Herbarz (heraldyka): Różnice pomiędzy wersjami

'''Herbarz''' – dzieło [[Heraldyka|heraldyczne]], klasyfikowane głównie jako gatunek piśmiennictwa [[Historia|historycznego]]<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Agnieszka Tułowiecka |tytuł = HERBARZE I QUASI-HERBARZE. |url = https://sbc.org.pl/Content/19426/doktorat3007.pdf}}</ref>. Herbarze najczęściej występują w postaci zbioru herbów szlacheckich, ich opisów i [[Rodowód (kynologia)|rodowodów]] [[Ród herbowy|herbownych]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Herbarz |data dostępu = 2021-06-09 |opublikowany = sjp.pwn.pl |url = https://sjp.pwn.pl/slowniki/herbarz.html |język = pl}}</ref>. Zdarza się również, że zawierają herby miast, województw, przeróżnych organizacji, miejscowości itd. W zależności od kraju oprócz herbów szlacheckich można się w nich napotkać na herby [[Chłopi|chłopskie]] i [[Mieszczaństwo|mieszczańskie]].

Dzieła te mogą być prezentowane na wszelkiego rodzaju nośnikach: książkach, zwojach, zeszytach czy rejestrach, ale także dekoracjach ściennych, rzeźbach, obrazach, witrażach itp.

Najstarsze zachowane herbarze [[Europa|europejskie]] pochodzą z połowy XIII wieku, a [[Rękopis|rękopisyrękopis]]y herbarzy były produkowane przez cały okres [[Nowożytność|nowożytny]]. ''Siebmachers Wappenbuch'' wydany w 1605 roku jest wczesnym przykładem herbarza drukowanego. Średniowieczne herbarze obejmowały najczęściej kilkaset herbów, w późnym średniowieczu liczba ta dochodziła nawet do około 2000. We wczesnym okresie nowożytnym większe herbarze przekształciły się w projekty encyklopedyczne, następnie tradycja rozwija się w projekty słowników heraldycznych wydawanych w wielu tomach, takich jak ''Dictionary of British Arms'' w czterech tomach (1926–2009), czy ''großes Wappenbuch J. Siebmachera'' w siedmiu tomach (1854–1967).

Żaden stworzony dotychczas herbarz nie jest kompletnym zbiorem herbów kraju, z którego się wywodzi. We Francji podjęto próbę stworzenia pełnego herbarza, zamówiony przez [[Ludwik XIV|Ludwika XIV]], ''Armorial Général de France'' zawiera ponad 120 000 herbów, zaledwie 20 000 z nich to herby rodzin szlacheckich''{{odn|Du-Long}}''.

W [[Polska|Polsce]] za twórców tej formy pisarskiej, uznawany jest [[Średniowiecze|średniowieczny]] historyk – [[Jan Długosz]] i [[renesans]]owy pisarz, poeta – [[Bartosz Paprocki]]<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Agnieszka Tułowiecka |tytuł = HERBARZE I QUASI-HERBARZE. |url = https://sbc.org.pl/Content/19426/doktorat3007.pdf}}</ref>. Informacje w herbarzach najczęściej uporządkowane są alfabetycznie, choć starsze dzieła zwykle nie przestrzegały tej reguły<ref name=nierówny>{{Cytuj |tytuł = Herbarz herbarzowi nierówny |data = 2017-04-27 |data dostępu = 2021-06-09 |opublikowany = kimonibyli.pl |url = https://www.kimonibyli.pl/herbarz-herbarzowi-nie-rowny/ |język = pl-PL}}</ref>.

* '''herbarze ikonograficzne:''': zbiór zawierający przedstawienia graficzne lub rysunki herbów, zwykle barwione lub za pomocą kodu umożliwiającego rozpoznanie [[Tynktura (heraldyka)|tynktury]];

* '''herbarze blazonowe:''': przedstawiają jedynie opisy heraldyczne w formie tekstowej, zazwyczaj w języku i terminologii heraldycznej;

* '''herbarze okazjonalne:''': czyli takie, które zostały sporządzone na konkretne wydarzenie, takie jak bitwa lub turniej rycerski. Niektóre z najbardziej zbadanych i rozpowszechnionych herbarzy należą do tego typu, takie jak ''Herbarz de Bigot'' , z okazji ''zdobycia'' Hainaut przez Karola Francji w 1254 roku lub ''Herbarz traktatu z Guerandy'' ( ''Rôle d'armesd’armes du traité de Guérande'' ), podpisany przez 250 rycerzy w 1381 roku;

* '''herbarze instytucjonalne:''': to takie, które gromadzą herby osób należących do określonej instytucji, takich jak zakony rycerskie, bractwa czy korporacje. Przykładami tego typu herbarzy jest zachowana w Paryżu ''Wielka Armourial Equestre de la Toison dd’Or'Or'' , a w Hiszpanii ''Księga Bractwa z Santiago'' ;

* '''herbarze ogólne:''': są to te, które rejestrują he rby wszystkich rycerzy lub rodów danego terytorium. Przykładem może być chociażby ''[[Herbarz Geldrii]],'' który gromadzi około 2000 tarcze herbowych rycerzy z całej Europy;

* '''herbarze zwykłe:''': głównie pochodzą ze sfery [[Anglosasi|anglosaskiej]], są to takie dzieła, które zawierają herby i porządkują ją zgodnie z heraldycznymi cechami przedstawianych emblematów takich jak np. [[Godło|godła herbowe]] czy [[Klejnot herbowy|klejnoty herbowe]]. W Polsce dzieło tego typu sporządził [[Teodor Chrząński]], nosi ono nazwę ''Tablice odmian herbowych''.

* '''herbarze ilustracyjne:''': czyli [[Utwór literacki|utwory literackie]], które zawierają w sobie opisy herbów.

Pierwsze znane dziś dzieła heraldyczne z wizerunkami polskich herbów nie zostały sporządzone przez [[Polacy|Polaków]], albowiem najstarsze źródło [[Ikonografia|ikonograficzne]] je przedstawiające pochodzi z [[Holandia|Holandii]]. Nosi ono nazwę ''[[Herbarz Geldrii|Wapenboek Gelre]]'' i zostało sporządzone przez [[Herold|heroldaherold]]a Claesa Heinenszoona. Spośród ponad 2 tys. herbów w nim zawartych znajduje się w nim 18 polskich. Są nimi: [[Hołobok]], [[Korzbok|Korczbok]], [[Kornic]], [[Kościesza (herb szlachecki)|Kościesza]], [[Leliwa (herb szlachecki)|Leliwa]], [[Korczak (herb szlachecki)|Korczak]], [[Lis (herb szlachecki)|Lis]], [[Nałęcz (herb szlachecki)|Nałęcz]], [[Ogończyk (herb szlachecki)|Ogończyk]], [[Prawdzic (herb szlachecki)|Prawdzic]], [[Ostoja (herb szlachecki)|Ostoja]], [[Rogala (herb szlachecki)|Rogala]], [[Świnka (herb szlachecki)|Świnka]], dodatkowo trzy [[Odrowąż (herb szlachecki)|Odrowąże]] i dwie [[Bogoria (herb szlachecki)|Bogorie]]. Jest tam również zawarty jeden, dotychczas niezidentyfikowany herb ([[Blazonowanie|blazon.]]: ''w polu srebrnym podkowa na opak złota z krzyżem kawalerskim w środku)'', a także dwa herby, które przez historyków uważane są za zaginione w XVI wieku; [[Becz]] i [[Łękna (herb szlachecki)|Łękna]]. Wszystkie te herby przedstawione są w jednej grupie na czterech kartach, których początkiem jest karta króla [[Węgry|Węgier]] i Polski; [[Ludwik Węgierski|Ludwika Węgierskiego]] wraz z polskimi herbami ziemskimi{{odn|Znamierowski|2004|s=33}}{{odn|Znamierowski|2004|s=34}}. Przechowywany jest dziś w [[Biblioteka Królewska Belgii|Bibliotece Królewskiej Belgii]]{{odn|Górzyński; Kochanowski|1990|s=15}}.

Plik:Gelre Folio 54r.jpg|Strona 54[[Recto|r]]

</gallery>Najstarsze barwne wyobrażenia polskich [[Herb szlachecki|herbów szlacheckich]] pochodzą z 1353 roku, kiedy to powstał pruski zabytek heraldyczny – ''[[Kodeks lubiński|Legenda o św. Jadwidze]]{{odn|Znamierowski|2004|s=33}}''{{odn|genealogia.okiem.pl}}. Jest to rękopis sporządzony po [[Łacina|łacinie]] przez [[Skryba|skrybę]] zakonnego, Mikołaja Pruzię, będący jednocześnie legendą obrazową o św. [[Jadwiga Śląska|Jadwidze Śląskiej]]. Ten rodzaj herbarza zawiera wizerunki 5 polskich herbów; [[Brochwicz (herb szlachecki)|Brochwicza]], [[Glaubicz|Glaubicza]]a, [[Grzymała (herb szlachecki)|Grzymałę]], [[Poraj (herb szlachecki)|Poraja]] i [[Rogala (herb szlachecki)|Rogalę]]''{{odn|Znamierowski|2004|s=33}}''.

Plik:Legnica.JPG|[[Bitwa pod Legnicą|Bitwa pod Legnicą w 1241 roku]]. Tutaj książę Heinrich (jego wojska są po prawej stronie), syn św. Jadwigi, walczy z Tatarami na polu zwanym Wahlstatt. Wśród wojska Heinricha widać tarcze z wizerunkami polskich herbów.

</gallery>Na ogół w tego rodzaju źródłach herby poświęcone rycerstwu jednego kraju znajdują się na kartach jeden obok drugiego. Podobnie jest z ''Rolą Bellenville'' (XV w.), ''Herbarzem Lyncenich'' (XV w.) i przechowywanym w [[Sztokholm|Sztokholmie]]ie ''Codex Bergshammar'' (1434–1444). Zabytkiem odrobinę innego rodzaju jest ''Księga bracka św. Krzysztofa na Arlbergu'', zwana też ''Herbarzem z Arlbergu'', gdzie umieszczano herby tych polskich rycerzy, którzy przystąpili do bractwa z nią związanego. Ich herby były domalowywane sukcesywnie wraz z ich wstępowaniem. Jako pierwsi znaleźli się tam ci z polskich rycerzy, którzy udali się na [[Sobór w Konstancji]]. Temu soborowi jest poświęcony [[inkunabuł]] – ''Kronika Soboru w Konstancji Ulricha z Richentalu{{odn|Górzyński; Kochanowski|1990|s=15}}''.

Ostatnim średniowiecznym niepolskim herbarzem, ważnym dla [[Heraldyka polska|heraldyki polskiej]] jest zlokalizowany w [[Biblioteka Arsenału|Biblioteki Arsenału]] w [[Paryż|Paryżu]]u – ''[[Grand Armorial équestre de la Toison d’or|Herbarz Złotego Runa]]'' (1434—14351434–1435){{odn|Górzyński; Kochanowski|1990|s=15}}. Herbarz ten zawiera osobną część przeznaczoną na polskie herby, których znalazło się w nim 24. [[Franciszek Piekosiński]] nazwał to dzieło ''rolą marszałkowską{{odn|Znamierowski|2004|s=34}}''. Występowanie polskich herbów w zachodnich rolach herbowych i herbarzach, świadczy o silnej obecności rycerstwa polskiego w kulturze średniowiecznej [[Europa|Europy]]{{odn|Górzyński; Kochanowski|1990|s=15}}.

{{Osobny artykuł|Grand Armorial équestre de la Toison d’or}}<gallery mode="nolines" widths="200" heights="230" class="center" caption="Polskie herby w [[HerbarzGrand ZłotegoArmorial Runaéquestre de la Toison d’or|''Herbarzu Złotego Runa'']]">

Plik:POL Herbarz Złotego Runa Herby Polskie.jpg|Folio  119[[Verso|v°]]

</gallery>Pierwsze znane polskie wydanie heraldyczne pochodzi z lat 1454—14801454–1480, jest nim napisane przez [[Średniowiecze|średniowiecznego]] historyka, [[Jan Długosz|Jana Długosza]] – ''[[Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae]]'' – zwane też ''Klejnotami Długoszowymi''{{odn|Górzyński; Kochanowski|1990|s=15}}. Oryginał tego dzieła zaginął, zachowało się jedynie 7 rękopiśmienniczych jego kopie z końca XV w''{{odn|Znamierowski|2004|s=36}}.'' Wraz z [[Renesans|renesansowyrenesans]]owy pisarzem i poetą, [[Bartosz Paprocki|Bartoszem Paprockim]], uznawani są za polskich [[Prekursor|prekursorówprekursor]]ów tej formy pisarskiej<ref>{{Cytuj |tytuł name= Herbarz herbarzowi nierówny |data = 2017-04-27 |data dostępu = 2021-06-09 |opublikowany = kimonibyli.pl |url = https://www.kimonibyli.pl/herbarz-herbarzowi-nie-rowny/ |język = pl-PL}}</ref>. [[Bartosz Paprocki|Paprocki]] zasłynął w historii tym, że w przeciwieństwie do [[Jan Długosz|Długosza]], jego dzieła nie składały się jedynie z opisów herbów. Zawierały one bowiem informacje genealogiczno-heraldyczne, z przewagą informacji genealogicznych, a także wizerunki herbów''{{odn|wilanow-palac.pl}}''.

# ''[[Johann Siebmacher|Johann Siebmachers]]s Wappenbuch'' – rody szlacheckie dawnego [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Świętego Cesarstwa]], wydawany od 1605.

* {{cytuj książkę |autor = [[Tadeusz Gajl]] |tytuł = Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku |miejsce = [[Gdańsk]] |rok = 2011 |isbn = 978-83-60597-68-2 |wydawca = L&L}}

* Aleksander Podolski, ''Księga herbowa [[Organizacje monarchistyczne w III Rzeczypospolitej#Unia Polskich Ugrupowa%C5%84Ugrupowań Monarchistycznych|Unii Polskich Ugrupowań Monarchistycznych]]'', Wrocław 2010, {{ISBN|978-83-925702-3-3}}.

* {{Cytuj |autor = [[Sławomir Górzyński]]; [[Jerzy Kochanowski|Jerzy Kochanowski (historyk)]] |tytuł = Herby szlachty polskiej |data = 1990 |isbn = 8323003491 |miejsce = Warszawa |wydawca = Uniwersytet Warszawski i "Alfa"„Alfa” |s = 176 |url = https://lubimyczytac.pl/ksiazka/117365/herby-szlachty-polskiej |dostęp = z |odn = {{odn/id|Górzyński; Kochanowski|1990}}}}

* {{Cytuj |autor = [[Alfred Znamierowski]] |tytuł = Herbarz rodowy |data = 2004 |isbn = 8373911669 |miejsce = Warszawa |wydawca = Świat Książki |s = 336 |url = https://books.google.pl/books?id=I3gWAQAAIAAJ&dq=herbarz+rodowy+znamierowski&hl=pl&sa=X&redir_esc=y |dostęp = z |odn = {{odn/id|Znamierowski|2004}}}}

* {{Cytuj stronę |url = https://habitantwww.org/toolswilanow-palac.pl/agfherbarze_i_liber_chamorum.htmhtml |tytuł =Introduction toHerbarze thei d'HozierLiber Armorialchamorum général de France|autor =John P.Roman Marcinek Du-Long|opublikowany =habitant wilanow-palac.orgpl |język =en pl|data dostępu = 2021-10-10 |odn = {{odn/id|habitantwilanow-palac.orgpl}}}}

* {{Cytuj stronę |url = https://www.wilanow-palackimonibyli.pl/herbarze_i_liber_chamorum.htmlherbarz-herbarzowi-nie-rowny/ |tytuł =Herbarze iHerbarz Liberherbarzowi chamorum|datanierówny dostępu=2021-10-10|opublikowany =wilanow-palac kimonibyli.pl |język = pl |data dostępu = 2021-10-10 |odn = {{odn/id|wilanow-palackimonibyli.pl}}|autor=Roman Marcinek}}

* {{Cytuj stronę |url = https://wwwgenealogia.kimonibyliokiem.pl/herbarz-herbarzowi-nie-rownyglossary/glossary.php?word=herbarz |tytuł = Herbarz herbarzowi|opublikowany = genealogia.okiem.pl |język = pl nierówny|data dostępu = 2021-10-10|opublikowany=kimonibyli.pl|język=pl |odn = {{odn/id|kimonibyligenealogia.okiem.pl}}}}