Roman Dmowski: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Znaczniki: Z urządzenia mobilnego Z aplikacji mobilnej Z aplikacji Android
Linia 1:
{{Inne znaczenia|polityka żyjącego w latach 1864–1939|[[Roman Dmowski (urzędnik)|Roman Dmowski]] – urzędnik państwowy}}
{{Polityk infobox
|polityk = Roman Dmowski
|pełne imię i nazwisko = Roman Stanisław Dmowski
|grafika = [[Plik:Roman Dmowski in color.jpg|220px]]
|opis grafiki =
|data urodzenia = 9 sierpnia 1864
|miejsce urodzenia = [[Kamionek (Warszawa)|Kamionek]]
|data śmierci = 2 stycznia 1939
|miejsce śmierci = [[Drozdowo (województwo podlaskie)|Drozdowo]]
|funkcja = [[Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Polska)|Minister spraw zagranicznych]]
|partia = [[Związek Ludowo-Narodowy]]
|od = 27 października 1923
|do = 14 grudnia 1923
|poprzednik = [[Marian Seyda]]
|następca = [[Karol Bertoni]] (p.o)
|2 funkcja = [[Komitet Narodowy Polski (1917–1919)|Prezes Komitetu Narodowego Polskiego]]
|2 partia = [[Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne]]
|2 od = 15 sierpnia 1917
|2 do = 16 stycznia 1919
|2 poprzednik =
|2 następca =
|podpis = Roman Dmowski signature.svg
|odznaczenia = {{order|OOB}} {{order|OOP|WW}} {{order|OON|KW}} {{order|OGR|KW}}
|commons = Category:Roman Dmowski
|quote = Roman Dmowski
|prawdziwe nazwisko =
}}
'''Roman Stanisław Dmowski''' (ur. [[9 sierpnia]] [[1864]] w [[Kamionek (Warszawa)|Kamionku]], zm. [[2 stycznia]] [[1939]] w [[Drozdowo (województwo podlaskie)|Drozdowie]]) – polski polityk, publicysta polityczny, minister spraw zagranicznych, poseł na [[Sejm Ustawodawczy (1919–1922)|Sejm Ustawodawczy II Rzeczypospolitej]], poseł [[Duma Państwowa (Imperium RosyjskiegoRosyjskie)|II i III Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego]]. Współzałożyciel [[Narodowa Demokracja|Narodowej Demokracji]] (endecji, ruchu narodowego), główny ideolog polskiego [[nacjonalizm]]u. Polski działacz niepodległościowy, postulujący w pierwszym etapie zjednoczenie wszystkich ziem polskich i uzyskanie autonomii w ramach [[Imperium Rosyjskie]]go, a później odzyskanie niepodległości w oparciu o sojusz z Rosją i [[Ententa|ententą]], zaś w opozycji do państw centralnych (w szczególności Niemiec). Związany z ruchem [[Neoslawizm|neoslawistycznym]].
 
Pod koniec [[I wojna światowa|I wojny światowej]] stał na czele [[Komitet Narodowy Polski (1917–1919)|Komitetu Narodowego Polski]], który był uznany przez państwa Ententy za namiastkę rządu polskiego na emigracji i przedstawicielstwo interesów Polski<ref>{{Cytuj |autor = Eugeniusz Romer |tytuł = Pamiętnik Paryski 1918–1919. przypisy Andrzej Garlicki, Ryszard Świętek, t. I Wrocław 2010, s. 16. |data =}}</ref>. Delegat Polski na konferencję paryską w 1919 i sygnatariusz [[Traktat wersalski|traktatu pokojowego w Wersalu]]. Zagorzały przeciwnik polityczny [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] i jego projektu tworzenia państwa federacyjnego – wizji wielowyznaniowej i wielonarodowościowej Polski, twórca inkorporacyjnej koncepcji [[Państwo narodowe|państwa narodowego]], zakładającej polonizację ludności niepolskiej. Jeden z ojców niepodległej Polski<ref>{{Cytuj | url = https://niepodlegla.gov.pl/o-niepodleglej/roznymi-sciezkami-ku-niepodleglej-szli-ojcowie-polski-odrodzonej/ | tytuł = Różnymi ścieżkami ku Niepodległej szli. Ojcowie Polski Odrodzonej – Niepodległa – stulecie odzyskania niepodległości<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany opublikowany= niepodlegla.gov.pl | język = pl | data dostępu = 2019-11-13}}</ref><ref>{{Cytuj | url = https://dzieje.pl/postacie/roman-dmowski | tytuł = Roman Dmowski (1864-19391864–1939) – Postacie &#124; dzieje.pl – Historia Polski<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany opublikowany= dzieje.pl |język język= pl | data dostępu = 2019-11-13}}</ref><ref>{{Cytuj | url = https://www.rp.pl/Historia/311289921-Ojcowie-niepodleglosci-Wspoltworcy-odrodzonej-Rzeczypospolitej.html | tytuł = Ojcowie niepodległości. Współtwórcy odrodzonej Rzeczypospolitej – Historia – rp.pl<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany opublikowany= www.rp.pl | język = pl | data dostępu = 2019-11-13}}</ref><ref>{{Cytuj | url = https://wiadomosci.onet.pl/kraj/roman-dmowski-jeden-z-tworcow-niepodleglej-polski/6r0wl06 |tytuł tytuł= Roman Dmowski – jeden z twórców niepodległej Polski – Wiadomości<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany opublikowany= wiadomosci.onet.pl |język język= pl | data dostępu = 2019-11-13}}</ref>.
 
== Życiorys ==
Urodził się w 1864 roku we wsi [[Kamionek (Warszawa)|Kamionek]] pod [[Warszawa|Warszawą]] (obecnie [[Praga-Południe]]), w ubogiej rodzinie drobnoszlacheckiej, która pieczętowała się herbem [[Pobóg (herb szlachecki)|Pobóg]]{{r|<ref name="kresowiacy.com-Dmowski-cz.I}}" />.
 
=== Rodzina ===
 
==== Przodkowie ====
Pradziadkiem Romana miał być człowiek o imieniu Erazm<ref name=":1" />.
 
Dziadek Romana, Kazimierz (przed 1780–1827)<ref name=":1" /><ref name=":2">{{Cytuj |autor = Krzysztof Kawalec |rozdział = Rodzina Dmowskich |tytuł = Roman Dmowski |data = 2016 |isbn = 978-83-7785-762-5 |wydanie = 2 |wydawca = Zysk i S-ka Wydawnictwo |s = 20}}</ref> zamieszkał pod Warszawą i został wójtem gminy Kamion (obecnie [[Kamionek (Warszawa)|Kamionek]])<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Krzysztof Kawalec |rozdział = Rodzina Dmowskich |tytuł = Roman Dmowski |data = |isbn = 978-83-7785-762-5 |wydanie = 2 |wydawca = Zysk i S-ka Wydawnictwo |s = 19}}</ref>. Kazimierz brał udział w [[Insurekcja kościuszkowska|powstaniuinsurekcji kościuszkowskimkościuszkowskiej]]<ref name=":1" />.
 
Ojciec Romana, Walenty (1814–1884) był robotnikiem brukarskim na Pradze, następnie właścicielem niewielkiej firmy brukarskiej oraz dzierżawcą jezior Skaryszewskiego i [[Jezioro Gocławskie|Gocławskiego]]{{r|<ref name="romandmowski-dluzszy}}" />. Matka Romana, Józefa z Lenarskich (1833?<ref name=":2" />–1914), pochodziła z drobnej szlachty mazowieckiej (jednak już w XVIII w. utraciła szlachectwo z powodu zajęcia się garbarstwem, zmarła w marcu 1914 w Warszawie w wieku 81 lat<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Nekrologia. Ś.p. Józefa z Lenarskich Dmowska |url = http://mbc.malopolska.pl/publication/46958 |czasopismo = [[Czas (dziennik)|Czas]] |wolumin = 102 |strony = 3 |data = 27 marca 1914}}</ref>){{r|<ref name="eioba.pl-patriota}}" />.
 
==== Rodzeństwo ====
Roman miał dwóch braci Juliana (zm. 1918)<ref name=":3" /> i Wacława (1858–1936)<ref name=":3">{{Cytuj |autor = Krzysztof Kawalec |rozdział = Rodzina Dmowskich |tytuł = Roman Dmowski |data = 2016 |isbn = 978-83-7785-762-5 |wydanie = 2 |wydawca = Zysk i S-ka Wydawnictwo |s = 21}}</ref> oraz dwie siostry Marię (1866–1884?)<ref name=":3" /> i Jadwigę, oprócz tego dwoje jego rodzeństwa zmarło w okresie niemowlęctwa, a ich imiona pozostają nieznane{{r|<ref name="romandmowski.pl-rodzeństwo}}" />.
 
=== Dzieciństwo i młodość ===
{{fakt|data=2015-05|W pierwszych latach życia często chorował}}. W 1875 roku rozpoczął naukę w [[III Gimnazjum w Warszawie]]{{r|<ref name="romandmowski.pl-edukacja w gimnazjum}}" />, w wieku 17 lat (1881) założył tajną organizację uczniowską pod nazwą „Strażnica”{{r|<ref name="romandmowski.pl-życiorys-wersja krótsza}}" />, której głównym zadaniem był opór przed [[Rusyfikacja Polaków w okresie zaborów|rusyfikacją]], wyrażony w tajnych wykładach z języka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej. We wrześniu 1886 roku Dmowski wstąpił na wydział fizyczno-matematyczny [[Uniwersytet Warszawski|Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego]] (na sekcję nauk przyrodniczych). Po czterech latach nauki ukończył studia, a po złożeniu rozprawy pt. „Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych” otrzymał „uczony stopień kandydata nauk przyrodniczych”{{u|stopień}}{{r|<ref name="Roman Dmowski życiorys}}" />.
 
=== Narodowa Demokracja ===
{{Osobny artykuł|Konferencja Partii Opozycyjnych i Rewolucyjnych Rosji w Paryżu}}
W 1888 roku został członkiem warszawskiego koła organizacji [[Związek Młodzieży Polskiej „Zet”|młodzieży patriotycznej „Zet”]], a potem „starszym” Koła Braterskiego „Zet-u”. W grudniu 1889 roku został przyjęty do [[Liga Polska (1887–1893)|Ligi Polskiej]]{{r|<ref name="szturm.com.pl-Koncepcje}}" />, skupiającej działaczy zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji{{r|<ref name="ruchnarodowy.org-Historia}}" />. Około 1890 roku rozpoczął współpracę z tygodnikiem „[[Głos (pismo)|Głos]]”{{r|<ref name="dzieje.pl-Dmowski}}" />, gdzie poznał [[Jan Ludwik Popławski|Jana Ludwika Popławskiego]], z którym do końca życia się przyjaźnił{{r|<ref name="nowyobywatel.pl-Patriotyczne wizje Popławskiego}}" />. Od listopada 1891 do sierpnia 1892 roku studiował w [[Paryż]]u. W kwietniu 1893 roku dokonał wraz z kilkoma innymi działaczami przewrotu w Lidze Polskiej i stworzył [[Liga Narodowa|Ligę Narodową]], na czele której stanął{{r|<ref name="romandmowski.pl-życiorys-wersja krótsza}}" />. W sierpniu tegoż roku, za współorganizowanie manifestacji narodowej w setną rocznicę [[Konstytucja 3 maja|Konstytucji 3 Maja]], Dmowski po 4 miesiącach aresztu w [[Cytadela Warszawska|Cytadeli]] został [[Zesłanie|zesłany]] poza obszar [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Kongresówki]]{{r|<ref name="kresowiacy.com-Dmowski–cz.I}}" />, do [[Jełgawa|Mitawy]]. W lutym 1895 roku uciekł stamtąd i osiadł we [[Lwów|Lwowie]], gdzie objął redakcję dwutygodnika „[[Przegląd Wszechpolski]]” oraz współtworzył [[Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne]]{{r|<ref name="sztetl.org.pl-Dmowski}}" />. W 1896 roku na Zjeździe Rady Głównej Ligi Narodowej w Budapeszcie wszedł w skład Rady Głównej Ligi Narodowej{{r|<ref name="Roman Dmowski życiorys}}" />. Członek korespondent Towarzystwa [[Muzeum Polskie w Rapperswilu|Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu]] od 1897 roku<ref>Sprawozdanie z Zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswylu za Rok ...., 1899, s. 8.</ref>. W 1901 roku wrócił do kraju i zamieszkał w [[Kraków|Krakowie]]{{r|<ref name="dzieje.pl-Dmowski}}" />. W 1903 roku wydał książkę ''[[Myśli nowoczesnego Polaka]]'', będącą – jak sam po latach stwierdził – „wyznaniem wiary narodowej”{{r|<ref name="polonus.sk-rocznica}}" />. W 1905 roku przeniósł się do Warszawy{{r|<ref name="prawy.pl-twórca niepodległości}}" />.
 
W okresie rewolucyjnym 1904–1906 wystąpił przeciw antyrosyjskiej akcji rewolucyjnej polskich [[Socjalizm|socjalistów]]{{r|<ref name="polonus.sk-rocznica}}" /> Uważał, że sprawy polskiej nie należało łączyć z interesem rosyjskich rewolucjonistów, których cel działania nie był zbieżny z ideą niepodległej Polski<ref name=":0">{{Cytuj |autor = M.J. Chodakiewicz, J. Mysiakowska-Muszyńska, W.J. Muszyński |tytuł = Polska dla Polaków! Kim byli i są polscy narodowcy, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2015. |data =}}</ref>. W połowie maja 1904 roku Dmowski dotarł do [[Tokio]]{{r|<ref name="japonia-online.pl-japoński epizod}}" />, aby przekonać tamtejszy rząd, że polskie powstanie antyrosyjskie (propagowane przez [[Józef Piłsudski|Piłsudskiego]]) w Kongresówce byłoby dla Polaków szkodliwe, a [[Japończycy|Japończykom]] także by nie pomogło{{r|<ref name="romandmowski.pl-życiorys-wersja krótsza}}" />. Wysunął ponadto, korzystając z osłabienia władzy rosyjskiej, program [[Autonomia|autonomii]] Królestwa{{r|<ref name="poznan.pl-dmowski}}" />, [[samorząd]]u wiejskiego i miejskiego{{r|<ref name="romandmowski.pl-nasz patriotyzm}}" /> oraz spolszczenia szkół i urzędów{{r|<ref name="jbc.bj.uj.edu.pl-dodatek-głosu-narodu}}" />. Jako doraźne cele polityczne wysunął autonomię Królestwa Polskiego oraz zahamowanie postępów ruchu rewolucyjno-socjalistycznego{{r|<ref name="Roman Dmowski życiorys}}" />. W głównej mierze jego zasługą było uzyskanie przez endecję zdecydowanie dominującej pozycji w życiu politycznym Królestwa{{r|<ref name="poland.us-członek endecji}}" />. Reprezentując Ligę Narodową wziął udział w [[Konferencja Partii Opozycyjnych i Rewolucyjnych Rosji w Paryżu|konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji]], odbywającej się w [[Paryż]]u w 1904 roku{{r|<ref name="ipsb.nina.gov.pl-Grabski}}" />. Przyjęta tam rezolucja mówiła o autonomii Królestwa Polskiego i potrzebie konstytuanty w Warszawie{{r|<ref name="Ryszard Świętek Lodowa ściana}}" />.
 
W grudniu 1905 roku{{r|<ref name="Roman Dmowski życiorys}}" /> objął redakcję „[[Gazeta Polska (1826–1907)|Gazety Polskiej]]”{{r|<ref name="prawy.pl-twórca niepodległości}}" />. W lutym 1907 roku został wybrany posłem do rosyjskiej [[Duma Państwowa (Imperium RosyjskiegoRosyjskie)|II Dumy]], w której został przewodniczącym koła polskiego, i napisał książkę ''Niemcy, Rosja i kwestia polska'', w której przedstawił położenie polityczne Polski i jej zaborców{{r|<ref name="sztetl.org.pl-Dmowski}}" />. Główne założenia książki były następujące: największym zagrożeniem dla Polaków były Prusy i ich polityka [[Germanizacja|germanizacji]], która doprowadziłaby do „proletaryzacji” narodu polskiego; zaznaczał po drugie, iż dla Prus kwestia istnienia państwa polskiego była kwestią „być albo nie być” Prus. Ponadto tereny zagarnięte przez Prusy należało rozpatrywać jako kolebkę państwowości Polski{{r|<ref name="bliskopolski.pl-Dmowski Roman}}" />. Dmowski w książce wskazywał, że {{fakt|data=2015-05|dla Rosji i Austrii kwestia polska była wyłącznie problemem lokalnym}}, podczas gdy dla Niemiec zasadniczą sprawą powiązaną z ich ekspansją w kierunku wschodnim{{r|<ref name="narodowikonserwatysci.pl-Rola Niemiec}}" />. Z tego względu Dmowski uważał, że Niemcy będą oponować porozumieniu Polaków z [[Habsburgowie|Habsburgami]] i ewentualnym wzmocnieniu pozycji polskiej na terenie [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]], a także będą podejmować próby współpracy z Rosją przeciw Polsce. Dmowski zaprezentował pogląd, że Rosja umożliwia polityczne zjednoczenie narodu polskiego zaznając jednocześnie, że „rozwiązanie kwestii polskiej leży w rękach Rosji”. Dodatkowo stwierdził on, że nie chodzi mu o Kresy, lecz jedynie o tereny [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Kongresowego]]{{r|<ref name="polskapartianarodowa.org-Niemcy, Rosja i kwestia polska}}" />.
 
Roman Dmowski, zgodnie z programem wszechpolskim, uważał że sprawę Polski należy łączyć z przymierzem [[Francja|francusko]]-[[Rosja|rosyjskim]] przeciw [[Niemcy|Niemcom]]<ref name=":0" />. Obawiając się, że Rosja wciąż jest niezdecydowana pomiędzy Berlinem a Londynem, Dmowski starał się przekonać Rosję o swej i Polaków lojalności do [[Imperium Rosyjskie]]go{{r|<ref name="polonus.sk-rocznica}}" />. Uczynił to, stając po stronie ruchu [[Neoslawizm|neoslawistycznego]]{{r|<ref name="polskieradio.pl-przeciwnik}}" />, którego głównym założeniem była wspólna obrona narodów słowiańskich przed ekspansją Niemiec oraz przekształcenie [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]] w [[Federacja|federację]] narodów [[Słowianie|słowiańskich]]{{r|<ref name="jozefdarski.pl-panslawizm}}" />. Czyniąc to zamierzał przenieść dialog z poziomu polsko-rosyjskiego na międzynarodowy podczas [[Zjazd Słowiański (1908)|Zjazdu Słowiańskiego]] w [[Praga|Pradze]]{{r|<ref name="Słowo Polskie nr 327 Lwów}}" />, co zmusiłoby Rosjan do traktowania Polaków jako równorzędnego partnera. Jednakże jego wysiłki spotkały się z nikłym odzewem ze strony rosyjskiej{{r|<ref name="instytuthistoryczny.pl-przeciwdziałanie}}" />. W samym kraju wielu Polaków było zszokowanych jego postawą i prorosyjskim nastawieniem, co spowodowało, że wówczas z Ligi Narodowej odeszło około 20% członków{{r|<ref name="bliskopolski.pl-Dmowski Roman}}" />, a wiele pobocznych organizacji zerwało z nią kontakty. Sami Rosjanie zaś zażądali zgody na odłączenie od Królestwa Kongresowego [[Ziemia chełmska|regionu Chełmszczyzny]] i włączenie do cesarstwa{{r|<ref name="ugcycow.pl-Historia}}" /> {{fakt|data=2015-05|w zamian za znikome zwiększenie autonomii}}. Także i inne działania rządu rosyjskiego wskazywały wyraźnie, że apele Dmowskiego pozostały bez odpowiedzi. Ponownie wybrany do III Dumy w październiku 1907 roku{{r|<ref name="narodowcy.net-Wojciechowska}}" /> w lutym 1909 roku złożył mandat, gdy został przegłosowany na posiedzeniu partii{{r|<ref name="prawy.pl-75 lat}}" />.
 
W wyniku serii rozłamów w latach 1907–1911 endecja utraciła wpływ na młode pokolenie, jednak Dmowski zadecydował o utrzymaniu kursu pojednania z Rosją{{r|<ref name="ruchnarodowy.org-Historia}}" />. Częściowo pomagał mu fakt, iż znaczna część społeczeństwa polskiego pod zaborem rosyjskim skierowała swe emocje przeciw Ukraińcom i Żydom{{r|<ref name="poland.us-członek endecji}}" />. Organizacyjne i wyborcze sukcesy Narodowi Demokraci przeżywali w zaborze pruskim, zakładając swe struktury w 1909 roku w Poznaniu{{r|<ref name="ipsb.nina.gov.pl-Nowicki}}" />, a w 1911 na [[Pomorze|Pomorzu]]. Miejscem niepowodzeń endecji była natomiast [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicja]], gdzie przegrywali ze stronnictwem konserwatystów i organizacją [[Wincenty Witos|Wincentego Witosa]]{{r|<ref name="instytuthistoryczny.pl-organizacje społeczne}}" />.
 
W owym czasie Dmowski i inni członkowie jego organizacji deklarowali, iż Żydzi szkodzą interesom Polski i Rosji, co doprowadziło do jego porażki w wyborach warszawskich do IV Dumy w 1912 roku{{r|<ref name="poland.us-członek endecji}}" />. Powodem przegranej było masowe poparcie licznej żydowskiej społeczności [[Warszawa|Warszawy]], która wsparła Jagiełłę, wówczas mało znanego kandydata [[Polska Partia Socjalistyczna – Lewica (1906–1918)|PPS – Lewicy]]. W odpowiedzi Dmowski zażądał ekonomicznego bojkotu przeciwko przedsiębiorstwom i zakładom żydowskim{{r|<ref name="bliskopolski.pl-Dmowski Roman}}" />.
 
W dniach 15–19 września 1912 roku Dmowski wraz z przywódcami frakcji polskich w parlamentach państw zaborczych [[Władysław Seyda|Władysławem Seydą]] i [[Stanisław Głąbiński (polityk)|Stanisławem Głąbińskim]] wziął udział w tajnym zjeździe w majątku [[Pieniaki]] pod [[Lwów|Lwowem]]. Uchwalono wtedy, że w nadchodzącej wojnie Polacy ze wszystkich trzech zaborów poprą stronę przeciwną Niemcom{{r|<ref name="Jędrzej Giertych O Piłsudskim|" /><ref name="polskie-sluzby.pl-Pierwsza Wojna Światowa}}" />.
 
W 1913 roku wykładał na zjazdach Rady Głównej Ligi Narodowej w Berlinie, rok później w [[Wiedeń|Wiedniu]], gdzie mówił o tym, czym byłoby dla Polski zwycięstwo państw germańskich, a także o istocie ewentualnego zjednoczenia zaborów{{r|<ref name="Roman Dmowski życiorys}}" />. Do Warszawy wrócił w czerwcu 1913 roku. Wtedy też napisał książkę pt. ''Upadek myśli konserwatywnej w Polsce''{{r|<ref name="catalog.hathitrust.org-konserwatyści}}" />.
 
Choć endecy nie mogli otwarcie głosić prorosyjskich idei Dmowskiego w Galicji, to wykorzystali fakt powiązania ukraińskich narodowców z Niemcami, by ostrzegać przed proniemiecką polityką Habsburgów i wskazywać Ukraińców jako wrogów Polski{{r|<ref name="kresykedzierzynkozle.home.pl-Listowski}}" />. Stawali tu w opozycji do namiestnika [[Michał Bobrzyński|Michała Bobrzyńskiego]], który był zwolennikiem [[Rozwiązanie Austro-Polskie|rozwiązania Austro-Polskiego]] i pragnął zaangażować Ukraińców do budowy wspólnego frontu antyrosyjskiego{{r|<ref name="kresy24.pl-Między Zbruczem a Karpatami|" /><ref name="Ukraina i Ukraińcy-Stoczewska-146}}" />.
[[Plik:Roman Dmowski Jarocha Kutera wiki.jpg|thumb|240px|Popiersie Romana Dmowskiego wykonane przez [[Ferdynand Jarocha|Ferdynanda Jarochę]] w 1986 roku]]
 
Linia 74 ⟶ 73:
Ostatnie pół roku przed wybuchem [[I wojna światowa|wojny]] poświęcił w całości wielkiej aktywności politycznej, której celem było przygotowanie ruchu narodowego na rychły konflikt zaborców.
 
Bardzo dobrze przyjął [[Deklaracja Wiktora Jarońskiego|deklarację]] złożoną 8 sierpnia 1914 roku w [[Duma Państwowa (Imperium RosyjskiegoRosyjskie)|Dumie Państwowej]] przez swojego przyjaciela i posła [[Wiktor Jaroński|Wiktora Jarońskiego]], dotyczącą solidarności narodu polskiego z Rosją w jej walce z Niemcami. Napisał o niej później: „Nigdy w życiu żaden nasz krok polityczny mię nie ucieszył”{{r|<ref name="R Dmowski Polityka polska}}" />.
 
Od wybuchu [[I wojna światowa|I wojny światowej]] konsekwentnie działał na rzecz klęski Niemiec, utworzył w Warszawie [[Komitet Narodowy Polski (1914–1917)|Komitet Narodowy Polski]], stojący na gruncie manifestu [[Mikołaj Romanow (1856–1929)|wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa]] do [[Polacy|Polaków]] z 14 sierpnia 1914. W odpowiedzi na deklarację wodza naczelnego [[Armia Imperium Rosyjskiego|wojsk rosyjskich]] wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa z 14 sierpnia 1914 roku, podpisał telegram dziękczynny, głoszący m.in., że ''krew synów Polski, przelana łącznie z krwią synów Rosyi w walce ze wspólnym wrogiem, stanie się największą rękojmią nowego życia w pokoju i przyjaźni dwóch narodów słowiańskich''{{r|<ref name="Kazimierz Władysław Kumaniecki}}" />.
 
Po zajęciu [[Warszawa|Warszawy]] przez [[Cesarstwo Niemieckie|Niemców]] wyjechał do [[Petersburg]]a, gdzie brał udział w pracach komisji polsko-rosyjskiej, mającej ustalić zasady przyszłej autonomii [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa]]. W 1915 roku udał się przez [[Finlandia|Finlandię]] i [[Szwecja|Szwecję]] na Zachód i rozpoczął akcję na rzecz Polski w stolicach zachodnich państw [[Ententa|Ententy]]. Odbył podróże do [[Rzym]]u i [[Lozanna|Lozanny]]. W lutym 1916 roku złożył memoriał na ręce ambasadora rosyjskiego w [[Paryż]]u – Izwolskiego, w którym po raz pierwszy wysunął niepodległość Polski jako realny plan polityczny – został on negatywnie przyjęty przez stronę rosyjską. Podobnie jak przez Papiestwo którego przedstawiciel pełniący funkcję [[Sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej|sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej]] kardynał [[Pietro Gasparri]] w rozmowie z nim oświadczył{{Cytat
Linia 83 ⟶ 82:
}} 11 sierpnia 1916 roku za cykl wykładów, otrzymał [[Doktor honoris causa|doktorat honoris causa]] na [[University of Cambridge|Uniwersytecie w Cambridge]].
 
W lipcu 1917 roku rozesłał czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich memoriał pt. ''Problems„Problems of Central and Eastern EuropeEurope”'', w którym sformułował program terytorialny przyszłej niepodległej Polski. W 1917 roku został prezesem utworzonego przez siebie w [[Lozanna|Lozannie]] [[Komitet Narodowy Polski (1917–1919)|Polskiego Komitetu Narodowego]] uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego, którego zadaniem było odbudowanie państwa polskiego oraz sprawowanie opieki cywilnej nad Polakami przebywającymi na terenie państw zachodnich. We [[Francja|Francji]], z jego inicjatywy, została zorganizowana 100-tysięczna [[Armia Polska we Francji|Błękitna Armia]], która po przetransportowaniu wraz z pełnym wyposażeniem do Polski, stała się podstawą odradzającego się [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] w trudnym okresie walk o granice.
 
[[Plik:Polish territorial demands on Paris Peace Conference 1919.png|thumb|250px|Polskie postulaty terytorialne na paryskiej konferencji pokojowej ([[Linia Dmowskiego]]) na tle mapy etnograficznej regionu i granic [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] 1772]]
 
=== Konferencja paryska i traktat wersalski ===
Na początku 1919 Roman Dmowski został delegatem pełnomocnym Polski na [[Konferencja pokojowa w Paryżu (1919–1920)|konferencję pokojową w Paryżu]]{{r|<ref name="Eugeniusz Romer Pamiętnik}}" />. 29 stycznia wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu, 5-godzinne exposé dotyczące całości polskich żądań (które sam przekładał od razu na język angielski i francuski, gdyż nie ufał obcym tłumaczom, którzy wcześniej niedokładnie tłumaczyli jego słowa{{r|<ref name="Roman Dmowski Polityka polska}}" />). Zdaniem niektórych komentatorów, zaimponował słuchaczom umiejętnością improwizacji, logiką wywodu i znajomością tematu{{#tag:ref|„Zaimponował konferencji świetnym improwizowanym wykładem, swobodnym operowaniem z pamięci ogromem faktów i cyfr, potężną logiką wywodów, które wiele kwestii narzuciły, ale nie przekonały we wszystkim.”{{r|<ref name="Marian Kukiel Dzieje Polski}}" />.|group="uwaga"}}.
 
W trakcie konferencji działalność Dmowskiego, równolegle z działaniami powstańczymi i wojennymi w kraju, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu granic Polski. Po przyjeździe do Paryża [[Ignacy Jan Paderewski|Paderewskiego]], który jako premier objął główną rolę w negocjacjach, Dmowski zszedł chwilowo na drugi plan, działając przez jakiś czas w komisji do spraw [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]{{r|<ref name="panstwo}}" />.
 
28 czerwca 1919 w sali zwierciadlanej [[Wersal]]u Dmowski wraz z Paderewskim podpisali [[traktat wersalski]], przywracający formalnie Polskę na mapę [[Europa|Europy]]. Rokowania te doprowadziły do uznania Polski z [[Wielkopolska|Wielkopolską]] i [[Pomorze Gdańskie|Pomorzem Gdańskim]], nakazania [[referendum]] na [[Warmia|Warmii]], [[Mazury|Mazurach]] i [[Górny Śląsk|Górnym Śląsku]] oraz ustanowienia [[Wolne Miasto Gdańsk|Wolnego Miasta Gdańska]]. 10 września Dmowski podpisał także [[Traktat w Saint-Germain-en-Laye (1919)|traktat pokojowy koalicji z Austrią]] w [[Saint-Germain-en-Laye|Saint-Germain]].
Linia 98 ⟶ 97:
=== II Rzeczpospolita ===
[[Plik:Dmowski Folkierski.jpg|mały|Roman Dmowski w Chludowie, gdzie mieszkał w latach 1922–1934.]]
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, został wybrany posłem na [[Sejm Ustawodawczy (1919–1922)|Sejm Ustawodawczy]] z ramienia [[Związek Ludowo-Narodowy|Związku Ludowo-Narodowego]]. Z powodu bardzo ciężkiego [[Zapalenie płuc|zapalenia płuc]] przebywał w Algierze na kuracji, z której wrócił do Polski dopiero w maju 1920 roku. W czasie [[wojna polsko-bolszewicka|inwazji bolszewickiej]] był członkiem [[Rada Obrony Państwa|Rady Obrony Państwa]]. W sierpniu 1920 roku, w czasie bitwy warszawskiej, wyjechał do Poznania. Dwa lata później, w początku 1922 kupił resztówkę z majątku [[Chludowo]] pod Poznaniem, gdzie mieszkał do 1934 roku. W tym czasie osobiście zajmował się pracami gospodarskimi (rąbanie drewna, doglądanie krów i kur, sadzenie drzew owocowych). Przez swoich pracowników został zapamiętany jako dobry płatnik<ref name="JPcRD">[https://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,18604408,jozef-pilsudski-czy-roman-dmowski-kogo-kochala-wielkopolska.html Józef Piłsudski czy Roman Dmowski? Kogo kochała Wielkopolska?]</ref>. Od 27 października do 14 grudnia 1923 roku był [[Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Polska)|ministrem spraw zagranicznych]] w gabinecie [[Wincenty Witos|Wincentego Witosa]]. Było to jedyne stanowisko rządowe w jego karierze politycznej{{r|<ref name="pogonowski.com-Roman Stanisław Dmowski}}" />.
 
W 1921 roku został patronem i [[Filister|filistrem]] honoris causa [[Baltia (korporacja akademicka)|Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia]], a rok później honorowym prezesem [[Związek Akademicki Młodzież Wszechpolska|Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska]]. 10 czerwca 1923 roku otrzymał tytuł doktora h.c. [[Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Uniwersytetu Poznańskiego]] w dziedzinie filozofii. W tym okresie prowadził aktywną działalność publicystyczną.
 
Roman Dmowski był postrzegany jako partner dla dyplomacji ZSRR. [[Narodowa Demokracja|Endecja]] kierowana przez Dmowskiego była antybrytyjska i antyniemiecka<ref name="ksiazki.wp-galeria">{{Cytuj |url = http://ksiazki.wp.pl/gid,15636951,page,11,tytul,Zamach-majowy-i-Polska-w-swietle-odtajnionych-materialow-sowieckich,galeria.html |tytuł = Roman Dmowski a dyplomacja sowiecka |opublikowany = ksiazki.wp.pl |język = pl |data dostępu = 2017-12-03}}</ref>, a w Moskwie doskonale zdawano sobie sprawę z prorosyjskich sympatii Romana Dmowskiego i jego stronników. Ówczesny ambasador ZSRR w Polsce [[Piotr Wojkow]] wiedział, że ''endecja'' była jedną z najważniejszych sił politycznych Drugiej Rzeczypospolitej i że miała duży wpływ na kierunki polityki wewnętrznej oraz zagranicznej – różnice ideologiczne nie były w tym przypadku przeszkodą<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Wołos |imię = Mariusz| |autor link = Mariusz Wołos | tytuł = O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-19261925–1926 |strony = 86–87 |wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]] |miejsce = Kraków| |rok = 2013 |isbn = 9788308050828}}</ref>. 31 grudnia 1925 roku doszło więc do dwugodzinnego spotkania ambasadora ZSRR w Polsce [[Piotr Wojkow|Piotra Wojkowa]] z Romanem Dmowskim, którego Wojkow nazwał ''„niekoronowanym liderem endecji”''. Według relacji Wojkowa spotkanie miało bardzo interesujący przebieg, a obaj rozmówcy dokładali wszelkich starań, aby znaleźć łączące ich tematy<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Wołos |imię = Mariusz| |autor link = Mariusz Wołos| |tytuł = O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-19261925–1926 |strony = 88-89 (АВП РФ, ф. 04, оп. 32, п. 217, д. 52674, raport Wojkowa do Arałowa, nr 55, 1 stycznia 1926, k. 18.) |wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]] |miejsce = Kraków| |rok = 2013 |isbn = 9788308050828}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = http://niezalezna.pl/55963-majowy-romans-endekow-z-sowietami-moskwa-i-jej-agentura-wobec-przewrotu |tytuł = Majowy romans endeków z Sowietami. Moskwa i jej agentura wobec przewrotu |autor = Tomasz Łysiak |autor link = Tomasz Łysiak| |data = 2014-06-02}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://dzieje.pl/ksiazka/o-pilsudskim-dmowskim-i-zamachu-majowym |tytuł = O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym |autor = [https://dzieje.pl dzieje.pl] |opublikowany = |data = 2016-07-12}}</ref>.
 
W odpowiedzi na [[przewrót majowy|przewrót majowy (1926)]] Roman Dmowski postanowił zintensyfikować działania na rzecz zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich. W grudniu 1926 roku założył [[Obóz Wielkiej Polski]], w którym został prezesem Wielkiej Rady OWP, a następnie w 1928 roku [[Stronnictwo Narodowe (1928–1947)|Stronnictwo Narodowe]]. W międzyczasie napisał wiele książek, między innymi: ''Kościół, naród i państwo'', ''Świat powojenny i Polska'', ''[[Dziedzictwo (powieść Romana Dmowskiego)|Dziedzictwo]]'', ''Zagadnienie rządu'', a także ''Przewrót''. W 1927 roku otrzymał nagrodę literacką im. Jana Kasprowicza{{r|<ref name="kresowiacy.com-Dmowski-cz.II}}" />.
 
Od 1929 roku przez dwa lata osobistym sekretarzem Dmowskiego był [[Jan Chudzik]] (w 1933 zamordowany w zamachu na mjr. [[Władysław Owoc|Władysława Owoca]]){{r|<ref name="Śledztwo w sprawie zajść-s1|" /><ref name="Paweł Brojek2013|" /><ref name="Damian Szymczak2014}}" />.
 
Po zdelegalizowaniu przez rząd sanacyjny OWP wzmógł swoją aktywność. Odgrywał decydującą rolę w przemianach organizacyjno-personalnych [[Stronnictwo Narodowe (1928–1947)|SN]] w latach 1934–1935. W 1934 roku ze względów ekonomicznych i z uwagi na pogarszające się zdrowie Dmowski sprzedał swoją posiadłość pod Poznaniem i przeniósł się do Warszawy<ref name="JPcRD" />. Zamierzał napisać wielkie dzieło podsumowujące doświadczenia kultury narodów europejskich, którego ostatecznie nie ukończył – ukazały się jedynie fragmenty. Do końca pozostał niekwestionowanym liderem Narodowej Demokracji.
 
==== Choroba i śmierć ====
[[Plik:Drozdowo park 01.jpg|mały|Park w [[Drozdowo (województwo podlaskie)|Drozdowie]], w którym Dmowski spędził ostatnie lata swojego życia.]]
Po [[Udar mózgu|udarze mózgu]], który przeszedł w 1937 roku, zamieszkał u swoich przyjaciół, w majątku dworskim Mieczysława Niklewicza we wsi [[Drozdowo (województwo podlaskie)|Drozdowo]]. Tam od 28 grudnia 1938 przechodził zapalenie płuc, zmarł o godz. 1:05 w nocy z 1 na 2 stycznia 1939 roku w Drozdowie<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Choroba Romana Dmowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106044 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 1B |strony = 1 |data = 1 stycznia 1939}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Zgon Romana Dmowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106045 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 2B |strony = 1 |data = 2 stycznia 1939}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Zgon Romana Dmowskiego |url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=50413 |czasopismo = [[Gazeta Lwowska (1810–1939)|Gazeta Lwowska]] |strony = 3 |data = nr 2 z 4 stycznia}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Ostatnie chwile Romana Dmowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106046 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 3B |strony = 1–2 |data = 3 stycznia 1939}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |autor = Stanisław Mojkowski |tytuł = Ostatnia Wigilia Romana Dmowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106049 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 6B |strony = 3 |data = 6 stycznia 1939}}</ref>.
 
===== Pogrzeb =====
Władze [[Stronnictwo Narodowe (1928–1947)|Stronnictwa Narodowego]] chciały zabalsamować zwłoki, lecz nie zgodziła się na to rodzina Niklewiczów<ref name="ale">{{Cytuj stronę | url = https://wyborcza.pl/alehistoria/7,162090,24337861,7-stycznia-pogrzeb-romana-dmowskiego-na-pochowek-obok-boleslawa.html#a=190&c=8000 | tytuł = 7 stycznia 1939 r. Pogrzeb Dmowskiego. Na pochówek obok Bolesława Chrobrego nie zgodził się Kościół | nazwisko = Rakowski-Kłos | imię = Igor | data = 2020-01-07 | data dostępu = 2020-01-07}}</ref>. Nie zrealizowano również koncepcji pochowania Dmowskiego w katedrze poznańskiej obok Mieszka I i Bolesława Chrobrego, gdyż nie wyraził na to zgody prymas [[August Hlond]]. Uroczystości żałobne odbyły się w Drozdowie oraz w katedrze w pobliskiej Łomży<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Pogrzeb Romana Dmowskiego odbędzie się w sobotę w Warszawie |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106047 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 4B |strony = 4 |data = 4 stycznia 1939}}</ref>.
Po przewiezieniu ciała do Warszawy 5 stycznia 1939 uroczystości kontynuowano w archikatedrze warszawskiej<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Pogrzeb Romana Dmowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106048 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 5B |strony = 5 |data = 4 stycznia 1939}}</ref><ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Hołd Warszawy Wodzowi Wielkiej Polski |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106049 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 6B |strony = 2 |data = 6 stycznia 1939}}</ref>, gdzie przez 14 godzin wystawienia trumny z ciałem hołd zmarłemu oddało ok. 150 tys. osób<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Prasa polska o Romanie Dmowskim |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106051 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 8B |strony = 8 |data = 8 stycznia 1939}}</ref>). W tej świątyni 7 stycznia została odprawiona msza św. pogrzebowa przez bp. [[Antoni Szlagowski|Antoniego Szlagowskiego]]<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Czołem Wodzu! Odpoczywaj w Chwale Wiecznej |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106051 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 8B |strony = 1 |data = 8 stycznia 1939}}</ref>, po czym Roman Dmowski został pochowany w grobie rodzinnym na [[Cmentarz Bródnowski|cmentarzu Bródnowskim]] w Warszawie<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Czołem Wodzu! Odpoczywaj w Chwale Wiecznej |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106051 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 8B |strony = 3 |data = 8 stycznia 1939}}</ref>. Podczas jego pogrzebu, według źródeł sanacyjnych (nieprzychylnych Dmowskiemu), wzięło udział 100 tysięcy osób. Zdaniem organizatorów, w pogrzebie mogło wziąć udział nawet 200-250 tysięcy osób, co czyniłoby go jedną z największych manifestacji narodowych okresu międzywojennego (samych sztandarów było ponad 1000<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Kazanie ks. prałata Nowakowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106051 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 8B |strony = 2 |data = 8 stycznia 1939}}</ref>). Kondukt pogrzebowy prowadził biskup [[Karol Niemira]]. Na uroczystościach pogrzebowych pojawił się m.in. były prezydent RP [[Stanisław Wojciechowski]], prezes Stronnictwa Ludowego [[Maciej Rataj]] i ambasador Japonii Shuichi Sakoh<ref name="ale" />, zabrakło natomiast przedstawicieli władz sanacyjnych.<gallery>
Plik:Dmowski Funeral4.jpg|Uroczystości pogrzebowe w Warszawie.
Plik:Dmowski Funeral3.jpg|Pogrzeb Romana Dmowskiego w Warszawie.
Linia 126 ⟶ 125:
 
=== Życie prywatne ===
Dmowski nigdy się nie ożenił. W opinii większości biografów jednym z powodów była nieodwzajemniona miłość do [[Maria Piłsudska (1865–1921)|Marii Juszkiewiczowej]], późniejszej żony [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]]. Rywalizacja z Piłsudskim na tym tle mogła być jedną z przyczyn późniejszych antagonizmów tych polityków{{#tag:ref|cyt. „Nie brakowało jej jednak wielbicieli. Znalazł się wśród nich i Piłsudski. Jego najpoważniejszym rywalem, zabiegającym o wzajemność pięknej Marii, okazał się Roman Dmowski, późniejszy przywódca narodowej demokracji. Ta walka o kobietę obrosła w swoistą legendę. Apologeci Piłsudskiego utrzymywali, iż Maria nie odwzajemniała uczuć Dmowskiego. Odtrącony, nie mógł ponoć darować, iż zdecydowała się na małżeństwo z konkurentem. Fakt ten miał zaciążyć na utrzymującej się do końca życia wrogości dzielącej obydwu działaczy. Przeciwnicy zaś Piłsudskiego, chociaż nie negowali faktu, iż on właśnie wyszedł ostatecznie zwycięsko z rywalizacji, podkreślali jednak silne zaangażowanie uczuciowe Marii w związek z Dmowskim. Ten romans i zazdrość o przeszłość wybranki miały, ich zdaniem, zadecydować o niechęci Piłsudskiego do Dmowskiego.”{{r|<ref name="Por np Tomasz i Daria Nałęcz}}" />.|group="uwaga"}}.
 
Z przekonań religijnych Dmowski był [[Deizm|deistą]] i przez całe życie pozostawał obojętny religijnie, jednak na krótko przed śmiercią nawrócił się i postanowił powrócić na łono Kościoła katolickiego{{r|<ref name="Raport o stanie wiary w Polsce}}" />. Na łożu śmierci 30 grudnia 1938 odwiedzili go jego przyjaciel bp [[Stanisław Kostka Łukomski|Stanisław Łukomski]], jego kapelan ksiądz Henryk Kulbat<ref>{{Cytuj |autor = Tomasz Krzyżak |tytuł = Nie mam nic do stracenia. Abp Józef Michalik. Biografia Wydawnictwo WAM, 2015 s. 322}}</ref>, a także ks. prałat Krysiak z Łomży, który udzielił mu sakramentu [[Namaszczenie chorych|namaszczenia chorych]]<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Ostatnie chwile Romana Dmowskiego |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106046 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = 3B |strony = 2 |data = 3 stycznia 1939}}</ref>.
 
=== Podróże ===
[[Plik:Dmowski Algier.jpg|mały|194x194px|Roman Dmowski w Algierii w 1932 r.|194x194px]]
{| class="wikitable sortable"
|+
Linia 149 ⟶ 148:
|🇧🇷 [[Brazylia]]
|-
|1904<ref>{{Cytuj |autor = Jarosław Drożdżewski |tytuł = Japoński epizod w życiu Romana Dmowskiego |data = 24.04.2014-04-24 |data dostępu = 2021-04-26 |opublikowany = Japonia-Online |url = http://japonia-online.pl/article/287 |język = pl}}</ref>
|🇯🇵 [[Japonia]]
|-
Linia 162 ⟶ 161:
Dmowski był publicystą politycznym i twórcą podstaw ideologii narodowej w Polsce. Cieszył się dużym autorytetem wśród znacznej części społeczeństwa. Jego najsłynniejsze publikacje to m.in.: ''Myśli nowoczesnego Polaka'' (1903), ''Niemcy, Rosja i kwestia polska'' (1908), ''Polityka polska i odbudowanie państwa'' (1925), ''Przewrót'' (1934). Przedstawiał w nich własną wizję [[patriotyzm]]u opartego na narodowych interesach i realizmie politycznym. Uważał, że Polacy, tak jak inne narody, mają do odegrania własną misję cywilizacyjną. Piętnował wady polskie takie jak bierność, lenistwo, niezdolność do pracy zbiorowej czy niezdyscyplinowanie.
 
W pierwszych latach działalności długo był krytyczny wobec chrześcijaństwa, którego normy moralne uważał za sprzeczne z założeniami i potrzebami „zdrowego, narodowego egoizmu”, skłaniał się raczej do podporządkowanego interesom państwa lub narodu na wzór protestantyzmu w wydaniu niemieckim lub angielskim{{r|<ref name="Adam Zamoyski The Polish}}" />. Później, w publikacji ''Kościół, naród i państwo'' (1928) zmienił poglądy i podkreślił znaczącą rolę, jaką odgrywa dla narodu polskiego [[Katolicyzm|wiara katolicka]] i [[Kościół katolicki|Kościół]] – ''„Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznym stopniu stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”. Z jego publikacji wywodzi się idea Polski jako „wielkiego państwa katolickiego narodu polskiego”''.
 
Dmowski krytykował w swoich publikacjach masonerię, dla niego Żyd był synonimem wolnomularza i odwrotnie, twierdził też, że Żydzi i wolnomularze są „winni całego zła w sferze życia gospodarczego, społecznego, polityki i moralności”<ref>{{Cytuj |autor = Przemysław Waingertner |tytuł = „Judeomasoneria” – ze stereotypu wolnomularstwa w Polsce międzywojennej |data = 1995 |url = http://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.hdl_11089_13212/c/fh54Przemyslaw_Waingertner185_199.pdf}}</ref>.
 
=== Postawa wobec faszyzmu ===
Dmowski nie ukrywał także zainteresowania ruchami rodzącymi się w ówczesnej Europie. Wśród nich był zarówno faszyzm, jak i narodowy socjalizm. Uważał, że faszyzm włoski jest bliski ideowo endecji<ref>{{Cytuj pismo |autor = Maciej Marszał |tytuł = Polskie elity wobec faszyzmu 1922–1939 |url = http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/doccontent?id=5894 |czasopismo = Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska |data = 2011 |wolumin = Vol. 58 |strony = 123–124}}</ref>. Zdaniem publicystów historycznych sympatyzujących z poglądami narodowej demokracji było to poglądem wynikającym z upadku polskiego parlamentaryzmu po [[Przewrót majowy|zamachu majowym]], brakiem perspektyw na przywrócenie demokracji i zalegalizowaniem działalności organizacji ruchu narodowego<ref name=":0" />. W wywiadzie dla Gazety Warszawskiej w 1925 roku stwierdził:
 
„Gdybyśmy byli podobni do dzisiejszych Włoch, gdybyśmy mieli taką organizację jak faszyzm, gdybyśmy wreszcie mieli Mussoliniego, największego niewątpliwie człowieka w dzisiejszej Europie, niczego więcej nie byłoby nam potrzeba”<ref>{{Cytuj |autor = Roman Dmowski |tytuł = Gazeta Warszawska |data = 1925}}</ref>. Próbował naśladować [[faszyzm włoski]] tworząc Obóz Wielkiej Polski{{r|<ref name="Richard S Levy World Fascism}}" /><ref>Tezę tę należy traktować jedynie jako pewną ewentualność, bowiem poświadcza ją jedynie dokumentacja policyjna i list do [[Enrico Corradini]]ego, zob. Krzysztof Kawalec, ''Roman Dmowski'', wyd. 2 uzup. i posz., Poznań 2016, s. 413.</ref>. W czerwcu 1931, na zjeździe OWP, zdystansował się od wzorców znanych we Włoszech, stwierdził, że ustrój faszystowski jest pożyteczny, ale jedynie tymczasowo. Stwierdził: „Tworząc Obóz mieliśmy przed oczami faszyzm (...) Dziś można powiedzieć, że system rządów wzorowanych na faszyzmie jest dobry na czas krótki, by od niego przejść do innego”<ref>Krzysztof Kawalec, ''Roman Dmowski'', wyd. 2 uzup. i posz., Poznań 2016, s. 413.</ref>. Uważał, że faszystowskie rozwiązania ustrojowe nie pasują do Polski i mentalności Polaków<ref>J. Mysiakowska-Muszyńska, W.J. Muszyński, ''Architekt wielkiej Polski. Roman Dmowski 1864-19391864–1939'', Warszawa 2018, s. 276.</ref>.
 
Jego zainteresowanie wyżej wspomnianymi wynikało z faktu, iż postrzegał je jako swego rodzaju ruchy o charakterze narodowym. W przypadku hitleryzmu Dmowski z czasem zaczął odmawiać temu ruchowi miana „narodowego”. W rzeczywistości Dmowski akcentował, że stanowiąca poniekąd o ich istocie dyktatura była raczej przejawem ich słabości niż siły<ref>{{Cytuj |autor = Michał Andrzejczak |tytuł = Faszyzm włoski i hitleryzm w publicystyce Romana Dmowskiego w latach 1922–1939 |data =}}</ref>.
 
=== Dmowski a antysemityzm ===
Problematyka żydowska stanowiła jeden z wielu elementów, jakie były poruszane w środowisku narodowodemokratycznym<ref>M. Sobczak, ''„Kwestia żydowska” w interpretacji Romana Dmowskiego w kontekście rozważań o „interesie narodowym” i asymilacji Żydów na ziemiach polskich u schyłku XIX wieku'', „Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu”, 2003, nr 1008, „Nauki Humanistyczne” 8, s. 106.</ref>. Opublikowana przez Dmowskiego w 1909 broszura (''Kwestia żydowska. Separatyzm Żydów i jego źródła'') stanowiła wzorzec dla późniejszej publicystyki endeckiej. Autor opowiedział się przeciwko asymilacji [[Żydzi|Żydów]], uznając ją za powierzchowną i godzącą w polski interes narodowy<ref>E. Maj, ''Od „biernej masy plemiennej“plemiennej” do „komiwojażera“„komiwojażera”. Narodowa Demokracja (do 1939 roku)'', [w:] ''Między rzeczywistością polityczną a światem iluzji. Rozwiązania problemu mniejszości narodowych w polskiej myśli politycznej XX wieku'', red. J. Jachymek, W. Paruch, Lublin 2001, s. 31.</ref>.
 
Dmowski bywa nazywany przez przeciwników twórcą ideologii antysemickiej w Polsce<ref>{{Cytuj |autor = Ireneusz Krzemiński |tytuł = Dmowski i antysemityzm narodowo-katolicki |czasopismo = Nigdy Więcej |data = 2016 |issn = 1428-0884 |wydanie = nr 22 |url = http://www.nigdywiecej.org/pdf/pl/pismo/22/dmowski_i_antysemityzm_narodowo-katolicki.pdf}}</ref>. Widział Żydów jako „podstawę spisku antykatolickiego z udziałem komunistów, socjalistów, liberałów, masonów i protestantów”{{r|<ref name="Richard S Levy Antisemitism}}" />. Tezy te powiązane były z głoszoną przed Dmowskiego tezą „narodowego egoizmu”{{r|<ref name="Murray Baumgarten Peter Kenez}}" />. A jednocześnie był świadkiem na ślubie prof. [[Franciszek Bujak (historyk)|Franciszka Bujaka]] i Żydówki z pochodzenia – Ewy Kramsztyk<ref name=sobczak>M. Sobczak, ''Narodowa Demokracja wobec kwestii żydowskiej na ziemiach polskich przed I wojną światową'', Wrocław 2007, s. 112.</ref>. Zaangażował się również w pomoc ubogiemu dziecku żydowskiemu, by zdobyło wykształcenie<ref name=sobczak />.
 
Dmowski uważał Żydów za sprzyjających Niemcom wrogów Polski{{#tag:ref|„Roman Dmowski oświadczył, (…) że Żydzi od dawna służyli interesom niemieckimi są straszliwymi wrogami Polski”{{r|<ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy4}}" />.|group="uwaga"}}, element niepewny i niepożądany{{#tag:ref|„Stanowisko endecji wobec kwestii żydowskiej doprowadzone do logicznej konkluzji oznaczać mogło tylko jedną rzecz – uwolnienie Polski od żydowskiej części jej ludności w taki czy inny sposób.”{{r|<ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy2}}" />.|group="uwaga"}}, wobec czego sprzeciwiał się ich asymilacji{{#tag:ref|„Antyasymilacyjne koncepcje prawicy zostały podsumowane przez Dmowskiego, gdy pisał (przed I wojną światową): ‘w charakterze tej rasy (…) tyle się nagromadziło i ustaliło właściwości odrębnych, obcych naszemu ustrojowi moralnemu, wreszcie w naszym życiu szkodliwych, że zlanie się z większą ilością tego żywiołu zgubiłoby nas, zastępując elementami rozkładowymi te młode, twórcze pierwiastki, na których budujemy swą przyszłość.”{{r|<ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy3}}" />|group="uwaga"}}.
 
Prezentował poglądy o żydowskiej światowej konspiracji, która jego zdaniem kontrolowała m.in. konferencję pokojową w Paryżu. Według Dmowskiego [[syjonizm]] był próbą rządzenia światem z Palestyny{{fakt|data=2021-04}}.
 
W latach trzydziestych nie sprzeciwiał się radykalizacji młodzieży nacjonalistycznej i prowadzonym przez nią kampaniom antysemickim{{r|<ref name="Sam Dmowski nie zrobił nic}}" />. Żydów obarczał winą za rozbiory polskie pisząc w opracowaniu „Przewrót” z 1934 roku.
 
W 1931 roku napisał i opublikował powieść „[[Dziedzictwo (powieść Romana Dmowskiego)|Dziedzictwo]]”<ref>{{Cytuj |autor = Roman Dmowski |tytuł = Dziedzictwo. Powieść, wyd. 1935. |data = |data dostępu = 2018-07-06 |opublikowany = polona.pl |url = https://polona.pl/item/dziedzictwo-powiesc,MTAwNDUwNjc/4/#info:metadata}}</ref>. Powieść ta przez krytyków oskarżana jest o antysemityzm{{r|<ref name="wyborcza-3001444-startsz}}" />.
 
Jednocześnie, Dmowskiego interesował los Żydów z mniej zamożnych warstw społecznych.
 
{{Cytat
|treść = Małomiasteczkowy Żyd w Polsce popada w coraz większą nędzę… Na to biadanie nie zwracano u nas uwagi. Mało kto prasę żydowską czyta, a jeżeli dochodziło ono czasami do uszu polskich, nie robiono sobie z niego wiele, uszy te bowiem nawykły do skarg żydowskich, przeważnie niesłusznych. Tym razem wszakże skargi te mają aż nadto poważną podstawę. Szybkie ubożenie zawsze zresztą ubogiego małomiasteczkowego Żyda w Polsce jest niezbitym faktem{{r|<ref name="Kwestia żydowska 1930}}" />.
|autor = Roman Dmowski
|źródło =
Linia 196 ⟶ 195:
 
=== Dmowski o konflikcie w SN i ON-R ===
Dmowski niezwykle sceptycznie odnosił się do konfliktu w [[Stronnictwo Narodowe (1928–1947)|Stronnictwie Narodowym]] pomiędzy „młodymi” a grupą „starszych”. Wyraz swojemu krytycyzmowi w stosunku do młodego pokolenia narodowców, którzy w późniejszym okresie powołali do życia [[Obóz Narodowo-Radykalny]], dał w liście do księdza prałata [[Józef Prądzyński (duchowny)|Józefa Prądzyńskiego]]. Dmowski pisał, iż chcąc dotrzeć do jak najszerszego audytorium, w agitacji uciekają się do szkalowania go, częstokroć kłamiąc, że on sam opowiada się za ich wizją ruchu narodowego. Choć nie piętnował zachowania przyszłych oenerowców publicznie, ze względu na dobro swojego obozu, zdradził prałatowi, że potępia ich za „głupotę” i „szkodzenie” sprawie narodowej. Ganił ich za brak właściwej formacji i nieumiejętność długofalowego myślenia, za zaistniały stan rzeczy obwiniając także samego siebie{{r|<ref name="romandmowski.pl}}" />.
 
Dmowski wyrokował, iż działania rozłamowców za sprawą ich „umysłowych” i „politycznych” niedostatków skazane są na niepowodzenie. Artykułował nawet, że zażegnywanie konfliktu nie przyniesie rezultatu, wychodząc z założenia, iż aprobata dla rozwinięcia się sporu w dalszej perspektywie umożliwi definitywne odcięcie się oenerowców od obozu narodowego{{r|<ref name="romandmowski.pl}}" />.
 
=== Dmowski a feminizm ===
Krytycznie oceniał [[sufrażyzm]] i [[feminizm]]. Był przeciwnikiem nadania praw wyborczych kobietom, negatywnie oceniał dążenia do emancypacji kobiet<ref>{{Cytuj książkę |tytuł = Przeciw antysemityzmowi 1936-2009. 11936–2009 |inni = Adam Michnik (red.) |autor r = Stefan Bratkowski |rozdział = Nowy antysemityzm polski |isbn = 9788324213634 | miejsce = Kraków |data = 2010 |strony = 5}}</ref>. Uważał, że zadaniem kobiety w społeczeństwie jest reprodukcja i wychowanie dzieci. Zmiana tej rzekomo „naturalnej” roli kobiety jego zdaniem miałaby prowadzić do zakłócenia porządku moralnego<ref>{{Cytuj książkę |autor = Grzegorz Krzywiec |tytuł = Szowinizm po polsku. Przypadek Romana Dmowskiego (1886-19051886–1905) |isbn = 9788375430721 |miejsce = Warszawa |data = 2009 |strony = 129}}</ref>. Uważał równouprawnienie kobiet za szkodliwe dla ruchu narodowego i idei Polski narodowej{{r|<ref name="Robert Kotowski2009-s281}}" />. W ramach endecji działa jednak niezależna [[Narodowa Organizacja Kobiet (Polska)|Narodowa Organizacja Kobiet]], która opowiadała się za równouprawnieniem<ref name=":0" />.
 
=== Kontakty z sowieckimi dyplomatami ===
Dmowski oraz Narodowi Demokraci byli postrzegani jako potencjalni partnerzy dla sowieckiej dyplomacji (w opozycji do [[Józef Piłsudski|Józefa Piłsudskiego]] z powodu jego walki przez całe życie przeciwko Rosji). Wynika to z historycznego kontekstu – endecja kierowana przez Dmowskiego była antybrytyjska i antyniemiecka{{r|<ref name="ksiazki.wp.pl-zamach-majowy-1}}" />{{fakt|data=2021-04}}. Doszło nawet do spotkania posła [[Piotr Wojkow|Piotra Wojkowa]] z Romanem Dmowskim{{r|<ref name="ksiazki.wp.pl-zamach-majowy-2}}" />{{fakt|data=2021-04}}.
 
== Ordery, odznaczenia i tytuły naukowe ==
Roman Dmowski generalnie i konsekwentnie odmawiał przyjmowania odznaczeń i wyróżnień{{r|<ref name="Kunert Andrzej Krzysztof}}" />. Pierwszą przyjętą przez niego godnością i odznaczeniem w Polsce był dożywotni patronat honorowy [[Baltia (korporacja akademicka)|korporacji akademickiej „Baltia”]] na [[Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Uniwersytecie Poznańskim]] 8 grudnia 1921<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Pierwsze odznaczenie R. Dmowskiego. Dożywotni Patronat Korporacji „Baltia” |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/106062 |czasopismo = [[Warszawski Dziennik Narodowy]] |wolumin = Nr 19B |strony = 1 |data = 19 stycznia 1939}}</ref>. Tym niemniej był posiadaczem kilku orderów, odznaczeń i tytułów honorowych:
 
; Polskie
* [[Order Odrodzenia Polski|Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski]] (2 maja 1923){{r|<ref name="Order Odrodzenia Polski Trzechlecie-s15}}" /><ref name="sl">{{Cytuj książkę |tytuł = Czy wiesz kto to jest? |url = http://jbc.jelenia-gora.pl/publication/19725 |inni = [[Stanisław Łoza]] (red.) |wydawca = Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej |miejsce = Warszawa |data = 1938 |strony = 143}}</ref>{{r|<ref name="Polskie ordery i odznaczenia-s60}}" />
* [[Doktor honoris causa|Doctor honoris causa]] [[Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Uniwersytetu Poznańskiego]] (1923)
* [[Order Orła Białego]] (pośmiertnie, 2018) nadany przez Prezydenta RP [[Andrzej Duda|Andrzeja Dudę]] 6 listopada 2018 ''jako wyraz najwyższego szacunku wobec znamienitych zasług poniesionych dla chwały, dobra i pożytku Rzeczypospolitej Polskiej, z okazji Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej''<ref>{{Monitor Polski|2019|101}}.</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://dzieje.pl/aktualnosci/prezydent-uhonorowal-posmiertnie-orderem-orla-bialego-ponad-20-wybitnych-polakow |tytuł = Prezydent uhonorował pośmiertnie Orderem Orła Białego ponad 20 wybitnych Polaków |autor = Anna Kondek-Dyoniziak |data = 11 listopada 2018 |opublikowany = dzieje.pl |data dostępu = 11 listopada 2018}}</ref>
 
; Zagraniczne
* [[Order Gwiazdy Rumunii|Wielka Wstęga Orderu Gwiazdy]] (Rumunia){{r|<ref name="sl}}" />
* [[Order Oranje-Nassau|Wielka Wstęga Orderu Oranje-Nassau]] (Holandia){{r|<ref name="sl}}" />
* [[Doktor honoris causa|Doctor honoris causa]] [[University of Cambridge|Uniwersytetu w Cambridge]] (1916)
 
== Po 1989 ==
[[Plik:POL Dmowskiego Rondo in Warsaw (1).jpg|thumb|240px|[[Rondo Romana Dmowskiego w Warszawie]] (2002)]]
Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku [[Cenzura w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej|zapisem cenzury w Polsce]], podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek{{r|<ref name="Cenzura PRL posłowie Zbigniew}}" />. Po upadku komunizmu w Polsce nastąpiło powolne dostrzeganie zasług Dmowskiego dla sprawy polskiej, imieniem powyższego nazwano np. Rondo w Zamościu czy Zielonej Górze, mały [[Most Dmowskiego]] we Wrocławiu, a także kilka innych pomniejszych miejsc na terenie całej Polski. W Warszawie powstał także [[Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie|pomnik Romana Dmowskiego]] staraniem członków Stowarzyszenia Ogólnopolskiego Komitetu Budowy Pomnika Romana Dmowskiego.
 
Według dra Piotra Okulewicza z [[Wydział Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu|Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu]] po 1989 roku ''na stopień zainteresowania postacią Piłsudskiego nie miały już większego wpływu dawne, sięgające korzeniami okresu międzywojennego podziały i sympatie polityczne''{{r|<ref name="celat.ulaval}}" />. Jako przykład podaje sytuację w Poznaniu, w którym tradycyjnie popularnością cieszyła się [[Narodowa Demokracja|endecja]], opozycyjna wobec Piłsudskiego. Tymczasem w wieżę zamkową znajdującą się w centrum miasta wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą marszałkowi. Zawiązał się także komitet budowy jego pomnika, a imię Piłsudskiego nadano jednej z głównych ulic [[Nowe Miasto (Poznań)|Nowego Miasta]]. Tymczasem, dla porównania, Roman Dmowski został tylko patronem ulicy przebiegającej przez osiedla [[Górczyn (Poznań)|Górczyn]] i [[Łazarz (Poznań)|Łazarz]] w dzielnicy [[Grunwald (dzielnica Poznania 1954–1990)|Grunwald]]{{r|<ref name="celat.ulaval}}" />.
 
Za zasługi na rzecz niepodległości oraz za przyczynienie się do rozwoju polskiej świadomości narodowej, Roman Dmowski został 8 stycznia 1999 roku, w 60. rocznicę śmierci uczczony przez [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejm]] RP jako mąż stanu, specjalną uchwałą. W dokumencie zapisano:
Linia 232 ⟶ 231:
Szczególna jest rola Romana Dmowskiego w podkreślaniu ścisłego związku katolicyzmu z polskością dla przetrwania Narodu i odbudowania Państwa.
{{clear}}
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla wybitnego Polaka Romana Dmowskiego<ref>{{Monitor Polski|1999|3|12}}.</ref>{{r|<ref name="Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej}}" />.
}}
 
25 lipca 2014 roku [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejm]] RP ponownie uczcił Dmowskiego uchwałą, która związana była z 150. rocznicą urodzin i 75. rocznicą śmierci Romana Dmowskiego{{r|<ref name="Sejm uczcił 150 rocznicą}}" />.
 
W lutym 2020 Roman Dmowski został jednym z patronów państwowej [[Instytucja kultury|instytucji kultury]] – [[Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego|Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej im. Romana Dmowskiego i Ignacego Jana Paderewskiego]], powołanej przez [[Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego|ministra kultury i dziedzictwa narodowego]] [[Piotr Gliński|Piotra Glińskiego]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://centrumprasowe.pap.pl/cp/pl/news/info/154310,13,mkidn-instytut-dziedzictwa-mysli-narodowej-im-r-dmowskiego-i-i-j-paderewskiego-(komunikat) |tytuł = MKiDN: Instytut Dziedzictwa Myśli Narodowej im. R. Dmowskiego i I. J. Paderewskiego (komunikat) |opublikowany = pap.pl |data = 17 lutego 2020 |data dostępu = 2020-03-31}}</ref>.
 
== Wybrane publikacje Dmowskiego ==
Linia 266 ⟶ 265:
[[Plik:Warszawa, rondo Dmowskiego, 27.jpeg|mały|[[Rondo Romana Dmowskiego w Warszawie]]]]
[[Plik:Wroclaw Dmowskiego Bridge 2017 P02.jpg|mały|[[Most Dmowskiego|Most Dmowskiego we Wrocławiu]]]]
* [[Warszawa Wschodnia|Dworzec Warszawa Wschodnia im. Romana Dmowskiego]]<ref name=":4">{{Cytuj |tytuł = Roman Dmowski patronem Warszawy Wschodniej |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = pkp.pl |url = https://pkp.pl/pl/pkp-aktualnosci/2822-roman-dmowski-patronem-warszawy-wschodniej}}</ref>
* W 1939 została wydana książka autorstwa Feliksa Fikusa pt. ''Roman Dmowski. 1864–1935''<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Ruch wydawniczy. Nowe książki nadesłane do redakcji |url = http://ebuw.uw.edu.pl/publication/1738 |czasopismo = [[Prosto z Mostu (tygodnik)|Prosto z Mostu]] |strony = 6 |data = 5 lutego 1939}}</ref>.
* [[Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie]]
* Aleja Romana Dmowskiego w Przemyślu
* Ulice Romana Dmowskiego w: Legnicy, Obornikach, Bielsku-Białej, Gdańsku, Częstochowie, Koszalinie, Piotrkowie Trybunalskim, Łomży, Poznaniu, Stalowej Woli, Wrocławiu, Koninie, Szczecinie<ref>{{Cytuj |tytuł = Mija termin dekomunizacji. Jakie efekty w Szczecinie – Region – Radio Szczecin |data dostępu = 2017-09-02 |opublikowany = radioszczecin.pl |url = http://radioszczecin.pl/1,359124,mija-termin-dekomunizacji-jakie-efekty-w-szczeci&s=1&si=1&sp=1 |język = pl}}</ref>, Słupsku, Krakowie i Bydgoszczy, Nowym Sączu, Kędzierzynie-Koźlu, Sosnowcu, Tarnowie oraz w Tychach
* Plac Romana Dmowskiego w: Białymstoku<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Uchwała nr XII/739/95 Rady Miejskiej w Białymstoku z dnia 23 stycznia 1995r. |data = 1995-01-23 |url = https://bip.bialystok.pl/resource/file/preview/id.46254}}</ref>, Łodzi
* Ronda Romana Dmowskiego w: [[Rondo Romana Dmowskiego w Warszawie|Warszawie]], Rzeszowie, Lublinie, Zamościu, Chełmie, Białej Podlaskiej, Siedlcach, Zakopanem, Zielonej Górze, Białymstoku, Tomaszowie Mazowieckim, Kętrzynie, Grudziądzu, Ostrołęce, Zambrowie{{r|<ref name="uchwała nr 201 XL 10 Rady}}" />
* Mosty Romana Dmowskiego w [[Most Jerzego Sulimy-Kamińskiego w Bydgoszczy|Bydgoszczy]], [[Most Dmowskiego|Wrocławiu]]
* Poświęcono mu dwie monety z serii ''Stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości'' – srebrną 10-złotową oraz złotą o nominale 200 zł, obie bite stemplem lustrzanym<ref>{{Cytuj stronę| |url = http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/banknoty_i_monety/monety_okolicznosciowe/2017.html#m19 |tytuł = Monety okolicznościowe w 2017 r. |opublikowany = nbp.pl |język = pl |data dostępu = 2017-11-09}}</ref>.
 
=== Tablice upamiętniające ===
* Bydgoszcz<ref>{{Cytuj[[Bazylika |tytułarchikatedralna =św. TablicamiJana oddanoChrzciciela hołd ,,ojcom” niepodległej Polski – Niepodległa Bydgoszczw Warszawie|dataBazylika dostępuArchikatedralna =św. 2021-04-24Jana |urlChrzciciela =w http://bydgoszczniepodlegla.pl/2020/01/25/tablicami-oddano-hold-ojcom-niepodleglej-polski/ |język = pl-PL}}</ref>Warszawie]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Tablica upamiętniającaku czci Romana Dmowskiego w BydgoszczyWarszawie w województwie Kujawsko-pomorskimMazowieckim - Miejsca pamięci narodowej w BydgoszczyWarszawie |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/kujawsko-pomorskiemazowieckie/bydgoszczwarszawa/tablica-upamietniajacaku-czci-romana-dmowskiego |język = pl-PL}}</ref>
 
* [[BazylikaBydgoszcz<ref>{{Cytuj archikatedralna|tytuł św.= JanaTablicami Chrzcicielaoddano whołd „ojcom” niepodległej Polski – Niepodległa Bydgoszcz Warszawie|Bazylikadata Archikatedralnadostępu św.= Jana2021-04-24 Chrzciciela|url w= Warszawie]]http://bydgoszczniepodlegla.pl/2020/01/25/tablicami-oddano-hold-ojcom-niepodleglej-polski/ |język = pl-PL}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Tablica ku czciupamiętniająca Romana Dmowskiego w WarszawieBydgoszczy w województwie Mazowieckim Kujawsko-pomorskim – Miejsca pamięci narodowej w WarszawieBydgoszczy |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/mazowieckiekujawsko-pomorskie/warszawabydgoszcz/tablica-ku-czciupamietniajaca-romana-dmowskiego |język = pl-PL}}</ref>
* Bydgoszcz<ref>{{Cytuj |tytuł = Tablicami oddano hołd ,,ojcom” niepodległej Polski – Niepodległa Bydgoszcz |data dostępu = 2021-04-24 |url = http://bydgoszczniepodlegla.pl/2020/01/25/tablicami-oddano-hold-ojcom-niepodleglej-polski/ |język = pl-PL}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego w Bydgoszczy w województwie Kujawsko-pomorskim - Miejsca pamięci narodowej w Bydgoszczy |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/kujawsko-pomorskie/bydgoszcz/tablica-upamietniajaca-romana-dmowskiego |język = pl-PL}}</ref>
* [[Chludowo]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Roman Dmowski ma już swoją tablicę pamiątkową w Chludowie – Misjonarze Werbiści |data dostępu = 2021-04-24 |url = https://www.chludowo.werbisci.pl/2019/08/08/roman-dmowski-ma-juz-swoja-tablice-pamiatkowa-w-chludowie/ |język = pl-PL}}</ref>
* Dąb Niepodległości „Roman Dmowski” w Warszawie<ref>{{Cytuj |tytuł = Dąb niepodległości „Roman Dmowski” w Warszawie w województwie Mazowieckim - Miejsca pamięci narodowej w Warszawie |data dostępu = 2021-04-25 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/mazowieckie/warszawa/dab-niepodleglosci-roman-dmowski |język = pl-PL}}</ref>
* [[Drozdowo (województwo podlaskie)|Drozdowo]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Drozdowo - Tablica pamiątkowa w miejscu śmierci Romana Dmowskiego. Atrakcje turystyczne Drozdowa. Ciekawe miejsca Drozdowa |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = polskaniezwykla.pl |url = http://polskaniezwykla.pl/web/place/23697,drozdowo-tablica-pamiatkowa-w-miejscu-smierci-romana-dmowskiego.html}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Tablica pamiątkowa w miejscu śmierci Romana Dmowskiego w Drozdowie w województwie Podlaskim - Miejsca pamięci narodowej w Drozdowie |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/podlaskie/drozdowo/tablica-pamiatkowa-w-miejscu-smierci-romana-dmowskiego |język = pl-PL}}</ref>
* [[Warszawa Wschodnia|Dworzec Warszawa Wschodnia im. Romana Dmowskiego]]<ref name=":4" />
* Głaz z tablicą pamiątkową na warszawskim [[Kamionek (Warszawa)|Kamionku,]], nad [[Jezioro Kamionkowskie|Jeziorem Kamionkowskim]]
* Kamienica Marii Paruszewskiej w Poznaniu<ref>{{Cytuj |tytuł = Poznań - Kamienica Marii Paruszewskiej (1891). Atrakcje turystyczne Poznania. Ciekawe miejsca Poznania |data dostępu = 2021-04-25 |opublikowany = www.polskaniezwykla.pl |url = http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/33643,poznan-kamienica-marii-paruszewskiej-(1891).html}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Po fyrtlach Poznania 80a – Aleje Marcinkowskiego {{!}} {{!}} Po fyrtlach Poznania |data dostępu = 2021-04-25 |opublikowany = poznanskiefyrtle.pl |url = https://poznanskiefyrtle.pl/po-fyrtlach-poznania-80a-aleje-marcinkowskiego/}}</ref>
* [[Konkatedra Matki Bożej Zwycięskiej w Warszawie]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego w Warszawie w województwie Mazowieckim - Miejsca pamięci narodowej w Warszawie |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/mazowieckie/warszawa/tablica-upamietniajaca-romana-dmowskiego |język = pl-PL}}</ref>
* [[Kościół Matki Bożej Loretańskiej w Warszawie]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Warszawa: Odsłonięcie tablicy poświęconej Romanowi Dmowskiemu - społeczeństwo |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = wnp.pl |url = https://www.wnp.pl/parlamentarny/spoleczenstwo/warszawa-odsloniecie-tablicy-poswieconej-romanowi-dmowskiemu,77751.html |język = pl}}</ref>
* [[Parafia Najświętszego Imienia Jezus w Łodzi|Kościół Najświętszego Imienia Jezus w Łodzi]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego w Łodzi w województwie Łódzkim - Miejsca pamięci narodowej w Łodzi |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = Pamiętaj Skąd Jesteś |url = https://www.pamietajskadjestes.pl/miejsca-pamieci/polska/lodzkie/lodz/tablica-upamietniajaca-romana-dmowskiego |język = pl-PL}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Łódź: upamiętniono traktat wersalski {{!}} Chrobry Szlak |data dostępu = 2021-04-24 |url = http://chrobryszlak.pl/?p=3580 |język = pl-PL}}</ref>
* Kraków<ref>{{Cytuj |tytuł = Uchwala- Biuletyn Informacji Publicznej Miasta Krakowa - BIP MK |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = www.bip.krakow.pl |url = https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=167&sub_dok_id=167&sub=uchwala&query=id=11734&typ=u&vReg=1}}</ref>
* Lubawa<ref>{{Cytuj |tytuł = Odsłonięcie tablicy pamiątkowej Romana Dmowskiego w Lubawie - Lubawa / e-Lubawa |data dostępu = 2021-04-24 |opublikowany = e-lubawa.pl |url = http://e-lubawa.pl/akutalnosc/13209/odsloniecie-tablicy-pamiatkowej-romana-dmowskiego-w-lubawie.html}}</ref>
<gallery caption="Wybrane tablica upamiętniające.">
Plik:Roman Dmowski pl Poznan.JPG|Tablica pamiątkowa na elewacji kamienicy Marii Paruszewskiej w Poznaniu
Plik:Tablica Dmowskiego w Bydgoszczy.jpg|[[Tablica pamiątkowa]] w [[Bydgoszcz|Bydgoszczy]]y
Plik:Tablica Roman Dmowski Konkatedra Matki Bożej Zwycięskiej w Warszawie.JPG|Tablica upamiętniająca Romana Dmowskiego umieszczona na fasadzie [[Konkatedra Matki Bożej Zwycięskiej w Warszawie|konkatedry Matki Bożej Zwycięskiej]] na Kamionku
Plik:Warszawa Kosciol sw. Jana 12.jpg|Tablica upamiętniająca w [[Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie|Bazylice archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie.]]
Linia 321 ⟶ 319:
== Przypisy ==
{{Przypisy|
* <ref name="Adam Zamoyski The Polish">Adam Zamoyski, ''The Polish Way'', Londyn, John Murray, 1987, s. 329.</ref>
* <ref name="bliskopolski.pl-Dmowski Roman">{{cytuj stronę |url = http://www.bliskopolski.pl/ludzie/roman-dmowski/ |tytuł = Dmowski Roman |opublikowany = bliskopolski.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="catalog.hathitrust.org-konserwatyści">{{cytuj stronę |url = http://catalog.hathitrust.org/Record/011442234 |tytuł = P. Dmowski o konserwatystach: Roman Dmowski: „Upadek myśli konserwatywnej w Polsce”, Warszawa, 1914 |opublikowany = catalog.hathitrust.org |język = en |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="celat.ulaval">[https://web.archive.org/web/20091222012603/http://www.celat.ulaval.ca/histoire.memoire/Mem_et_postcom/P_Okulewicz_pl.doc Piotr Okulewicz: Józef Piłsudski: Między apologią a odrzuceniem].</ref>
* <ref name="Cenzura PRL posłowie Zbigniew">Cenzura PRL, posłowie Zbigniew Żmigrodzki, Wrocław 2002, s. 10.</ref>
* <ref name="Damian Szymczak2014">{{cytuj stronę |url = http://gpcodziennie.pl/26504-zabic-endeka.html#.VUN44NJdX6c |tytuł = Zabić endeka |autor = Damian Szymczak |data = 2014-01-13 |opublikowany = [[Gazeta Polska Codziennie]] |data dostępu = 2015-05-01 |archiwum = https://web.archive.org/web/20150518103129/http://gpcodziennie.pl/26504-zabic-endeka.html#.VUN44NJdX6c |zarchiwizowano = 2015-05-18 |data dostępu = 2015-05-01}}</ref>
* <ref name="dzieje.pl-Dmowski">{{cytuj stronę |url = http://dzieje.pl/postacie/roman-dmowski |tytuł = Roman Dmowski (1864–1939) |data = 15 maja 2009 |opublikowany = dzieje.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="eioba.pl-patriota">{{cytuj stronę |url = http://www.eioba.pl/a/2adm/roman-dmowski-patriota-maz-stanu-polityk-narodowiec |tytuł = Roman Dmowski – patriota, mąż stanu, polityk, narodowiec |autor = Ignacy Chrzanowski, Władysław Konopczyński |data = 5 sierpnia 2009 |opublikowany = eioba.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Eugeniusz Romer Pamiętnik">Eugeniusz Romer, ''Pamiętnik Paryski 1918–1919'', przypisy Andrzej Garlicki, Ryszard Świętek, t. I, Wrocław 2010, s. 25.</ref>
* <ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy3">Ezra Mendelsohn, ''Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym.'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 65.</ref>
<!--* <ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy3" /> --><ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy2">Ezra Mendelsohn, ''Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym.'', PWN, Warszawa 1992, s. 65.</ref>
* <ref name="Ezra Mendelsohn Żydzi Europy4">Ezra Mendelsohn, ''Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 65.</ref>
* <ref name="instytuthistoryczny.pl-organizacje społeczne">{{cytuj stronę |url = http://www.instytuthistoryczny.pl/component/content/article/53-kalendarium/polska-zabory-1815-1914/k0080-zabor-austriacki/za-organizacje-spoleczne-polityczne-militarne/537-organizacje-spoleczne-polityczne-militarne-zabor-austriacki/ |tytuł = Polskie organizacje społeczne, polityczne, militarne – 1864–1914 – zabór austriacki |opublikowany = instytuthistoryczny.pl |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="instytuthistoryczny.pl-przeciwdziałanie">{{cytuj stronę |url = http://www.instytuthistoryczny.pl/component/content/article/75-kalendarium/polska-zabory-1815-1914/k0120-zabor-rosyjski/przeciwdzialanie-spoleczenstwa-polskiego-zr/560-zr-przeciwdzialanie-spoleczenstwa-polskiego/ |tytuł = Przeciwdziałanie społeczeństwa polskiego – 1864–1914 – zabór rosyjski |opublikowany = instytuthistoryczny.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="ipsb.nina.gov.pl-Grabski">{{cytuj stronę |url = http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/stanislaw-grabski |tytuł = Stanisław Grabski |autor = Henryk Wereszycki |opublikowany = ipsb.nina.gov.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="ipsb.nina.gov.pl-Nowicki">{{cytuj stronę |url = http://www.ipsb.nina.gov.pl/index.php/a/stanislaw-nowicki |tytuł = Stanisław Nowicki |autor = Jerzy Pietrzak |opublikowany = ipsb.nina.gov.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="japonia-online.pl-japoński epizod">{{cytuj stronę |url = http://japonia-online.pl/article/287 |tytuł = Japoński epizod w życiu Romana Dmowskiego |autor = Jarosław Drożdżewski |data = 24 kwietnia 2014 |opublikowany = japonia-online.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="jbc.bj.uj.edu.pl-dodatek-głosu-narodu">{{cytuj pismo |autor = Michał Arcichowski |tytuł = Historja walki o spolszczenie szkolnictwa w latach 1905–1907 na terenie b. Kongresówki |url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=194868 |czasopismo = Głos Narodu |odpowiedzialność = Antoni Krzywy |wydanie = 97 |wolumin = Życie |strony = 9 |data = 9 kwietnia 1933}}</ref>
* <ref name="jozefdarski.pl-panslawizm">{{cytuj stronę |url = http://jozefdarski.pl/uploads/zalacznik/7134/geopolitykanet-rosyjskipanslawizmjakoideageopolityczna.pdf |tytuł = Rosyjski panslawizm jako idea geopolityczna |autor = Piotr Eberhardt |opublikowany = jozefdarski.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Jędrzej Giertych O Piłsudskim">[[Jędrzej Giertych]], O Piłsudskim, Londyn 1987, s. 23–24.</ref>
* <ref name="Kazimierz Władysław Kumaniecki">Kazimierz Władysław Kumaniecki, Zbiór najważniejszych dokumentów do powstania państwa polskiego, Warszawa, Kraków 1920, s. 30.</ref>
* <ref name="kresowiacy.com-Dmowski-cz.I">{{cytuj stronę |url = http://kresowiacy.com/2013/08/149-lat-temu-urodzil-sie-roman-dmowski-cz-1/ |tytuł = 149 lat temu urodził się Roman Dmowski cz. 1 |autor = Justyna Kozicka |data = 9 sierpnia 2013 |opublikowany = kresowiacy.com |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="kresowiacy.com-Dmowski-cz.II">{{cytuj stronę |url = http://kresowiacy.com/2014/08/roman-dmowski-czesc-ii/ |tytuł = Roman Dmowski – część II |data = 9 sierpnia 2014 |opublikowany = kresowiacy.com |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="kresowiacy.com-Dmowski–cz.I">{{cytuj stronę |url = http://kresowiacy.com/2014/08/roman-dmowski-2/ |tytuł = Roman Dmowski – część I |data = 9 sierpnia 2014 |opublikowany = kresowiacy.com |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="kresy24.pl-Między Zbruczem a Karpatami">{{cytuj stronę |url = http://kresy24.pl/17517/miedzy-zbruczem-a-karpatami/ |tytuł = Między Zbruczem a Karpatami |autor = Karol Wierczak |data = 11 października 2012 |opublikowany = kresy24.pl |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="kresykedzierzynkozle.home.pl-Listowski">{{cytuj książkę |autor = Witold Listowski |tytuł = Ludobójstwo OUN-UPA na Kresach Południowo-Wschodnich: Dawne Kresy Południowo-Wschodnie w optyce historycznej i współczesnej |url = http://www.kresykedzierzynkozle.home.pl/attachments/File/Ksiazka_Ludobojstwo_OUN-UPA_tom_5_srodki.pdf |wydawca = P.P.P. Arsgraf |miejsce = Kędzierzyn-Koźle |data = 2013 |strony = 18 |isbn = 978-83-6399-904-9 |rozdział = Początki ruchów dążących do usamodzielnienia się Ukrainy według Jędrzeja Giertycha |nazwisko r = Jankiewicz |imię r = Leszek S. |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="ksiazki.wp.pl-zamach-majowy-1">{{cytuj stronę |url = http://ksiazki.wp.pl/gid,15636951,page,11,tytul,Zamach-majowy-i-Polska-w-swietle-odtajnionych-materialow-sowieckich,galeria.html?ticaid=114d41&_ticrsn=3 |tytuł = Zamach majowy i Polska w świetle odtajnionych materiałów sowieckich |data = 10 maja 2013 |opublikowany = ksiazki.wp.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="ksiazki.wp.pl-zamach-majowy-2">{{cytuj stronę |url = http://ksiazki.wp.pl/gid,15636951,page,3,tytul,Zamach-majowy-i-Polska-w-swietle-odtajnionych-materialow-sowieckich,galeria.html |tytuł = Zamach majowy i Polska w świetle odtajnionych materiałów sowieckich |data = 10 maja 2013 |opublikowany = ksiazki.wp.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Kunert Andrzej Krzysztof">{{Cytuj |autor = Małgorzata Smogorzewska |tytuł = Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939. Słownik biograficzny. Tom I, A–D. |data = 1998 |isbn = 83-7059-392-5 83-7059-391-7 |inni = Andrzej Krzysztof Kunert (red.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Wydawnictwo Sejmowe |s = 388 |oclc = 830195159}}</ref>
* <ref name="Kwestia żydowska 1930">''Kwestia żydowska'', 1930.</ref>
* <ref name="Marian Kukiel Dzieje Polski">[[Marian Kukiel]], ''Dzieje Polski porozbiorowe. 1795–1921'', Spotkania, Paryż 1983, s. 638.</ref>
* <ref name="Murray Baumgarten Peter Kenez">Murray Baumgarten, Peter Kenez, Bruce Allan Thompson, ''Varieties of Antisemitism: History, Ideology, Discourse'', 2009, s. 175.</ref>
* <ref name="narodowcy.net-Wojciechowska">{{cytuj książkę |autor = Małgorzata Wojciechowska |tytuł = Roman Dmowski: Polityka polska Odbudowanie państwa |url = http://narodowcy.net/download/Roman%20Dmowski%20-%20Polityka%20polska,%20odbudowanie%20panstwa%20_t1.pdf |wydawca = Instytut Wydawniczy „Pax” |miejsce = Warszawa |data = 1989 |strony = 48, 91 |isbn = 83-2110-983-7 |tom = 1 |rozdział = IV. Niepodległość Polski a interesy państw rozbiorczych, III. Rok przełomowy |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="narodowikonserwatysci.pl-Rola Niemiec">{{cytuj stronę |url = http://narodowikonserwatysci.pl/2015/02/03/rola-niemiec-w-programie-polski-niepodleglej/ |tytuł = Rola Niemiec w programie Polski niepodległej |autor = Piotr Pranajtis |data = 3 lutego 2015 |opublikowany = narodowikonserwatysci.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="nowyobywatel.pl-Patriotyczne wizje Popławskiego">{{cytuj stronę |url = http://nowyobywatel.pl/2012/04/13/przez-lud-do-narodu-patriotyczne-wizje-jana-ludwika-poplawskiego/ |tytuł = Przez lud do narodu. Patriotyczne wizje Jana Ludwika Popławskiego |autor = Rafał Łętocha |data = 13 kwietnia 2012 |opublikowany = nowyobywatel.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Order Odrodzenia Polski Trzechlecie-s15">{{cytuj książkę |tytuł = Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924 |url = http://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=87843 |wydawca = [[Prezydium Rady Ministrów]] |miejsce = Warszawa |data = 1926 |strony = 15}}</ref>
* <ref name="panstwo">[[Norbert Wójtowicz]], ''Dyplomacja Dmowskiego'', „Niezależna Gazeta Polska” (Dodatek specjalny IPN) 2009, nr 1(35), s. VI-VIII [http://www.panstwo.net/1070-dyplomacja-dmowskiego panstwo.net – Dyplomacja Dmowskiego].</ref>
* <ref name="Paweł Brojek2013">{{cytuj stronę |url = http://prawy.pl/portal_aktual/historia/1349-jan-chudzik-sekretarz-romana-dmowskiego-i-ofiara-rzadow-sanacji |tytuł = Jan Chudzik – sekretarz Romana Dmowskiego i ofiara rządów sanacji |autor = Paweł Brojek |data = 2013-05-14 |opublikowany = prawy.pl |data dostępu = 2015-05-01}}</ref>
* <ref name="pogonowski.com-Roman Stanisław Dmowski">{{cytuj stronę |url = http://www.pogonowski.com/display_pl.php?textid=1058 |tytuł = Roman Stanisław Dmowski – zasłużony działacz i geopolityk |autor = Iwo Cyprian Pogonowski |data = 17 października 2009 |opublikowany = pogonowski.com |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="poland.us-członek endecji">{{cytuj stronę |url = http://www.poland.us/strona,13,6347,0,roman-stanislaw-dmowski-czlonek-endecji.html |tytuł = Roman Stanisław Dmowski – Członek endecji |autor = Ewa Michałowska Walkiewicz |data = 21 września 2010 |opublikowany = poland.us |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="polonus.sk-rocznica">{{cytuj stronę |url = http://polonus.sk/?p=1686&lang=pl |tytuł = Roman Dmowski (1864–1939) – 75 rocznica śmierci i 150 rocznica urodzin |autor = Waldemar Ireneusz Oszczęda |opublikowany = polonus.sk |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="polskapartianarodowa.org-Niemcy, Rosja i kwestia polska">{{cytuj stronę |url = http://www.polskapartianarodowa.org/index.php?option=com_content&task=view&id=306&Itemid=92 |tytuł = Niemcy, Rosja i kwestia polska |opublikowany = polskapartianarodowa.org |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Polskie ordery i odznaczenia-s60">{{cytuj książkę |tytuł = Polskie ordery i odznaczenia |wydawca = Wydawnictwo Interpress |miejsce = Warszawa |rok = 1989 |strony = 60}}</ref>
* <ref name="polskie-sluzby.pl-Pierwsza Wojna Światowa">{{cytuj stronę |url = http://polskie-sluzby.pl/pierwsza-wojna-swiatowa/ |tytuł = Pierwsza Wojna Światowa |data = 10 listopada 2014 |opublikowany = polskie-sluzby.pl |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="polskieradio.pl-przeciwnik">{{cytuj stronę |url = http://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/752846,Roman-Dmowski-%E2%80%93-przeciwnik-Pilsudskiego |tytuł = Roman Dmowski – przeciwnik Piłsudskiego |data = 9 sierpnia 2014 |opublikowany = polskieradio.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Por np Tomasz i Daria Nałęcz">Por. np. Tomasz i Daria Nałęcz, ''Józef Piłsudski:. Legendy i Faktyfakty'' wyd. MAW 1988, s. 98.</ref>
* <ref name="poznan.pl-dmowski">{{cytuj stronę |url = http://www.poznan.pl/powstanie/hi_biografie/biografie_dmowski.html |tytuł = Powstanie Wielkopolskie – Biografie |opublikowany = poznan.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="prawy.pl-75 lat">{{cytuj stronę |url = http://www.prawy.pl/polityka-prywatnosci/4562-75-lat-temu-zmarl-roman-dmowski-tworca-niepodleglosci-polski |tytuł = 75 lat temu zmarł Roman Dmowski – twórca niepodległości Polski |autor = Paweł Brojek |opublikowany = prawy.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="prawy.pl-twórca niepodległości">{{cytuj stronę |url = http://www.prawy.pl/wiara/4562-75-lat-temu-zmarl-roman-dmowski-tworca-niepodleglosci-polski |tytuł = 75 lat temu zmarł Roman Dmowski – twórca niepodległości Polski |autor = Paweł Broje |data = 1 stycznia 2014 |opublikowany = prawy.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="R Dmowski Polityka polska">R. Dmowski, ''Polityka polska i odbudowanie państwa'', przedmową i komentarzem opatrzył [[Tomasz Wituch|T. Wituch]], t. 1, Warszawa 1988, s. 217.</ref>
* <ref name="Raport o stanie wiary w Polsce">''Raport o stanie wiary w Polsce'' – [[Józef Michalik]] w rozmowie z [[Grzegorz Górny|Grzegorzem Górnym]] i [[Tomasz Terlikowski|Tomaszem P. Terlikowskim]], Wyd. [[Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne|Polwen]], Radom 2011, s. 132, {{ISBN|978-83-7557-113-4}}.</ref>
* <ref name="Richard S Levy Antisemitism">Richard S. Levy, ''Antisemitism: A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution'', 2005, s. 182; cytat: ''In general, Dmowski shared the antisemitic views of the Catholic Church at that time, seeing Jews as the linchpin of an anti-Catholic conspiracy involving communists, socialists, liberals, Freemasons, and Protestants.''</ref>
* <ref name="Richard S Levy World Fascism">Richard S. Levy, ''World Fascism: A Historical Encyclopedia – Tom 1''; Cytat: ''Dmowski tried to emulate Italian Fascism by setting up the extraparliamentary Greater Poland Camp (Oboz Wielkiej Polski; OWP)''.</ref>
* <ref name="Robert Kotowski2009-s281">{{cytuj książkę |autor = Agnieszka Janiak-Jasińska |autor2 = Katarzyna Sierakowska |autor3 = Andrzej Szwarc |tytuł = Działaczki społeczne, feministki, obywatelki. Samoorganizowanie się kobiet po 1918 roku (na tle porównawczym) |wydawca = Wydawnictwo Neriton |miejsce = Warszawa |rok = 2009 |strony = 281 |rozdział = Między polityką a działalnością społeczną – Narodowa Organizacja Kobiet w dwudziestoleciu międzywojennym |autor r = Robert Kotowski |tom = II |isbn = 978-83-7543-101-8 |język = pl}}</ref>
* <ref name="Roman Dmowski Polityka polska">Roman Dmowski, ''Polityka polska i odbudowanie państwa''. Wrocław: Nortom 2009, s. 322.</ref>
* <ref name="Roman Dmowski życiorys">{{cytuj stronę |url = http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=zyciorys&nazwa=dluzszy |tytuł = Roman Dmowski – życiorys |data dostępu = 2015-01-31}}</ref>
* <ref name="romandmowski-dluzszy">[http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=zyciorys&nazwa=dluzszy Roman Dmowski – Życiorys].</ref>
* <ref name="romandmowski.pl">[http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=teksty&id=27 List Romana Dmowskiego do księdza prałata Józefa Prądzyńskiego].</ref>
* <ref name="romandmowski.pl-edukacja w gimnazjum">{{cytuj stronę |url = http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=ciekawostki&id=6 |tytuł = Dmowski i Sienkiewicz – edukacja w gimnazjum |autor = Mariusz Kułakowski |opublikowany = romandmowski.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="romandmowski.pl-nasz patriotyzm">{{cytuj stronę |url = http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=teksty&id=32 |tytuł = Nasz patriotyzm |opublikowany = romandmowski.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="romandmowski.pl-rodzeństwo">{{cytuj stronę |url = http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=ciekawostki&id=5 |tytuł = Ile rodzeństwa miał Roman Dmowski? |autor = Mariusz Kułakowski |opublikowany = romandmowski.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="romandmowski.pl-życiorys-wersja krótsza">{{cytuj stronę |url = http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=zyciorys&nazwa=krotszy |tytuł = Życiorys – wersja krótsza |opublikowany = romandmowski.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="ruchnarodowy.org-Historia">{{cytuj stronę |url = http://ruchnarodowy.org/historia-ruchu-narodowego |tytuł = Historia Ruchu Narodowego |opublikowany = ruchnarodowy.org |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Ryszard Świętek Lodowa ściana">Ryszard Świętek, ''Lodowa ściana:. sekretySekrety polityki Józefa Piłsudskiego 1904–1918'', Kraków 1998, s. 251.</ref>
* <ref name="Sam Dmowski nie zrobił nic">„Sam Dmowski (…) nie zrobił nic, żeby w swojej partii powstrzymać rosnącą falę nastrojów pronazistowskich” – Ezra Mendelsohn, ''Żydzi Europy Środkowo-Wschodniej w okresie międzywojennym'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 105.</ref>
* <ref name="Sejm uczcił 150 rocznicą">{{cytuj stronę |url = http://historia.org.pl/2014/07/26/sejm-uczcil-150-rocznica-urodzin-i-75-rocznica-smierci-romana-dmowskiego/ |tytuł = Sejm uczcił 150. rocznicą urodzin i 75. rocznicą śmierci Romana Dmowskiego |data dostępu = 2014-08-03}}</ref>
* <ref name="sztetl.org.pl-Dmowski">{{cytuj stronę |url = http://www.sztetl.org.pl/pl/person/181,roman-dmowski/ |tytuł = Dmowski Roman |opublikowany = sztetl.org.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="szturm.com.pl-Koncepcje">{{cytuj stronę |url = http://szturm.com.pl/index.php/miesiecznik/item/72-koncepcje-panstwa-i-narodu-romana-dmowskiego-w-okresie-do-1914r |tytuł = Koncepcje państwa i narodu Romana Dmowskiego w okresie do 1914 r. |autor = Filip Paluch |data = 31 marca 2015 |opublikowany = szturm.com.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Słowo Polskie nr 327 Lwów">Słowo„Słowo Polskie,Polskie” nr 327, Lwów 15 lipca 1908 roku, s. 2.</ref>
* <ref name="uchwała nr 201 XL 10 Rady">{{cytuj stronę |url = http://edziennik.bialystok.uw.gov.pl/WDU_B/2010/76/1161/Akt.pdf |tytuł = uchwała nr 201/XL/10 Rady Miasta Zambrów z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie nadania nazw rondom |autor = Dziennik Urzędowy Województwa Podlaskiego |opublikowany = bialystok.uw.gov.pl |język = pl |data dostępu = 2014-11-29}}</ref>
* <ref name="Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej">{{cytuj stronę |url = http://www.romandmowski.pl/default.php?dzial=odmowskim&id=10 |tytuł = Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 stycznia 1999 r. w sprawie uczczenia 60. rocznicy śmierci Romana Dmowskiego |data dostępu = 2009-03-05}}</ref>
* <ref name="ugcycow.pl-Historia">{{cytuj stronę |url = http://www.ugcycow.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=19&menu=50&strona=1 |tytuł = Historia administracyjna Gminy Cyców |opublikowany = ugcycow.pl |data dostępu = 2015-05-08}}</ref>
* <ref name="Ukraina i Ukraińcy-Stoczewska-146">{{cytuj książkę |autor = Barbara Stoczewska |tytuł = Ukraina i Ukraińcy w polskiej myśli politycznej: Od końca XIX wieku do wybuchu II wojny światowej |url = https://books.google.pl/books?id=4XyaAgAAQBAJ&pg=PA146&lpg=PA146#v=onepage&q&f=false |wydawca = AFM Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne |data = 26 października 2013 |strony = 145–146 |isbn = 978-83-7571-222-3 |data dostępu = 2015-05-09}}</ref>
* <ref name="wyborcza-3001444-startsz">[http://wyborcza.pl/1,76498,3001444.html?as=1&ias=2&startsz=x „Dmowski''Dmowski – fatalne dziedzictwo”dziedzictwo'', „Gazeta Wyborcza” z dn. 4.11.2005 r.]</ref>
* <ref name="Śledztwo w sprawie zajść-s1">{{cytuj pismo |tytuł = Śledztwo w sprawie zajść w Brzozowie |url = http://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=194092 |czasopismo = [[Głos Narodu]] |strony = 1 |data = nr 132 z 17 maja 1933}}</ref>
}}
 
Linia 401 ⟶ 399:
* [https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/130443/edition/122684/content ''Napad na tie politycznem'']. „[[Nowości Ilustrowane|Nowości Illustrowane]]”. 27, s. 3 (zdjęcie), 13, 8 lipca 1911.
* ''The Lands of Partitioned Poland, 1795–1918'', [[Piotr Wandycz]], [[Donald W. Treadgold]], Peter F. Sugar; University of Washington Press, Washington 1974.
* {{Cytuj |autor = [[Roman Wapiński]]; |tytuł = Roman Dmowski |data = 1988 |isbn = 83-2220-480-9 |miejsce = Lublin |wydawca = Wyd. Lubelskie |oclc = 834994944}}
* [[Jan Dobraczyński]], ''[[Spadające liście]], powieść historyczna o Romanie Dmowskim'', Warszawa 2010.
* Władyka Wiesław, ''Drugie życie Dmowskiego'', [w:] „Polityka”, 47/2012, s. 58–61.
Linia 415 ⟶ 413:
* [https://web.archive.org/web/20090228100248/http://ww6.tvp.pl/6946,20090215881445.strona Film dokumentalny Leszka Myczki poświęcony Romanowi Dmowskiemu]
* [https://polona.pl/search/?filters=creator:%22Dmowski,_Roman_(1864--1939)%22,public:1,hasTextContent:0&sort=title%20asc Publikacje Romana Dmowskiego] w serwisie [http://polona.pl Polona.pl]
* [https://cbmn.pl/roman-dmowski Publikacja Romana Dmowskiego] w serwisie [https://cbmn.pl/ Cyfrowa Biblioteka Myśli Narodowej]
 
{{Drugi rząd Wincentego Witosa}}