Wikipedia

Stanisław Fried (sędzia)

Oficer Wojska Polskiego, prawnik

Stanisław Fried, do 1923 Samuel Fried[1] (ur. 19 maja 1888, zm. w maju 1942 w Sanoku) – doktor praw, sędzia, kapitan audytor Wojska Polskiego.

Stanisław Fried
Samuel Fried
Ilustracja
Data urodzenia

19 maja 1888

Data i miejsce śmierci

maj 1942
Sanok

Zawód, zajęcie

sędzia

Multimedia w Wikimedia Commons
Stanisław Fried
Samuel Fried
kapitan audytor kapitan audytor
Data urodzenia

19 maja 1888

Data śmierci

maj 1942

Przebieg służby
Siły zbrojne

Armia Austro-Węgier
Wojsko Polskie

Jednostki

WSO Nr X
Wojskowy Sąd Rejonowy Równe

Stanowiska

sędzia śledczy
kierownik sądu

Odznaczenia
Medal Zasługi Wojskowej „Signum Laudis” (w czasie wojny) Medal Waleczności (Austro-Węgry) Krzyż Wojskowy Karola

Życiorys

edytuj

Urodził się 19 maja 1888. Ukończył studia prawnicze i uzyskał stopień doktora praw. W czasie I wojny światowej walczył w szeregach cesarskiej i królewskiej Armii. Na stopień podporucznika został mianowany ze starszeństwem z 1 lutego 1917 roku w korpusie oficerów rezerwy piechoty. Jego oddziałem macierzystym był pułk piechoty Nr 50[2].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przyjęty do Wojska Polskiego i został przydzielony do Korpusu Sądowego. 20 września 1920 roku został zatwierdzony z dniem 1 kwietnia 1920 roku w stopniu kapitana, w Korpusie Sądowym, w grupie oficerów byłej armii austro-węgierskiej. Pełnił wówczas służbę w Ekspozyturze Sądu Wojskowego Okręgu Generalnego Lwów w Przemyślu[3]. W 1921 roku pełnił służbę w Sądzie Wojskowym Okręgu Generalnego Lwów[4]. Został zweryfikowany w stopniu kapitana w korpusie oficerów sądowych ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919[5][6]. Z dniem 15 grudnia 1924 został przesunięty w Wojskowym Sądzie Okręgowym Nr X w Przemyślu ze stanowiska asystenta na stanowisko sędziego śledczego[7][8][9]. W lutym 1926 został mianowany sędzią śledczym przy WSO X[10]. W maju 1927 został przeniesiony do Wojskowego Sądu Rejonowego Równe na stanowisko kierownika sądu[11][12]. Z dniem 31 maja 1929 został przeniesiony do rezerwy[13].

W kwietniu 1929 został mianowany sędzią Sądu Okręgowego w Przemyślu[14]. Sędzią okręgowym w Przemyślu pozostawał na początku lat 30.[15][16][17][18][19][20][21]. Sprawując to stanowisko pełnił funkcję skarbnika i bibliotekarza koła Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów RP w Przemyślu[22]. Był członkiem zwyczajnym przemyskiego koła Związku Oficerów Rezerwy RP, jednak na początku 1930 wystąpił z koła z uwagi na zapis w statucie ZOR, w myśl którego członkiem zwyczajnym może zostać każdy oficer rezerwy, pospolitego ruszenia, w stanie spoczynku, chrześcijanin z pochodzenia, narodowości polskiej... (Fried nie spełniał wymogu chrześcijańskiego pochodzenia)[23][24]. Był wiceprezesem Sądu Okręgowego w Jaśle (1933)[25]. W 1934 był zweryfikowany z lokatą 2 na liście kapitanów rezerwy w korpusie oficerów sądowych ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 i pozostawał w ewidencji Komendy Powiatowej Uzupełnień Przemyśl[26]. Od połowy lat 30. był przewodniczącym Wydziału Zamiejscowego w Sanoku Sądu Okręgowego w Jaśle w randze wiceprezesa Sądu Okręgowego[27][28][29][30][31][32]. W tym czasie był członkiem koła Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów RP w Sanoku[33].

25 lutego 1935 został wybrany II wiceprezesem sanockiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża[34]. 27 stycznia 1935 objął funkcję prezesa zarządu oddziału Ligi Morskiej i Kolonialnej w Sanoku[35]. Dokonał konwersji na katolicyzm, był neofitą[36][37].

 
Cmentarz żydowski w Sanoku – miejsce egzekucji rodziny Friedów

Podczas II wojny światowej w trakcie okupacji niemieckiej został aresztowany przez Niemców i w maju 1942 rozstrzelany na terenie nowego cmentarza żydowskiego w Sanoku, gdzie śmierć ponieśli także jego żona, córka Anna Sylwia (ur. 8 lipca 1919[38]) i syn Adam Kazimierz (ur. 4 marca 1921[39], absolwent oddziału humanistycznego w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku z 1939[40], student weterynarii[41])[36][42][43][44][45][46]. Według ewidencji więzienia w Sanoku w dniu 12 maja 1942 zostały tam osadzone zamieszkujące w podsanockiej Dąbrówce Polskiej Janina[47] Fried (ur. 4 listopada 1889) i Anna Sylwia Fried (ur. 8 lipca 1919) i były tam przetrzymywane do następnego dnia[48].

Do powyższych zdarzeń odniósł się po latach poeta Janusz Szuber w publikacji pt. Mojość z 2005[49]: w swoim wierszu opisał nauczyciela Waleriana Czykla, przerywającego organizowaną w Domu Julii w Sanoku lekcję tajnego nauczania, po tym, gdy zobaczył za oknem sędziego Stanisława Frieda z synem Adamem, prowadzonych bez obuwia ulicą obok przez Niemców[50]. W osobnym eseju Szuber dokładniej zrelacjonował znaną jemu historię Friedów; według niego Stanisław i Adam Friedowie zostali aresztowani przez gestapo, następnie byli poddawani torturom w siedzibie tegoż, po czym boso poprowadzeni ulicami Sanoka na miejscowy kirkut i tam rozstrzelani; natomiast kilka dni później – tuż po wyjściu z kościoła Franciszkanów w Sanoku ze mszy świętej – aresztowane zostały również żona i córka S. Frieda, a potem analogicznie poprowadzone przez Sanok i zamordowane na tamtejszym kirkucie[51]. Ponadto Janusz Szuber zawarł odniesienie do rodziny Friedów w wierszu pt. Jeszcze, wydanym w tomikach poezji pt. Czerteż z 2006 oraz Pianie kogutów z 2008 (opisując pozowanie do fotografii napisał: I cała rodzina sędziego Frieda / W lokach, pod krawatem, jakby już / Nie czekał na nich pospiesznie / Wykopany na kirkucie dół)[52][53]. Według wspomnień Abrahama Wernera małżeństwo Friedów wraz z dwojgiem dzieci przechrzcili się w Sanoku jako jedyni Żydzi w mieście, zostali aresztowani przez Niemców za brak przywdzianej opaski z Gwiazdą Dawida, po czym rozstrzelani w pierwszej egzekucji w Sanoku, wykonanej w ramach realizowanych postanowień niemieckich nazistów po konferencji w Wannsee[54].

Denuncjacji Stanisława i Adama Friedów jako osób pochodzenia żydowskiego dokonał nacjonalista ukraiński dr Anatol Melnyk (ur. 1892 w Brzegach, nauczyciel w I Państwowym Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Samborze[55], następnie od 30 lipca 1934 profesor w Państwowym Gimnazjum im. Królowej Zofii w Sanoku, wykładający język niemiecki i język ruski[56], będący opiekunem klasy gimnazjalnej Adama Frieda do matury w 1939[57], podczas wojny konfident Sicherheitsdienst[58][59]), czym doprowadził do ich aresztowania[36][43][60]. W maju 1948 pełnomocnik Ministerstwa Sprawiedliwości prowadził w Sanoku śledztwo dotyczące działań Melnyka, a sprawa budziła wówczas spore zainteresowanie[61]. Proces Melnyka toczył się na początku 1949 przed Sądem Okręgowym w Nowym Sączu[36][43], w marcu 1949 oskarżony został skazany na karę śmierci, utratę praw i konfiskatę mienia[43].

Syn Stanisława Frieda, Adam, w 1962 został upamiętniony wśród innych osób wymienionych na tablicy Mauzoleum Ofiar II Wojny Światowej na Cmentarzu Centralnym w Sanoku.

Odznaczenia

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 65 z 10 października 1923 roku, s. 703, na podstawie aktu chrztu sprostowano imię kpt. KS Samuela Fried z „Samuel” na „Stanisław” oraz wyznanie mojżeszowe na rzymskokatolickie.
  2. ↑ Lista starszeństwa c. i k. Armii 1918 ↓, s. 341, 617.
  3. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 37 z 29 września 1920 roku, s. 924.
  4. ↑ Spis oficerów 1921 ↓, s. 414.
  5. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1092.
  6. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 987.
  7. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 133 z 21 grudnia 1924 roku, s. 753.
  8. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 1086.
  9. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 981.
  10. ↑ Rozporządzenia Ministra Spraw Wojskowych. „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”. Nr 8, s. 1, 7, 6 lutego 1926. 
  11. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 14 z 5 maja 1927 roku, s. 131.
  12. ↑ Rocznik Oficerski 1928 ↓, s. 696.
  13. ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 6 lipca 1929 roku, s. 177.
  14. ↑ Kronika. Zmiany w sądownictwie. „Ziemia Przemyska”. Nr 17, s. 5, 27 kwietnia 1929. 
  15. ↑ Humor i satyra. Dary św. Mikołaja. „Ziemia Przemyska”. Nr 66, s. 4, 6 grudnia 1930. 
  16. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1930. Warszawa: 1930, s. 96.
  17. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1931. Warszawa: 1931, s. 77.
  18. ↑ Dr. S. Tannenbaum. Echo procesu Rylskiego. „Nowy Dziennik”. Nr 124, s. 7, 8 maja 1932. 
  19. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1932. Warszawa: 1932, s. 84.
  20. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1933. Warszawa: 1933, s. 88.
  21. ↑ Kalendarz Informator Sądowy na Rok 1934. Warszawa: 1934, s. 109.
  22. ↑ Sprawozdanie Zarządu Głównego Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej za rok 1931/1932. Warszawa: 1931, s. 15.
  23. ↑ Kronika. Walne zebranie Zw. Oficerów Rezerwy. „Ziemia Przemyska”. Nr 22, s. 5, 29 marca 1930. 
  24. ↑ Kronika. Niepotrzebny spór. „Ziemia Przemyska”. Nr 25, s. 6, 19 kwietnia 1930. 
  25. ↑ Stanisław Fried. audiovis.nac.gov.pl. [dostęp 2016-03-16].
  26. ↑ Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 198.
  27. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1935. Warszawa: 1935, s. 86.
  28. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1936. Warszawa: 1936, s. 88.
  29. ↑ Kalendarz Informator Sądowy na Rok 1937. Warszawa: 1937, s. 92.
  30. ↑ Kalendarz Informator Sądowy na Rok 1938. Warszawa: 1938, s. 120.
  31. ↑ Kalendarz Sądowy na Rok 1939. Warszawa: 1939, s. 123.
  32. ↑ Rocznik Polityczny i Gospodarczy. Warszawa: Polska Agencja Telegraficzna, 1939, s. 116.
  33. ↑ Sprawozdanie Zarządu Głównego Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów Rzeczypospolitej Polskiej za rok 1935/1936. Warszawa: 1936, s. 31.
  34. ↑ Starostwo powiatowe w Sanoku. Stowarzyszenia i związki 1930-1939 (zespół 23, sygn. 17, nr mikr. 160760). Archiwum Państwowe w Przemyślu, s. 356.
  35. ↑ Z życia organizacyjnego Obwodu L. M. i Kol. Przemyśl. „Zew Morza”. Nr 3-4, s. 10, 1935. 
  36. ↑ a b c d Kronika. Konfident gestapo przed sądem. „Mosty”. Nr 11, s. 3, 25 stycznia 1949. 
  37. ↑ Według Abraham Wernera aktu konwersji rodzina Stanisława Frieda dokonała na długo przed wojną. Zob.: Abraham Werner (tłum. Eli Barbur): Ocalenie z innego miejsca. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2017, s. 31. ISBN 978-83-61043-29-4.
  38. ↑ Księga przynależnych do gminy Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka. s. 130 (poz. 188).
  39. ↑ Księga przynależnych do gminy Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka. s. 131 (poz. 199).
  40. ↑ Absolwenci. 1losanok.pl. [dostęp 2017-09-30].
  41. ↑ Apel poległych. W: Dwa dni w mieście naszej młodości. Sprawozdanie ze zjazdu koleżeńskiego wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej matury w roku 1958. Warszawa: 1960, s. 67.
  42. ↑ Z życia organizacyjnego Obwodu L. M. i Kol. Przemyśl. „Zew Morza”. Nr 3-4, s. 11, 1935. 
  43. ↑ a b c d Kronika. Konfident gestapo skazany na karę śmierci. „Mosty”. Nr 33, s. 4, 17 marca 1949. 
  44. ↑ Czesław Cyran, Antoni Rachwał. Eksterminacja ludności na Sanocczyźnie w latach 1939–1944. „Rocznik Sanocki”. Tom IV, s. 41, 1979. Wydawnictwo Literackie. 
  45. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 129, 1994. 
  46. ↑ Stefan Stefański: Cmentarze sanockie. Sanok: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Oddział w Sanoku, 1991, s. 7.
  47. ↑ W dokumencie z 1935, że żona Stanisława Frieda miała imię „M.”. Starostwo powiatowe w Sanoku. Stowarzyszenia i związki 1930-1939 (zespół 23, sygn. 17, nr mikr. 160760). Archiwum Państwowe w Przemyślu, s. 356.
  48. ↑ Gefängnis in Sanok. Księga więźniów śledczych 1940-1942 (zespół 134, sygn. 100). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 338 (poz. 778, 779).
  49. ↑ Andrzej Sulikowski: Epos sanocki Janusza Szubera. Szczecin: Volumina.pl, 2010, s. 216-219. ISBN 978-83-62355-59-4.
  50. ↑ Janusz Szuber: Mojość. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2005, s. 30. ISBN 83-919470-8-4.
  51. ↑ Janusz Szuber: Mojość. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2005, s. 31. ISBN 83-919470-8-4.
  52. ↑ Janusz Szuber: Czerteż. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006, s. 62. ISBN 83-08-03913-8.
  53. ↑ Janusz Szuber: Pianie kogutów. Kraków: Wydawnictwo „Znak”, 2008, s. 58. ISBN 978-83-240-0941-1.
  54. ↑ Abraham Werner (tłum. Eli Barbur): Ocalenie z innego miejsca. Sanok: Oficyna Wydawnicza Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 2017, s. 30-31. ISBN 978-83-61043-29-4.
  55. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 155.
  56. ↑ XLVIII. Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum im. Królowej Zofji w Sanoku za rok szkolny 1934/1935. Sanok: 1935, s. 2, 5.
  57. ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom III. Samorząd, oświata, organizacje, instytucje. Katalog zbiorów. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2018, s. 90. ISBN 978-83-60380-41-3.
  58. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. R. 2. Warszawa / Lwów: 1926, s. 155.
  59. ↑ Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Rzeszowie (1944) 1983-1990. inwentarz.ipn.gov.pl. [dostęp 2017-01-06].
  60. ↑ Anatol Melnyk przekazywał donosy Niemców używając kryptonimu „Auge”, spowodował także „wsypę” wśród sanockich gimnazjalistów, zaś łącznie wskutek jego donosów aresztowano kilkadziesiąt osób. Ujawnienia jego tożsamości dokonał Rudolf Probst, zatrudniony w sanockim gestapo jako tajny współpracownik polskiego podziemia, zaś rozpracowanie Melnyka prowadził inny członek podziemia, Tadeusz Chmielewski. Mimo tego Melnyk na wiosnę zdołał wyjechać z miasta wraz z innymi osobami będącymi reich- i volksdeutschami. Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”. Żołnierze sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: Społeczny Komitet Wydawniczy „San”, 1992, s. 163, 218. Tadeusz Chmielewski: Relacja. W: Andrzej Brygidyn, Magdalena Brygidyn-Paszkiewicz: Wspomnienia i relacje żołnierzy Sanockiego Obwodu Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej 1939-1944. Sanok: 2012, s. 310-311. ISBN 978-83-903080-5-0.
  61. ↑ Według informacji prasowej przedrukowanej z „Rzeszowskiej Trybuny Robotniczej”, Melnyk za swoje zasługi miał otrzymać od okupantów niemieckich trzy sklepy. O czym pisała prasa rzeszowska lat temu 25. Rzeszowska Trybuna Robotnicza, 13 V 1948 r. Jeszcze jeden sługus hitlerowski przed sądem. „Nowiny”. Nr 130, s. 3, 13 maja 1973. 
  62. ↑ a b c Lista starszeństwa c. i k. Armii 1918 ↓, s. 617.

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanisław_Fried_(sędzia)&oldid=73529084”