Sprawiedliwi (dramat)

Sprawiedliwi (oryg. fr. Les Justes) – dramat Alberta Camusa napisany w latach 1948–1949.

Iwan Kalajew, główny bohater dramatu Sprawiedliwi

Okoliczności powstania utworu

W notatkach Alberta Camusa pierwsza wzmianka o planowanym utworze poświęconym eserowcom pojawia się w zapiskach z czerwca 1947. Pisarz wspomina wówczas o utworze poświęconym Iwanowi Kalajewowi obok planowanych dzieł związanych tematycznie z problemem buntu. Camus już wcześniej rozważał jednak problem morderstw dokonywanych z powodów ideologicznych, co uważał za kluczowy problem do rozważenia w kontekście refleksji nad buntem. W tym czasie zaczął bliżej zapoznawać się z historią rosyjskich radykalnych ruchów lewicowych. Materiał uzyskany w ten sposób wykorzystał nie tylko przy pracy nad Sprawiedliwymi, ale i w eseju Człowiek zbuntowany, który powstawał równolegle z dramatem. W lipcu 1947 Camus miał już sprecyzowany projektu utworu. Oprócz wątku rewolucyjnego postanowił wówczas uwzględnić w dramacie bardziej rozbudowany motyw miłości. Postać terrorystki zakochanej w swoim towarzyszu i zadającej sobie pytania o prawo i zdolność działacza politycznego do takich uczuć miała wnosić dodatkowy kontrast pomiędzy miłością do drugiego człowieka a abstrakcyjną miłością wobec całej ludzkości. Camus pragnął również ukazać różne postawy wśród terrorystów: od fanatycznego, działającego na zasadzie "cel uświęca środki" Stiepana, poprzez romantycznego Kalajewa, aż po Dorę, której nie są obce wahania w kwestii taktyki organizacji. Inspiracją dla niego były tutaj postacie historycznych działaczek Narodnej Woli: Zofii Perowskiej, Wiery Figner, Wiery Zasulicz, o których zbierał wszystkie możliwe dane.

Po zgromadzeniu materiału historycznego Camus szybko ukończył dramat w znanej współcześnie postaci. Jedynie akt IV, zwłaszcza scena odwiedzin wielkiej księżnej w celi Kalajewa, ulegał znacznym modyfikacjom. Pisarz dokonał również drobnych poprawek stylistycznych, zwłaszcza w wypowiedziach Dory i Kalajewa, by bez wątpliwości oddać charakter łączących ich uczuć.

Treść

Akt I

Akcja dramatu rozgrywa się w konspiracyjnym lokalu organizacji bojowej eserowców. Jej członkowie Dora Dulebowa i Borys Annenkow oczekują powrotu swojego towarzysza, Stiepana Fiedorowa, który po trzech latach w więzieniu zdołał uciec do Szwajcarii, a stamtąd ponownie przedostać się do Rosji. Stiepan po nadejściu deklaruje chęć wzięcia udziału w najbliższym szykowanym przez eserowców zamachu. Annenkow oznajmia, że ofiara została już wybrana: ma być nią wielki książę Sergiusz Aleksandrowicz Romanow. Fiedorow jest zachwycony perspektywą zamachu bombowego i chce sam zabić księcia. Annenkow ma już jednak innych kandydatów: Aleksego Wojnowa, byłego studenta uniwersytetu, i Iwana Kalajewa, zwanego Jankiem lub Poetą. Pojawiają się również przyszli zamachowcy. Między Stiepanem i Kalajewem niemal natychmiast dochodzi do sprzeczki: fanatyczny Fiedorow zarzuca Kalajewowi zbyt swobodne podejście do życia, traktowanie zamachu jako szansy na samorealizację. Kalajew głosi miłość dla całego społeczeństwa - Fiedorow twierdzi, że możliwa jest jedynie walka o sprawiedliwość, zaś działający na jej rzecz terroryści nie są zdolni, by równocześnie kogokolwiek kochać. Po odejściu Stiepana Dora przekonuje Kalajewa, by nie przejmował się zarzutami towarzysza. Chwali jego odwagę i wiarę w sprawę. Kalajew raz jeszcze zapewnia, że w momencie zamachu nie zawaha się rzucić bomby.

Akt II

Dzień zamachu. Annenkow, dowodzący całą akcją, i Dulebowa, odpowiedzialna za wykonywanie bomb, oczekują w mieszkaniu na wyniki działań Wojnowa i Kaliejewa. Okazuje się jednak, że kareta wielkiego księcia odjechała nietknięta. Najpierw zjawia się Wojnow, stwierdzając, że Kalajew nie rzucił bomby. Zjawia się również sam niedoszły zamachowiec. Tłumaczy, że nie był stanie zaatakować powozu, w którym oprócz wielkiego księcia były jego adoptowane dzieci i żona. Wzbudza tym wściekłość Stepana, który oznajmia, że prawdziwy rewolucjonista, dla wykonania rozkazu organizacji, nie zawahałby się przed zabiciem niewinnych osób razem z wielkim księciem. Wybucha między nimi dyskusja o honorze rewolucjonisty i poświęcaniu życia własnego i innych. Annenkow i Dora przerywają im jednak, opowiadając się po stronie Kalajewa. Ten ostatni obiecuje, że ponownie spróbuje zabić wielkiego księcia za dwa dni.

Akt III

Dwa dni później. Kalajew i Wojnow oczekują na moment dokonania zamachu. W pewnym momencie Wojnow prosi Annenkowa o chwilę rozmowy: pragnie odejść z organizacji bojowej, zająć się propagandą, gdyż boi się chwili zabójstwa. Annenkow zgadza się. W rozmowie z Kalajewem Dora wspomina swoją beztroską młodość, kiedy nie należała jeszcze do organizacji. Wyznaje mu, że jej dawna miłość do niego, mimo zaangażowania w sprawę, nie zgasła. Żąda, by Kalajew zadeklarował, że kochałby ją także wtedy, gdyby nie była działaczką rewolucyjną. Ten jednak nie potrafi tego powiedzieć. Stwierdza, że w ich sytuacji miłość jest niemożliwa. Odchodząc, by dokonać zamachu, stwierdza, że Rosja będzie kiedyś piękna. W rozmowie z Dulebową Stiepan stwierdza, że źle oceniał Kalajewa: widzi, że jest on zdecydowanym na wszystko terrorystą. Po chwili z ulicy dobiega huk - Kalajew rzucił bombę w powóz wielkiego księcia.

Akt IV

Kalajew, osadzony w celi w więzieniu Butyrki, po ośmiu dniach izolacji otrzymuje możliwość rozmowy z współwięźniem imieniem Foka, skazanym za potrójne zabójstwo na 20 lat pozbawienia wolności. Próbuje przekonać go do swoich idei, wzięcia sprawiedliwości w swoje ręce. Foka twierdzi jednak, że idealne społeczeństwo, w które wierzy Kalajew, możliwe jest jedynie w królestwie bożym. Wreszcie oznajmia, że ich dalsza rozmowa jest niewskazana, gdyż to on, w zamian za skrócenie kary, wykona na Kalajewie wyrok śmierci przez powieszenie. Po chwili w celi pojawia się szef policji Skuratow, proponując Kalajewowi ocalenie życia w zamian za współpracę. Ten jednak odmawia. Razem ze Skuratowem do więzienia przychodzi żona zamordowanego, Elżbieta Fiodorowna. Próbuje ona zmienić myślenie Kalajewa, przekonać go, że zabijając Sergiusza unicestwił żywego człowieka, a nie mityczną istotę uciskającą naród rosyjski. Twierdzi, że nie było różnicy między wielkim księciem a dziećmi, których życie Kalajew uznał za warte ocalenia. Oznajmia również, że będzie modliła się za zabójcę przed Bogiem i ludźmi, choć ten żywo przeciw temu protestuje.

Akt V

Tydzień później. Dora, Annenkow i Wojnow zastanawiają się nad losem Kalajewa, komentują jego nieugiętą postawę w czasie procesu. Wojnow próbuje przekonać Dorę, że Janek może zostać ułaskawiony, kobieta nie ma jednak złudzeń co do losu ukochanego. Pojawia się Stiepan, mający wiadomości z miejsca egzekucji, która jak się okazuje miała już miejsce. Na prośbę Dory opowiada w szczegółach o ostatnich chwilach Kalajewa. Kiedy dochodzi do momentu jego powieszenia, Annenkow zaczyna płakać. Dora w uniesieniu woła, by przestał, i oznajmia, że poprzez swoją śmierć Kalajew osiągnął szczęście. Żąda od Annenkowa, by to ją wyznaczył do dokonania kolejnego zamachu, by mogła tak jak Kalajew zabić "wroga ludu" i zostać za to stracona.

Publikacja

W 1949 Camus opatrzył wydane dzieło krótką przedmową, w której podkreślał historyczną inspirację utworu, twierdząc, że wszystkie przedstawione w dramacie postacie miały swoje autentyczne pierwowzory. W tym samym roku, 15 grudnia, Sprawiedliwi zostali po raz pierwszy wystawieni na scenie w Théâtre Hébertot, w reżyserii Paul Œttly’ego, który zagrał w spektaklu rolę Skuratowa. W rolach Kalajewa i Dory wystąpili Serge Reggiani i Maria Casares.

W wydaniu z 1955 Camus rozwinął przedmowę. Zawarł w niej swoje refleksje nt. współczesnego mu dramatu oraz podkreślił swoją sympatię dla postaci Dory i Kalajewa.