Stanisław Grabski
Stanisław Grabski ps. Stanisław[1] (ur. 5 kwietnia 1871 w Borowie, zm. 6 maja 1949 w Sulejówku) – polski polityk, ekonomista, poseł na Sejm Ustawodawczy oraz I kadencji w II RP, przewodniczący Rady Narodowej RP (1942-1944), wiceprzewodniczący Krajowej Rady Narodowej (1945-1947).
| |
| Data i miejsce urodzenia |
5 kwietnia 1871 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Poseł na Sejm Ustawodawczy | |
| Okres |
od 1919 |
| Przynależność polityczna | |
| Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego | |
| Okres |
od 27 października 1923 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego | |
| Okres |
od 25 marca 1925 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| Odznaczenia | |
     
| |
Życiorys Edytuj
Pochodził z rodziny ziemiańskiej z Łęczyckiego. Profesor ekonomii: w latach 1910–1939 Uniwersytetu Lwowskiego, Akademii Rolniczej w Dublanach, a także Uniwersytetu Jagiellońskiego, a następnie, od 1947 – Uniwersytetu Warszawskiego.
W młodości organizator kółek socjalistycznych. Od 1890 członek Związku Robotników Polskich. Należał do organizatorów „Kas Oporu” oraz nielegalnych związków zawodowych metalowców i stolarzy. We wrześniu 1891 wyjechał do Berlina na studia. Tam był wydawcą szeregu publikacji postulujących umieszczenie hasła niepodległości w programie partii socjalistycznej. Był również redaktorem „Gazety Robotniczej”.
Uczestnik zjazdu socjalistów polskich w Paryżu w końcu listopada 1892 roku z ramienia Związku Robotników Polskich[1]. W listopadzie 1892 współzałożyciel PPS, z którą zerwał w 1902, wiążąc się z obozem narodowym. Od 1905 w Lidze Narodowej, od 1906 członek jej władz. Od 1907 wiceprezes Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego w Galicji. W 1914 roku jako przedstawiciel narodowych demokratów był członkiem sekcji wschodniej Naczelnego Komitetu Narodowego[2]. W lipcu 1917 roku został członkiem Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego w Moskwie[3]. Członek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. Filister honorowy Polskiej Korporacji Akademickiej Cresovia Leopoliensis.
Członek polskiej delegacji na rokowania Polski i RFSRR w Mińsku, a następnie w Rydze, zakończonych traktatem ryskim. Jako zwolennik koncepcji inkorporacyjnej Romana Dmowskiego i przeciwnik koncepcji federacyjnej Józefa Piłsudskiego doprowadził do wytyczenia polsko-sowieckiej linii zawieszenia broni (która następnie stała się podstawą linii granicznej) w odległości 20–30 km na zachód i północny zachód od Mińska, zajętego ponownie w końcu wojny polsko-bolszewickiej (12 października 1920) przez Wojsko Polskie.
W latach 1919–1927 poseł na Sejm z listy Związku Ludowo-Narodowego. W 1923 (rząd Wincentego Witosa – tzw. Chjenopiast) i w latach 1925–1926 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Autor ustawy tzw. Lex Grabski regulującej kwestię szkolnictwa dla mniejszości narodowych. Ustawa ustalała wewnętrzne urzędowanie wszystkich szczebli administracji w państwowym języku polskim, znosząc sprzeczne dawniejsze przepisy zaborców. W stosunkach z miejscową ludnością ukraińską i białoruską nie tylko pozwalała, ale i nakazywała używanie języków tych ludności. Dawała też ona prawo do zwracania się we własnej mowie do urzędów państwowych[4]. Po przewrocie majowym w 1926 Grabski wycofał się z życia politycznego i poświęcił się pracy naukowej i publicystycznej.
W ramach obchodów 20 rocznicy obrony Lwowa 20 listopada 1938 Rada Miasta Lwowa podjęła uchwałę nazwaniu jego imieniem jednej z ulic miasta[5]. W wyborach samorządowych z maja 1939 ubiegał się o mandat radnego Rady Miasta Lwowa startując z Listy Chrześcijańsko-Narodowej i został zastępcą radnego[6]. W 1937 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie[7][8].
W czasie II wojny światowej, po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 i okupacji Lwowa przez Armię Czerwoną aresztowany przez NKWD i więziony (1939–1941) w obozie na terenie ZSRR. Po ataku III Rzeszy na ZSRR i układzie Sikorski-Majski uwolniony, wyjechał do Londynu. W latach 1942–1944 przewodniczący II Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Zwolennik porozumień jałtańskich, po utworzeniu w ich konsekwencji Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 1 lipca 1945 wraz ze Stanisławem Mikołajczykiem wrócił do Polski, został jednym z wiceprezesów Krajowej Rady Narodowej w latach 1945–1947. Po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947 objął katedrę ustrojów społecznych na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Uchwałą Rady Państwa z 22 lipca 1947 nadano mu Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski[9]. Zmarł w 1949 w Sulejówku. Pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 89-3/4-30/31)[10].
W 2022 roku z inicjatywy premiera Mateusza Morawieckiego, Fundacja ,,Stare Powązki" w ramach projektu odrestaurowywania grobów ministrów II RP, odnowiła grobowiec Stanisława Grabskiego[11].
Rodzina Edytuj
Brat: Władysław Grabski – ekonomista, dwukrotny premier RP (1920, 1923-25). Siostra: Zofia Kirkor-Kiedroniowa – nauczycielka i działaczka społeczna.
Od 1895 był żonaty z Ludmiłą Rożen, z którą miał pięcioro dzieci – trzy córki (Feliksę, Ludmiłę, Janinę) i dwóch synów (Stanisława, który zginął w czasie wojny w 1920, odznaczonego Orderem Virtuti Militari[12] i Zbigniewa (1907–1943), który był harcmistrzem, do 1941 był więziony w ZSRR i zmarł w wyniku wypadku podczas pełnienia służby wojskowej). Po śmierci pierwszej żony (1915), Stanisław Grabski ożenił się (w 1916) z Zofią Smolikówną (ur. 2 marca 1893, zm. 5 lutego 1965), z którą miał dwie córki: Annę (ur. 1919, zm. 29 sierpnia 2012), która była rzeźbiarką i Stanisławę (1922–2008) – teologa, publicystkę, wieloletniego prezesa warszawskiego KIK.
Najważniejsze prace Edytuj
- Zarys rozwoju idei społeczno-gospodarczych w Polsce (1903)
- Rewolucja (1921)
- Naród a państwo (1922)
- Kryzys myśli państwowej (1927)
- Ekonomia społeczna (1927–1929)
- Na nowej drodze dziejowej (1946)
Ordery i odznaczenia Edytuj
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1947)[9]
- Krzyż Walecznych (1922)[13][14]
- Komandor Orderu Gwiazdy Rumunii
- Komandor Orderu Korony Rumunii[14]
- Krzyż Wielki Orderu Piusa IX (1925)[14]
- Medal międzysojuszniczy „Médaille Interalliée” (zezwolenie Naczelnika Państwa w 1921)[15]
.jpg)
Przypisy Edytuj
- ↑ a b Leon Wasilewski, Dzieje zjazdu paryskiego 1892 roku : przyczynek do historji polskiego ruchu socjalistycznego, Warszawa 1934, s. 15.
- ↑ Konstanty Srokowski, N.K.N. Zarys historii Naczelnego Komitetu Narodowego, Kraków 1923, s. 146.
- ↑ Polski Zjazd Polityczny w Moskwie: 21 -26 lipca st. st. 1917 r., Piotrogród 1917, s. 14.
- ↑ S. Grabski, Pamiętniki, T. II, Warszawa 1989 r., s 229, [w:] Andrzej Jezierski, Cecylia Leszczyńska, Historia Gospodarcza Polski, Warszawa 2003.
- ↑ Symboliczne nadania nazw związanych z Obroną Lwowa szeregowi ulic we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 265 z 22 listopada 1938.
- ↑ Wykaz mandatów w wyborach do Rady miejskiej we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 123 z 3 czerwca 1939.
- ↑ Przed uroczystościami na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. „Gazeta Lwowska”, s. 2, nr 127 z 10 czerwca 1937.
- ↑ Jan Draus: Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2007, s. 26. ISBN 978-83-7188-964-6.
- ↑ a b „Za wybitne zasługi w pracy państwowej i społecznej w pierwszym okresie odbudowy Odrodzonej Rzeczypospolitej” M.P. z 1948 r. nr 17, poz. 59
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: GRABSCY, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2019-11-05].
- ↑ Nagrobki ministrów II RP – odnowione – Fundacja Stare Powązki, 3 kwietnia 2023 [dostęp 2023-06-29] (pol.).
- ↑ H. G.. Na wieczną wartę (wspomnienie pośmiertne o ś. p. Tadeuszu Sopoćce). „Kurier Warszawski”. Nr 50, s. 6, 19 lutego 1937.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 24 z 1 sierpnia 1922, s. 571.
- ↑ a b c Posłowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1939: E – J., Tom 2. Warszawa, Wyd. Sejmowe, 2000.
- ↑ Decyzja Naczelnika Państwa z 12 grudnia 1921 r. (Dziennik Personalny z 1922 r. Nr 9, s. 306).
Bibliografia Edytuj
- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2021-01-07].
- Stanisław Grabski, Pamiętniki, tom I i II, Czytelnik, Warszawa 1989
- Henryk Wereszycki, Grabski Stanisław w: Polski Słownik Biograficzny, tom VIII, Kraków (1959–1960), s. 519–527 wersja elektroniczna IPSB
- Słownik Biograficzny Działaczy Polskiego Ruchu Robotniczego, Żanna Kormanowa (red.), Feliks Tych (red.), Eugeniusz Ajnenkiel, t. II, Warszawa: „Książka i Wiedza”, 1987, ISBN 83-05-11435-X, ISBN 83-05-11657-3, OCLC 749635580.
- Czy wiesz kto to jest? pod ogólną red. Stanisława Łozy, Wydawnictwo Głównej Księgarni Wojskowej, Warszawa 1938
Linki zewnętrzne Edytuj
- A. Redzik, Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1939–1945
- Dr hab. Rafał Łętocha, O dobro powszechne. Ekonomia społeczna Stanisława Grabskiego
- Publikacje S. Grabskiego w zbiorach Biblioteki Narodowej - wersja cyfrowa na Polona.pl