Kryzys wieku III: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Michu1945 (dyskusja | edycje)
m →‎Kryzys militarny: drobne redakcyjne
m drobne red. (interpunkcja);  drobne w przypisach
Linia 1:
[[Plik:Romanworld271AD.jpg|thumb|280px|Cesarstwo Rzymskie (ciemnoczerwony kolor), [[Septymia Zenobia|Królestwo Palmyry]] (czerwony kolor) oraz [[Cesarstwo galijskie]] (różowy kolor) w 271 roku n.e.]]
[[Plik:Aurelian Walls Rome 2011 1.jpg|thumb|280px|[[Mur Aureliana]] opasający Rzym został zbudowany z powodu wzrostu zagrożenia najazdami barbarzyńców]]
'''Kryzys III wieku''' – szereg wydarzeń politycznych, militarnych, gospodarczych, i społecznych w dziejach [[Cesarstwo Rzymskie|Cesarstwa Rzymskiego]], które miały miejsce między zamordowaniem cesarza [[Aleksander Sewer|Aleksandra Sewera]] w roku [[235]] a objęciem władzy przez [[Dioklecjan]]a w roku [[284]]. Epoka kryzysu oddziela dwie podstawowe formy ustrojowe cesarstwa: istniejący od czasów [[Oktawian August|Oktawiana Augusta]] [[Pryncypat (Rzym)|pryncypat]] do ukształtowanego ostatecznie za Dioklecjana [[dominat]]u.
 
== Geneza ==
Brak legitymizacji władzy u następców Aleksandra Sewera stał się przyczyną ciągłych rewolt wojskowych i nagłego przekazywania cesarskiej purpury kolejnym kandydatom. Jednym z powodów tego stanu rzeczy była stopniowa militaryzacja cesarstwa, której usiłowali zapobiec bardziej dalekowzroczni doradcy Aleksandra<ref>{{cytujCytuj książkę | nazwisko = Krawczuk | imię = Aleksander | autor link = Aleksander Krawczuk | tytuł = Poczet cesarzy rzymskich | wydawca = Iskry | miejsce = Warszawa | rok = 2006 | strony = 332–346 | isbn = 83-7177-185-1}}</ref>. Panowanie ostatniego Sewera zamyka również okres w dziejach cesarstwa zwany pryncypatem, gdy cesarz wśród senatorów formalnie był tylko pierwszym wśród równych (''[[primus inter pares]]''). Kolejną przyczyną kryzysu politycznego i licznych uzurpacji cesarskich był brak jasno określonych zasad sukcesji.
 
== Charakterystyka kryzysu ==
Kryzys III wieku historycy nazywają także „wiekiem anarchii”, „okresem przejściowym”, „epoką żołnierzy-cesarzy” lub „monarchią wojskową”<ref>A.{{Cytuj książkę | nazwisko = Cameron ''| imię = Averil | autor link = Averil Cameron | tytuł = Późne cesarstwo rzymskie'' {{ISBN| inni = Monika Kwiecień (tłum.) | wydawca = Prószyński i S-ka | miejsce = Warszawa | data = 2005 | strony = 12 i n | isbn = 83-7469-163-8}} str. 12. i n.</ref>.
 
=== Kryzys polityczny ===
Większość cesarzy dochodziła do władzy drogą wojskowych przewrotów dokonywanych za pomocą armii granicznych. Władcy ci utrzymywali władzę przez kilka miesięcy i ginęli najczęściej z rąk własnych żołnierzy, w trakcie kolejnego przewrotu. W sumie w latach 235–284 co najmniej 51 osób otrzymało, prawomocnie lub nie, tytuł cesarza.<ref>{{Cytuj książkę | odn = tak | tytuł = The Cambridge Ancient History: The Crisis of Empire, A.D. 193-337 | inni = Alan K. Bowman (red.), Peter Garnsey (red.), Averil Cameron (red.) | wydawca = Cambridge University Press | rok = 2005 | rozdział = Maximinus to Diocletian and the 'crisis' | nazwisko r = Drinkwater | imię r = John| autor r link = | tom = XII | isbn = 978-0-521-30199-2 | strony = 28 | język = en}}</ref>. Większość cesarzy usiłowała przezwyciężyć problem sukcesji wyznaczając swych synów lub krewnych współwładcami, nadając im tytuły ''cezara'' (młodszego władcy) lub ''augusta'' (władcy równorzędnego). Nie zapobiegło to jednak kolejnym kryzysom władzy, zwłaszcza, że wyznaczeni na współrządców cesarze często byli małoletni i w razie zamachu również ginęli z rąk żołnierzy.
W czasie tym stołeczny [[Rzym]] stracił na swym politycznym znaczeniu, gdyż cesarze większość czasu spędzali w prowincjach, broniąc najechanych ziem. Ponieważ władców obwoływały legiony, cesarz nie potrzebował aprobaty senatu czy ludu rzymskiego. Wielu cesarzy tego okresu nawet nie odwiedziło Rzymu w ciągu swoich rządów, rezydując w innych miastach cesarstwa jak [[Nikomedia]], [[Trewir]] czy [[Mediolan]], skąd bliżej było do wciąż zagrożonych najazdami granic.
 
Linia 17:
 
=== Kryzys gospodarczy ===
Potrzeba obrony granic przed najazdami plemion germańskich i armii perskiej zmuszała cesarzy do nadmiernego rozbudowania armii, której koszty utrzymania wzrosły i gospodarka rzymska nie była w stanie ich udźwignąć. By utrzymać system zaopatrywania armii, cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez tzw. „[[psucie monety]]”, tj. wypuszczanie w obieg monety, która zamiast szlachetnych kruszców zawierała dużą domieszkę metali nieszlachetnych. „Psucie monety” prowadziło do [[hiperinflacja|hiperinflacji]], którą próbowano opanować narzędziami gospodarki nakazowej. Z drugiej strony instytucje podatkowe nie chciały pobierać [[podatek|podatku]] w bezwartościowej monecie, a zamiast tego w produktach. [[Gospodarka]] cesarstwa powróciła skutkiem tego w znacznej części do stanu [[handel wymienny|gospodarki towarowej]]. Spowodowało to z kolei upadek miast, zwłaszcza w zachodniej części imperium.
 
== Przebieg ==
Okres kryzysu można umownie podzielić na 4 podokresy:
* W pierwszym z nich, trwającym od śmierci Aleksandra Sewera (235) do śmierci [[Decjusz (cesarz rzymski)|Decjusza]] (251) charakterystyczne było stopniowe narastanie oznak kryzysu przy równoczesnych bezskutecznych próbach zapobieżenia mu.
* W drugim, trwającym od śmierci cesarza Decjusza (251) do pojmania [[Walerian I|Waleriana I]] (260) chaos ogarniający państwo nasilił się przy równoczesnym, prawie całkowitym braku przeciwdziałania. Wyczerpaniu uległy dotychczasowe możliwości, z powodu rozpadu aparatu administracyjnego i upadku militarnego państwa; w tym okresie jeszcze nie istniała koncepcja reform.
* Trzeci, obejmujący okres [[jedynowładztwo|jedynowładztwa]] [[Galien]]a ([[260]]–[[268]]) charakteryzuje się utrzymaniem (lub nawet narastaniem) oznak upadku przy równoczesnych reformach, zwłaszcza wojskowych, które w przyszłości pozwoliły na przezwyciężenie kryzysu.
* Ostatni podokres, trwający od śmierci Galiena ([[268]]) do objęcia władzy przez [[Dioklecjan]]a ([[284]]) charakteryzuje się stopniowym przezwyciężaniem kryzysu oraz odbudową granic i reformami konsolidującymi państwo.
 
== Skutki ==
* Trwający dwa wieki proces wzmacniania autorytetu i zakresu władzy cesarskiej uczynił z princepsów władców absolutnych, których głównym oparciem miało stać się zamiast senatu – wojsko. Nową fazę w rozwoju cesarstwa nazwano dominatem (od słowa ''dominus'', czyli „pan”).
* Senat rzymski został ograniczony do administrowania miastem Rzym i dekoracji w systemie nowej władzy.
* Powołano [[Tetrarchia|tetrarchię]] (współrządy 4 cesarzy), dla lepszej ochrony granic wciąż olbrzymiego imperium.
* Reformy administracyjne Dioklecjana zmieniły oblicze cesarstwa: podzielił [[Prowincje rzymskie|prowincje]], zwiększając ich liczbę z 50 do 110 i pogrupował je w 13 [[Diecezja (starożytność)|diecezji]].
* W nowym podziale administracyjnym, oddzielono funkcje wojskowe od cywilnych.
* Armia – która osiągnęła niesłychaną liczbę 600 000 żołnierzy – została podzielona na stacjonującą w głębi państwa i graniczną.
* By zwalczyć hiperinflację, wprowadzono nową monetę złotą (''aureus'') i srebrną (''argentus'').
* Ustanowiono dekret o cenach maksymalnych, za którego złamanie groziła kara śmierci.
* Wprowadzono przymus dziedziczenia zawodu z ojca na syna.
* Imperium nieodwracalnie straciło:
** północną część [[Germania Inferior|Germanii Inferior]] (dzisiejszą Holandię, na północ od [[Ren]]u),
** prowincję [[Dacja|Dację]],
** fragment prowincji [[Germania Superior|Górnej Germanii]] (dzisiejsza [[Badenia-Wirtembergia]]). ,
** Ziemieziemie północnej Mezopotamii (wschodnia połowa Syrii) zostały oddane Persji Sasanidów.,
** Natomiastnatomiast w Afryce ataki ludów berberyjskich zmusiły imperium do wycofania się z głębi Afryki, niemal na samo wybrzeże kontynentu.
* Początek kryzysu zakończył epokę [[Pax Romana]], trwającą 265 lat.
 
Linia 48:
 
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Iwaszkiewicz | imię = Piotr | tytuł = Władcy i wodzowie starożytności, słownik | miejsceinni = WarszawaWiesław |Łoś datai =Marek 1998Stępień | wydawca = WSiP | isbnmiejsce = 83-02-06971-XWarszawa | innidata =Wiesław Łoś1998 i| Marekisbn Stępień= 83-02-06971-X}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Zieliński | imię = Tadeusz | tytuł = Cesarstwo rzymskie | miejscewydawca = WarszawaPaństwowy Instytut Wydawniczy | datamiejsce = 1995Warszawa | wydawcadata = Państwowy Instytut Wydawniczy1995 | isbn = 83-06-02417-6 }}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Cameron | imię = Averil | autor link = Averil Cameron | tytuł = Późne cesarstwo rzymskie | miejsceinni = WarszawaMonika |Kwiecień data = 2005(tłum.) | wydawca = Prószyński i S-ka | isbnmiejsce = 83-7469-163-8Warszawa | innidata = Monika2005 Kwiecień| (tłum.)isbn = 83-7469-163-8}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Brown | imię = Peter Robert Lamont | autor link = Peter Brown (historyk) | tytuł = Świat późnego antyku. Od Marka Aureliusza do Mahometa | inni = Alicja Podzielna (tłum.) | miejscewydawca = WarszawaCzytelnik | datamiejsce = 1991Warszawa | wydawcadata = Czytelnik1991 | isbn = 8307019397 }}
* {{cytujCytuj książkę | nazwisko = Krawczuk | imię = Aleksander | autor link = Aleksander Krawczuk | tytuł = Poczet cesarzy rzymskich | wydawca = Iskry | miejsce = Warszawa | rok = 2006 | isbn = 83-7177-185-1}}
 
[[Kategoria:Cesarstwo Rzymskie]]