a ludźmi jego pośrednictwo zaczęło być całkowicie ignorowane, co w konsekwencji w ciągu następnych dwóch stuleci doprowadziło do powstania tzw. tebańskiej [[Teokracja|teokracji]], w której sam Amon był uważany za rządzącego Egiptem, porozumiewając się ze swoimi poddanymi za pomocą wyroczni{{odn|Shaw|2003|s=279 - 281}}.

Panująca na początku tego okresu [[XXI dynastia]] (1070 - 945 p.n.e.) rządziła jedynie w Dolnym i części Środkowego Egiptu, podczas gdy w Egipcie Górnym władzę sprawowali arcykapłani Amona-Re z [[Teby (Egipt)|Teb]]. [[XXII dynastia]] (945 - 722 p.n.e.) prawdopodobnie była pochodzenia [[Libia|libijskiego]]. Jej założyciel, [[Szeszonk I]] (945 - 924 p.n.e.), doprowadza do mianowania arcykapłanem Amona-Re swojego syna i faktycznie jednoczy Egipt. Po śmierci Szeszonka dwoistość władzy uwypukla się jednak ponownie, pomimo tego że zarówno faraon jak i arcykapłan z Teb pochodzą z tego samego rodu. W niespełna stulecie po panowaniu Szeszonka w Egipcie wybucha wojna domowa i zaczyna się on rozpadać. Władzę w [[Leontopolis]], na terenie Delty, przejmuje [[XXIII dynastia]] (808 - 715 p.n.e.), a wkrótce za jej przykładem podąża wielu lokalnych naczelników, którzy zaczynają rządzić na swych regionalnych „dworach”. Podczas gdy Egipt rozpadał się, umacniało się królestwo Nubii, i jego władca [[Pianchi]] (ok. 751 - 716 p.n.e.) rozciągnął swoje wpływy na Górny Egipt. Jego głównym rywalem w walce o władzę nad Egiptem był założyciel [[XXIV dynastia|XXIV dynastii]] (727 - 711 p.n.e.), panujący w Dolnym i Środkowym Egipcie [[Tefnacht]] (727 - 720 p.n.e.). Walka pomiędzy XXIV a [[XXV dynastia|XXV dynastią]] (716 - 656 p.n.e.) (nubijską) rozstrzyga się dopiero za następcy Pianchiego, [[Szabaka|Szabaki]] (ok. 716 - 701 p.n.e.), który przejmuje władzę nad całym krajem. Za panowania [[Taharka|Taharki]] (ok. 690 - 664 p.n.e.) dochodzi do katastrofalnego w skutkach konfliktu z [[Asyria|Asyrią]]. W latach 671 i 666 p.n.e. Asyryjczycy zdobywają [[Memfis]] i Taharka umiera w [[Napata|Napacie]]. Jego następca, [[Tanutamon]] (664 - 656 p.n.e.), ponownie zajmuje Egipt, pokonując rządzącego w nim z nadania Asyryjczyków [[Necho I]]. W odwecie w 663 p.n.e. [[Aszurbanipal]] (ok. 669 - 627 p.n.e.) raz jeszcze najeżdża Egipt, ścigając Tanutamona aż do I katarakty i niszcząc Teby. To wydarzenie kończy panowanie XXV dynastii w Egipcie{{odn|Tymowski|1996|s=151 - 153, 230}}{{odn|Cotterell|1990|s=29 - 30}}{{odn|Schlögl|2009|s=314 - 315}}.

Początek panowania rzymskiego wiąże się z pewnym gospodarczym ożywieniem, związanym z aktywnymi pracami nad renowacją systemu irygacyjnego, zaniedbanego za ostatnich Ptolemeuszy. Te pozytywne bodźce ekonomiczne zniweczył jednak rzymski fiskalizm i poddany bezwzględnej ekonomicznej eksploatacji [[Egipt rzymski|rzymski Egipt]] powoli lecz systematycznie stawał się coraz uboższy. Położony na peryferiach imperium był on także świadkiem niewielu ważnych wydarzeń politycznych i, co się z tym wiąże, bardzo rzadko był odwiedzany przez kolejnych cesarzy. Tuż po zajęciu Egiptu Rzymianie musieli walczyć z zagrażającym jego południowym granicom władcom [[Meroe]], jednak po odparciu ich inwazji w 21 p.n.e. zawarto z nimi pokój. Odtąd przez niemal trzy następne stulecia Egiptowi nie zagrażał żaden wróg zewnętrzny. W latach 115 do 117 w Egipcie miała miejsce [[Wojna Kwietusa|żydowska rewolta]], która zrujnowała znaczne obszary kraju. Żydzi do tej pory byli najliczniejszą obcą społecznością w Egipcie, której elita aspirowała do tego samego statusu co Grecy, co było źródłem nieustannego napięcia. Nieudane powstanie oznaczało koniec istnienia żydowskiej społeczności w Egipcie, która z powrotem pojawiła się dopiero w następnym stuleciu. Kolejnym poważnym buntem w Egipcie było tzw. [[Powstanie bukolów|powstanie pasterzy]] (171 - 175), którzy rozbili miejscowe siły rzymskie i zostali pokonani dopiero przez świeże siły namiestnika Syrii [[Awidiusz Kasjusz|Awidiusza Kasjusza]]. W roku 212 [[edykt Karakalli]] nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium, jednak nie miał on istotnego znaczenia dla położenia zwykłych egipskich chłopów{{odn|Petry|1998|s=10 - 14, 19}}{{odn|Lloyd|2010|s=185, 188 - 189, 191}}.

W III wieku Egipt znajdował się już w głębokim kryzysie, który miał swoje konsekwencje także dla życia religijnego. Aż do tego momentu tradycyjna religia Egiptu wydawała się mieć całkiem dobrze, a synkretyczne kulty [[Serapis]]a i [[Izyda|Izydy]], zapoczątkowane w [[Egipt ptolemejski|okresie ptolemejskim]], stały się nawet popularne na innych obszarach cesarstwa. Jednak finansowy kryzys oznaczał drastyczne ograniczenie patronatu nad świątyniami, polegającymi na kosztownych rytuałach, zaś im życie w Egipcie stawało się cięższe a rzymscy cesarze bardziej odlegli i nieistotni, tym bardziej tradycyjna teologia stawiająca w centrum pośredniczącego między bogami a ludźmi władcę stawała się nieaktualna. W tej sytuacji na egipskiej wsi zaczęło pojawiać się chrześcijaństwo, które już od drugiej połowy I w. było obecne w Aleksandrii. Odpowiedzą cesarzy na wzrost chrześcijaństwa były prześladowania, które jednak nie doprowadziły do zmiany sytuacji. W roku 297 w Aleksandrii wybuchł bunt [[Domicjusz Domicjan|Domicjusza Domicjana]], który został osobiście stłumiony przez [[Dioklecjan]]a (284 - 305). Dioklecjan ostatecznie włączył Egipt do zreorganizowanego przez siebie systemu prowincjalnego, zniósł jego odrębność monetarną i wprowadził łacinę do jego administracji. W ten sposób zakończyła się historia „Egiptu Augusta”{{odn|Shaw|2003|s=428 - 431}}{{odn|Petry|1998|s=21 - 25}}{{odn|Lloyd|2010|s=191 - 193, 275 - 276, 289 - 290}}.