Karacena: Różnice pomiędzy wersjami

'''Karacena''' ([[język włoski|wł.]] ''corazzina'' – lekka zbroja) – oryginalna polska [[zbroja łuskowa]] produkowana od [[XVI wiek|XVI]] do [[XVIII wiek]]u. Popularna w [[sarmatyzm|sarmackim]] okresie kultury staropolskiej, gdy motywy wschodnie oraz klasycznie rzymskie były naśladowane i przetwarzane, szczególnie w okresie panowania króla [[Jan III Sobieski|Jana III Sobieskiego]], którego portrety w tego typu uzbrojeniu zachowały się do dziś. Zbroja składała się ze skórzanego [[kaftan]]a pokrytego metalowymi płytkami w kształcie łusek nachodzących na siebie<ref name="Gradowski">{{cytuj książkę | autor = [[Michał Gradowski]] | autor2 = [[Zdzisław Żygulski (juniorhistoryk sztuki)|Zdzisław Żygulski]]| tytuł = Słownik uzbrojenia historycznego| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]| miejsce = Warszawa | rok = 2010| strony = 127-128| isbn = 978-83-01-16260-3}}</ref><ref name="Żygulski">{{cytuj książkę | autor = [[Zdzisław Żygulski (juniorhistoryk sztuki)|Zdzisław Żygulski]]| tytuł = Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu| wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]| miejsce = Warszawa| rok = 1982| strony = | isbn = 83-01-02515-8}}</ref><ref name="Sikora">{{cytuj stronę | url = http://www.radoslawsikora.republika.pl/materialy/karaceny.pdf| tytuł = Wczesne karaceny w Polsce| data dostępu = 2011-12-07| autor = [[Radosław Sikora]]| opublikowany = | strony = 1-5| data = 2010-02-09| język = }}</ref><ref name="Warszawa">{{Cytuj książkę | nazwisko = Swaryczewski | imię = Andrzej | tytuł = Płatnerze krakowscy | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce = Warszawa | data = 1987 | strony = 36-37 | isbn = 83-01-07271-7}}</ref>.

Polska szlachta, szukająca swojego pochodzenia u legendarnych [[Sarmaci|Sarmatów]], odtwarzała zbroje znane ze starożytności z rzymskich łuków tryumfalnych i kolumn jak np. [[Kolumna Trajana|Kolumna Trajana w Rzymie]] czy Łuk [[Galeriusz|Galeriusa]] w [[Saloniki|Salonikach]]. Innym źródłem inspiracji były przedstawienia rzymskich [[przywódca|wodzów]] i [[cesarz]]y, często przedstawianych w zbrojach łuskowych tzw. ''lorica squamata''. Zbroje te zaadaptowane przez Rzymian były bardzo popularne w [[legion|rzymskich legionach]] – łatwe do wykonania, naprawienia, odporne, choć ciężkie. Zbroje takie były zdobione głową [[gorgony]] lub główkami lwów. W oryginalnych zbrojach łuski wykonane z [[Brązy|brązu]] lub [[Żelazo|żelaza]] łączone były za pomocą [[rzemień|rzemyków]] lub [[Lina|sznurków]] do skóry lub tkaniny, naśladując układ rybiej [[Łuski (ryby)|łuski]] lub [[dachówka|dachówek]]. Pierwsze wzmianki o polskich karacenach pochodzą z 1571 roku. Wśród zachowanych do dziś egzemplarzy zbroi, niektóre wyprodukowano w pierwszej połowie [[XVIII wiek]]u.<ref name="Gradowski" /><ref name="Żygulski" /><ref name="Sikora" />.

Wykonana była z różnej wielkości żelaznych łusek, płaskich lub wypukłych, rzadziej w formie [[Ciało krystaliczne|kryształu]], przymocowanych do podkładu wykonanego z zamszowej skóry [[jeleń|jeleniej]] lub [[łośAlceini|łosiowej]] przy pomocy dwóch [[Nit (technika)|nitów]] o ozdobnych, [[mosiądz|mosiężnych]] główkach<ref name="Gradowski" /><ref name="Żygulski" /><ref name="Sikora" />.

Typowa karacena składała się z [[Napierśnik (zbroja)|napierśnika]] oraz [[Naplecznik (zbroja)|naplecznikanaplecznik]]a. Jeżeli brak było naplecznika, napierśnik był poszerzany, żeby zasłaniał boki, i umacniany na korpusie przy pomocy [[szelki|szelek]], krzyżujących się na plecach pod kolistą płytą – [[umbo|umbem]]. Napierśnik karaceny był ośrodkiem konstrukcji, wszystkie pozostałe elementy miały charakter uzupełniający: [[obojczyk (uzbrojenie ochronne)|obojczyk]], [[naramiennik]]i, [[karwasz]]e, [[taszka|taszki]], sporadycznie pełną [[nagolenniki|ochroną nóg]]. Oryginalność zdobnictwa tych zbroi polegała na ozdobach w postaci groteskowych masek lub lwich głów przyczepianych do zbroi na barkach i na kolanach, a wykonanych z mosiądzu lub [[złoto|złoconej]] [[miedź|miedzi]]. Na obojczyku karaceny często umieszczano mosiężny znak [[krzyż]]a kawalerskiego jak na zbrojach [[husaria|husarskich]]. Niekiedy używano zbroi mieszanych, tzw. hybrydalnych, np. karacena-kolczuga o [[kolczuga|kolczym]] kaftanie wzmocnionym łuskami i łuskowymi dodatkami lub karacena z [[zbroja płytowa|płytowym]] napierśnikiem (np. [[kirys]]owym)<ref name="Gradowski" /><ref name="Żygulski" /><ref name="Sikora" />.

Do tego typu zbroi stosowano dwa rodzaje hełmów łuskowych w formie [[Szyszak (hełm)]] husarii lub [[turban]]u czyli tzw. ''hełm turbanowy'' (powstały w wyniku połączenia zbroi łuskowej z europejską [[łebka|łebką]] – kopulasty dzwon wykonany był z przynitowanych łusek do podkładu ze skóry z watowanym, tekstylnym otokiem o różnych kolorach, na szczycie posiadał metalową statuetkę lub tuleję z piórami)<ref name="Gradowski" /><ref name="Żygulski" />.

Na zbroję narzucana była skóra [[Lampart plamisty|lamparcia]]. Używana była przeważnie przez wyższych dowódców, także dowódców chorągwi [[Pancerni (I Rzeczpospolita)|pancernych]] i [[husaria|husarskich]]. Nie była to jednak zbroja zbyt wygodna w walce, a z uwagi na swoją wagę około 25 kg, była zwykle używana jako paradna. W praktyce najczęściej w walce stosowano [[Półzbroja|półzbroje]] husarskie lub kolczugi, ważące około 15 kg.<ref name="Gradowski" /><ref name="Żygulski" />