|
[[he:סגנון אקלקטי]]
Eklektyzm w architekturze
(od początku XIX w.)
Wiadomości wstępne
Mimo ze rozwój przemysłu i komunikacji, nowe kapitalistyczne stosunki społeczne, napływ ludności do miast, bogacenie się przemysłowców i kupców zmieniły radykalnie obraz świata, wiek XIX nie stworzył stylu architektonicznego odpowiadającego aktualnym uwarunkowaniom. Powstawały różne kierunki,
wszystkie jednak prowadziły do powielania form utworzonych w innych epokach, odmiennych środowiskach
i warunkach. Stosowano te stare formy bez uwzględnienia sprzeczności występujących miedzy nimi a współczesnymi potrzebami funkcjonalnymi, stopniem techniki budowlanej i innymi zjawiskami życia.
Wzbudzone przez romantyków zainteresowanie średniowieczem, badania naukowe sztuki gotyckiej i zapoczątkowane juz w klasycyzmie kopiowanie stylów minionych, doprowadziło do powstawania i rozpowszechnienia się n e o g o tyku. Wznoszono liczne kościoły, dworce, budynki administracji państwowej z ostrołucznymi oknami, laskowaniem i gotyckimi sterczynami. Neogotyk przerodził się w eklektyzm2 historyczny, zw. tez historyzmem. Obiekty budowano według reguł określonego, wybranego
stylu. Budowlom sakralnym nadawano najchętniej formy neogotyckie, budynkom użyteczności publicznej – neorenesansowe lub neoklasycystyczne. Na domiar złego pojawił się eklektyzm romantyczny, który łączył w sposób dowolny i przypadkowy w jednej budowli formy dwóch lub więcej stylów, dochodząc w rezultacie do zaprzeczenia logice, jaka istniała w każdym z nich. W dążeniu do okazałości i przepychu oraz stworzenia romantycznego nastroju stosowano bogactwo dekoracji, a także niepotrzebne zakamarki, schodki, wykusze itp.
Architekci nie poszukiwali nowatorskich rozwiązań konstrukcyjnych. Wykorzystując niekiedy nowe materiały, ukrywali je pod stara forma. Slupy żeliwne na dworcach, w halach i pawilonach miały antyczne głowice, pozorujące zgodność z historycznym stylem całości obiektu. Sztuka projektowania sprowadzała się do zestawiania elementów zdobniczych. Ocena wartości budynku zależała od bogactwa i przepychu dekoracji.
Masowo produkowano ozdoby wytłaczane w blasze i odlewane z gipsu. Nastąpił upadek rzemiosła artystycznego, wypartego przez tania, seryjna, maszynowa produkcje. Eklektyzm odebrał sztuce architektonicznej jej cechy twórcze, kierując ją na drogę naśladownictwa.
Przykłady architektury eklektycznej w Europie.
W Anglii neogotyk, zwany gotykiem odrodzonym (Gothic Revival) rozwijał się dynamicznie od 1830 r. w znacznej mierze dzięki działalności Augusta Pugina (1812-1852) i jego syna. Rzetelne studia nad średniowiecznym gotykiem angielskim poprzedzające realizacje obiektów, pozwoliły ustrzec je od zasadniczych błędów popełnianych w wielu innych krajach. Powstały setki dziel neogotyckich, nowo wznoszonych lub przebudowanych, wśród nich katedry w Edynburgu, Cork i Bristolu oraz gmach Parlamentu w Londynie przebudowany w latach 1840-1860 według projektu Charlesa Barry'ego (1795-1860). Nawiązywano tez do innych stylów historycznych, a także kolonialnych, np. indyjskiego jakw Royal Pavilion w Brighton (1815-1820) Johna Nasha (1751-1833).
We Francji wznoszono neogotyckie kościoły lub remontowano stare w duchu "czystości stylowej". Dużą role
w kształtowaniu tego kierunku odegrał Eugene Viollet-Ie-Duc (1814-1879) - architekt i historyk sztuki, który wydal dziesięciotomowa encyklopedie architektury francuskiego średniowiecza oraz prowadził rekonstrukcje m.in. katedry Notre-Dame w Paryżu, bazyliki w opactwie Saint-Denis, kościoła św. Magdaleny w Veze1ay oraz twierdzy Carcassonne. Do najważniejszych przykładów francuskiej architektury historyzmu i eklektyzmu należą: romansko-bizantyjski kościół Sacre-Coeur (Serca Jezusowego) Paula Abadie (1812-1884) wzniesiony w latach 1876-1910 na wzgórzu Montmartre w Paryzu oraz ogromny gmach opery paryskiej z lat 1861-1875, zaprojektowany przez Char1es'a Garniera (1825-1898), który nadal mu bogate formy stojące na granicy francuskiego renesansu i włoskiego baroku.
Niemcy uważali gotyk za swój styl narodowy i wskrzeszenie jego form traktowali jako patriotyczny obowiązek.
Budowali nie tylko neogotyckie kościoły, ratusze, szpitale i muzea, lecz także budynki mieszkalne. W szeroko zakrojonej akcji restaurowania zabytków gotyckich, podążając za idea "czystości stylowej" E. Viollet-le-Duca,' rozbierano wszelkie renesansowe i barokowe przybudówki. Jednym z pierwszych mistrzów neogotyku był autor wielu dziel klasycystycznych - Karl Friedrich Schinkel. Jego najważniejsze neogotyckie realizacje - to m.in. kościół w Berlinie (Weniersche Kirche) z lat 1824--1830,palac w Babelsbergu (od 1834 r.) i kilka obiektów na terenie Polski. W Niemczech powstawały wówczas także obiekty "romańskie", "romansko-gotyckie", a nawet "romansko-mauretanskie", np. synagoga w Dreznie - dzieło Gottfrieda Tempera (1803-1879). G. Semper był w Niemczech czołowym architektem tej epoki. Chętnie posługiwał się formami renesansu włoskiego, które nadal budynkowi opery (1837-1841) i pałacowi Oppenheimów (1845-1848) w Dreznie. W nieco późniejszej niemieckiej architekturze oficjalnej dominował neobarok (styl wilhelminski). Ogromne, pompatyczne
i prześladowane ozdobami budowle miały symbolizować potęgę władzy. Reprezentatywna budowla neobarokowa jest wzniesiony w Berlinie w latach 1861-1894 olbrzymi gmach Reichstagu o bogato rozczłonkowanych formach i obitej dekoracji, zwieńczony żelazna, przeszklona kopula. Autorem tego obiektu był Paul Wallot (1841-1912). Twórca niemieckiej architektury neorenesansowej, Gottfried Semper, działał także w Austrii, gdzie w Wiedniu współuczestniczył w realizacji Ringu – reprezentacyjnej obwodnicy miasta, założonej na miejscu dawnych fortyfikacji. Przy Ringu powstał ciąg budowli publicznych o bogatych formach eklektycznych, m.in. dzieła Sempera: neorenesans 0- wy gmach muzeum z lat 1872-1881 i utrzymany w tym samym stylu Burgtheater (Teatr Miejski) wzniesiony w latach 1874--1888. Neorenesansowe formy nadal tez w latach 1861-1869 Eduard van der Niill (1822-1868) budynkowi wiedeńskiej apery, natomiast Friedrich von Schmidt (1825-1891) zaprojektował wzniesiony w 1872 r. neogotyckiNowy Ratusz o smuklej wieży na osi fasady. .
Eklektyzm w Polsce
W Polsce nawiązywano do gotyku najczęściej bez wnikania w istotę stylu, ograniczając się do stosowania motywów dekoracyjnych i sięgając niekiedy po jego francuska, niemiecka, a najczęściej angielska odmianę. Przykładem może być pełna laskowań, wieżyczek i pinakli, charakterystycznych dla gotyku angielskiego, fasada katedry św. Jana w Warszawie wykonana w latach 1836-1840 według projektu Adama Idźkowskiego
(1798-1879).
Boleslaw Podczaszynski (1822-1876) prowadzili prace renowacyjne w XVII-wiecznym pałacu Radziwillów w Starej Wsi kolo Węgrowa (województwo mazowieckie). Podczaszyński zachował pierwotny układ pomieszczeń, ale wystrój wnętrz wzorował na neogotyckiej architekturze angielskiej, propagowanej przez Johna Nasha. Wprowadził m.in. luki Tudorów i zdobienia stropów charakterystyczne w angielskiej architekturze
gotyckiej.
Teodor Talowski (1857-1910) projektując kościół w Suchej Beskidzkiej (województwo małopolskie), sięgnął po formy gotyku francuskiego.
Jan Sas Zubrzycki (1860 -1935) w kościele w Ciężkowicach (województwo małopolskie) zaprojektował nad podłużną nawa północną napowietrzne luki oporowe, które nie były charakterystyczne dla polskiego gotyku.
Karl Friedrich Schinkel jest autorem kilku pseudogotyckich obiektów w Polsce: kościoła w Krzeszowicach kolo Krakowa (1832-1874), zamku w Kamieńcu Ząbkowickim w województwie dolnośląskim (1838-1840 i 1873), a także zamku w Kórniku kolo Poznania, wzniesionego w latach 1845-1860, w którym wśród neogotyckich wnętrz zaprojektował także sale pseudomauretańską.
Do ważniejszych przykładów architektury eklektycznej należy neogotyckie Collegium Novum w Krakowie
wzniesione w latach 1883-1887 według projektu Feliksa Ksieżarskiego (1820-1884) oraz gmach główny Politechniki Warszawskiej wybudowany w latach 1889-1901, któremu
Stefan Szyller (1857-1933) nadal formy ozdobnego renesansu francuskiego. W podobnym stylu zaprojektował Jan Zawiejski (1854--1922) nowy krakowski teatr wzniesiony w latach 1891-1893, który w 1909 r. nazwano imieniem Juliusza Słowackiego.
Józef Dziekoński (1844--1927) wykładowca na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, konserwator wielu zabytkowych obiektów architektury, jeden z głównych przedstawicieli historyzmu w Polsce stosował w swoich dziełach formy romańskie, gotyckie i renesansowe, podobnie jak jeden z najczynniejszych architektów - Henryk MarcOlll (1792-1863).
W latach 1822-1823 Marconi wzniósł neogotycki pałac w Dowspudzie na Suwalszczyźnie. Zaprojektował tez Łazienki w Busku Zdroju (w województwie świętokrzyskim) z monumentalna. klasycystyczna fasada. Jego dzieła – Dworzec Wiedeński (1844-1845), Hotel Europejski (1854-1856) i gmach owarzystwa Kredytowego Ziemskiego (1856-1858) w Warszawie maja formy nawiązujące do renesansu włoskiego, a wodozbiór
w Ogrodzie Saskim z 1854 r. Inni architekci w owych czasach także operowali różnymi stylami. Niejednokrotnie trudno znaleźć uzasadnienie wyboru form, np. gotycko-mauretanskiego dworca kolejowego
w Skierniewicach zaprojektowanego w 1845 r. przez Adama Idźkowskiego.
W XIX w. powstały okazale pałace łódzkich fabrykantów. Liczne czynszowe kamienice często nie zapewniały godziwych warunków zamieszkania, ale miały bujne, choć tandetne, dekoracje elewacji. Remontując zabytki, niejednokrotnie wyrządzano im szkody- usuwano autentyczne części i "poprawiano" ich formę według "metod naukowych". Dopiero działalność prof. Władysława Łuszczkiewicza (1828-1900) przyczyniła się do pozytywnych zmian w tej dziedzinie. Zniszczone Sukiennice krakowskie poddane zostały w latach 1875-1879 gruntownemu remontowi pod kierunkiem Tomasza Brylińskiego (1842-1895). Wyburzono wówczas kramy otaczające i szpecące obiekt oraz wykonano arkadowe podcienia wsparte na kamiennych kolumnach, których głowice opracował Jan Matejko
| 