Spinka góralska
Spinka góralska – rodzaj zapinki i ręcznie wykonywanej ozdoby używanej jako zapięcia męskich koszul, jeden z najstarszych elementów dekoracyjnych góralskiego ubioru o kilkusetletniej tradycji. Spinka łączy się z innymi charakterystycznymi właściwościami stroju góralskiego (np. w stroju górali podhalańskich i Białych Górali) występującego na terenie Spisza, Liptowa, Orawy, Podhala oraz w dolinie Kamienicy.
Opis edytuj
Spinki[1]były przeważnie wykuwane rzadziej odlewane lub wycinane z miedzianej blachy z wytłoczonym ornamentem roślinnym, geometrycznym bądź zoomorficznym. W zakresie typologii i pochodzenia spinki zachowały zasadnicze cechy budowy i ornamentyki właściwej dla fibul gockich sięgających chronologicznie okresu wędrówek ludów germańskich[2].
Tradycyjne spinki góralskie sięgające prototypów gockich ornamentowane są kołami słonecznymi, półksiężycami, gwiazdami oraz motywami zoomorficznymi i heraldycznymi, zwłaszcza kultową głową drapieżnego ptaka zawsze widzianego z profilu[3]. Wszystkie późniejsze migracje ludności na tereny podtatrzańskie nie zdołały zatrzeć wpływów i reliktów gockich w zasadniczych formach spinek[4][5]. Występują zasadniczo dwa typy spinek góralskich: koliste tarczowate i sercowe zaopatrzone w ruchomą szpilę, z ornamentem ażurowym, głowami ptaków lub orłów i motywami przypominającym góralskie słońca[6]. Ozdoby te nie mają podobieństwa na całej przestrzeni współczesnych ziem polskich. Formy pokrewne odnaleźć można jedynie w krajach bałtyckich na północny wschód od Dźwiny, szczególnie w Estonii[7]. Podobne do estońskich spinek tarczowych odnaleźć można w Liwonii i na Łotwie. Również spinki sercowate z dwoma osadzonymi u szczytu ptakami lub orłami i zaopatrzone w trzy do pięciu wisiorków są powszechne na południu Szwecji. Bliskie analogie spinek tarczowatych i sercowatych z ptakami z ostrym dziobem u szczytu wykazują też spinki pochodzę ze wschodniej Fryzji. Wszystkie te formy wskazują genetyczne analogie do zasadniczych form spinek góralskich.
Historia edytuj
-
Spinka podhalańska – kolekcja Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem -
Praca nad spinką góralską – Bukowina Tatrzańska, pracownia Andrzeja Wojtasa -
Praca nad spinką góralską – w pracowni Andrzeja Wojtasa, Bukowina Tatrzańska
Od epoki późnego brązu i wczesnej epoki żelaza upowszechniło się w ubiorze ludności europejskich stosowanie fibul podobnych do współczesnych zapinek i agrafek używanych do spinania wierzchniego okrycia, płaszczy, etoli, chitonów bądź części tuniki. Fibule miały formy zróżnicowane zmieniające się ze względu na panującą modę i obyczaje, dlatego są ważnym elementem pomocnym przy ustaleniu chronologii kultur pradziejowych. W IV w. n.e. do użycia weszły na całym obszarze państwa gockiego pomiędzy górnym Dnieprem, Donem i dolnym Dniestrem fibule wykonywane m.in. ze złota, srebra i brązu z charakterystycznymi guzami i głowami ptasimi, które podlegały tylko niewielkim modyfikacjom pod wpływem prowincjonalnorzymskiego rzemiosła artystycznego.
Po rozbiciu państwa gockiego przez Hunów w 375 roku Goci przenieśli się na południowy zachód do Siedmiogrodu następnie nad Dunaj do Dacji i Panonii przesuwając się w stronę krain podkarpackich[9].
Z Panonii ruszyli Goci do Włoch w roku 401. Podczas ucieczki czy odwrotu pewnych grup gockich w wyniku uderzenia Hunów[10] przeszli w IV i V wieku do krain bałtyckich, gdzie przenieśli swój przemysł złotniczy kultywowany w centrach rzemieślniczych Sambii, na Litwie i Estonii. Z wędrówką Gotów wiąże się również rozwój i powstanie kilka wieków wcześniej na współczesnych ziemiach polskich kultury wielbarskiej. Wraz z wędrówką Gotów rozprzestrzeniły się w wielu krajach wytwarzane przez nich wyroby w tym fibule ze stosunkowo niewielkimi różnicami w zasadniczych formach, odnajdywane następnie wraz z innymi przedmiotami w grobach zmarłych. Współczesne relikty wczesnośredniowiecznych form spinek nawiązujących do zasadniczych cech właściwych stylowi gockiemu z IV i VI wieku odnaleźć można w zachodnich Karpatach i krajach bałtyckich.
Przypisy edytuj
- ↑ "Staropolskie warianty szpon, szpona, spona, spinka i szpinka pochodzą od wyrazu pospolitego oznaczającego 'pazur u ptaków'" w: Nazewnictwo pogranicza Polski. Aleksandra Belchnerowska, Jolanta Ignatowicz-Skowrońska Uniw. Szczeciński. 1999 str. 36
- ↑ Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala, tom 8, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970 str. 149
- ↑ Włodzimierz Antoniewicz. Metalowe spinki góralskie. str. 65
- ↑ Włodzimierz Antoniewicz. Metalowe spinki góralskie. str. 80
- ↑ Aleksander Brückner. Encyklopedia staropolska. Spinka kol. 531, rok 1939, reprint PWN 1990
- ↑ Włodzimierz Antoniewicz. Metalowe spinki góralskie. str. 57
- ↑ Zbieżności i podobieństwo pomiędzy spinkami estońskimi i góralskimi są tak znaczne, że nie ma potrzeby specjalnie ich dowodzić, nawet sposób modyfikacji form przebiega w tym samym kierunku w: Włodzimierz Antoniewicz. Metalowe spinki góralskie. str. 59
- ↑ Na Podhalu jest też rozwinięta produkcja metalowej biżuterii: tradycyjnych spinek na wzór noszonych przez górali przy koszulach, z charakterystycznymi wisiorkami – „brambolcami" (brymbolce lub brombelce). w: Tadeusz Więckowski. Ginące piękno: artystyczne rękodzieło ludowe w Polsce. 1987 str. 84
- ↑ w ekspansji zakarpackiej ściśle współdziałały z sobą czynniki huński, alański i gocki w: Witold Hensel Polska starożytna, 1988 str. 575
- ↑ część Gotów w 375 r przedzierała się na północ dawnym szlakiem nadczarnomorskim, w drugiej fazie weszła w bliskie kontakty z Hunami lub została im podporządkowana w: Witold Hensel Polska starożytna, 1988 str. 574
