Wikipedia

Stanisław Leśniewski (1886–1939)

polski matematyk, logik

Stanisław Leśniewski (ur. 28 marca lub 30 marca 1886 w Sierpuchowie, zm. 13 maja 1939 w Warszawie) – polski filozof i logik.

Stanisław Leśniewski
Ilustracja
Państwo działania

Polska

Data i miejsce urodzenia

28 marca 1886
Sierpuchow

Data i miejsce śmierci

13 maja 1939
Warszawa

profesor nauk filozoficznych
Specjalność: logika
Doktorat

1912
Uniwersytet Lwowski

Habilitacja

1919
Uniwersytet Warszawski

Profesura

1936

Uczelnia

Uniwersytet Warszawski

Okres zatrudn.

1919–1939

Grób Stanisława Leśniewskiego na cmentarzu Powązkowskim

Życiorys

edytuj

Urodził się w 1886 w Sierpuchowie, około 100 km od Moskwy, w rodzinie inżyniera Izydora Leśniewskiego i Heleny Leśniewskiej z domu Paczewskiej[1][2]. Ojciec pracował przy budowie kolei transsyberyjskiej, co zmuszało rodzinę do częstych przeprowadzek[1][3]. Mimo to udało się Stanisławowi ukończyć szkołę realną w jednym z miast przy granicy z Mongolią[1]. Gimnazjalne wykształcenie otrzymał w 1904[1] na Syberii w Irkucku, a na studia uniwersyteckie wyjechał do Lipska, Heidelbergu i w 1909[1] do Monachium[4][2], gdzie uczestniczył w wykładach Hansa Corneliusa[1][a]. Po studiach za granicą pojechał w 1911[6] do Lwowa, by zrobić doktorat na tamtejszym uniwersytecie, gdzie kierownikiem katedry filozofii był Kazimierz Twardowski[4][2][1]. Uczęszczał tam też na wykłady Wacława Sierpińskiego[3]. W 1912 na podstawie pracy Przyczynek do analizy zdań egzystencjalnych obronił stopień doktora filozofii[1][2][7][3]. Podróżował następnie po Europie, odwiedzając wiele uniwersytetów i tworząc rozprawy traktujące o znaczeniu i prawdzie[1].

Po wybuchu I wojny światowej Leśniewski wyjechał do Rosji i do 1918 roku[7] przebywał w Moskwie, pracując jako nauczyciel matematyki w polskim gimnazjum[1][2]. W 1918 przeniósł się do Warszawy[3], został członkiem założonego w 1915 roku Warszawskiego Instytutu Filozoficznego[8] i pomagał w wydawaniu czasopisma Fundamenta Mathematicae (sam wymyślił też nazwę[3]).

Na przełomie 1918 i 1919 pracował w Departamencie Wyznań Religijnych i Szkolnictwa Wyższego Ministerstwa Edukacji[1]. W tym samym czasie wynikły poważne problemy z jego habilitacją, spowodowane sprzeciwem Mścisława Wartenberga (żarliwego obrońcę metafizyki[9]). Ostatecznie uzyskał w habilitację, jednak nie we Lwowie, a w Warszawie[1][2].

Podczas wojny polsko-bolszewickiej pracował, jak wielu innych matematyków, nad łamaniem wrogich szyfrów[10][1]. Zgłosił się na ochotnika[11][12] po odezwie ogłoszonej 3 lipca 1920 roku przez Radę Obrony Państwa. por. Jan Kowalewski zatrudnił go, wraz z innymi matematykami: Stefanem Mazurkiewiczem i Wacławem Sierpińskim do pracy w utworzonej komórce kryptoanalizy przy Sztabie Generalnym Wojska Polskiego[10][13][14]. Leśniewski doskonale znał rosyjski, a jego zainteresowania logiką matematyczną w szczególny sposób predestynowały go do pracy przy łamaniu rosyjskich szyfrów[15][14][2]. Do końca wojny grupa ta złamała ponad 100 szyfrów[13], w tym wiele przez Leśniewskiego[b] i odczytała kilka tysięcy bolszewickich szyfrogramów[10].

W 1919 został powołany na katedrę filozofii matematyki w Uniwersytecie Warszawskim na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym[9], gdzie pracował do końca życia[4]. Miał jednego doktoranta, Alfreda Tarskiego[c], i żartobliwie chełpił się, że 100% jego doktorantów to geniusze[2]. W 1936 Leśniewski został profesorem zwyczajnym[2]. Zmarł trzy lata później, u szczytu swojej naukowej kariery[5], na raka tarczycy[1][2]. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 339-5-5)[18].

Dorobek naukowy

edytuj

Leśniewski należał do pierwszego pokolenia członków szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Twardowskiego. Razem z Alfredem Tarskim i Janem Łukasiewiczem tworzyli trio, dzięki któremu Uniwersytet Warszawski w okresie międzywojennym był prawdopodobnie najważniejszym ośrodkiem na świecie w zakresie logiki formalnej[19].

 
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie – przy wejściu znajdują się na kolumnach rzeźby filozofów filozoficznej szkoły lwowsko-warszawskiej: (od prawej do lewej) Kazimierz Twardowski, Jan Łukasiewicz, Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski.

W latach 1912–1915 Leśniewski badał kwestie na styku logiki, gramatyki i psychologii, inspirowany myślą Franza Brentana i Edmunda Husserla. W odpowiedzi na antynomię Russella, paradoks dotyczący zbioru wszystkich zbiorów, które nie są swoimi własnymi elementami[d], Leśniewski podjął wyzwanie, aby znaleźć rozwiązanie tego problemu. Antynomia Russella była kluczowym problemem w logice i matematyce początku XX wieku. W 1913 roku Leśńiewski artykuł Czy klasa klas, nie podporządkowanych sobie, jest podporządkowana sobie?[22][1], a następnie stworzył teorię mnogości bazującą na zbiorze kolektywnym (mereologicznym), którą przedstawił w Podstawy ogólnej teorii mnogości (1916)[23][4].

W latach 1916–1939 Leśniewski skupił się na logice matematycznej, odrzucając wcześniejsze zainteresowania filozoficzne. Dążył do opracowania kompletnego systemu logiki jako podstawę matematyki, a nawet całej wiedzy[4].

Pierwsze prace z logiki Leśniewski pisał w języku potocznym, gdyż był nader sceptycznie ustosunkowany do języka symbolicznego używanego w logice (krytykował niejednoznaczności w Principia Mathematica[24]). Później „nabrał zaufania” do języka symbolicznego, m.in. dzięki rozróżnieniu języka od metajęzyka oraz zauważeniu, że języka potocznego nie da się ujarzmić pod względem „logicznym”[25].

Jego prace obejmują stworzenie:

Wymienione systemy Leśniewskiego powstały w wyniku poszukiwań ugruntowania podstaw matematyki oraz w celu wyeliminowania antynomii z nauk dedukcyjnych. Systemy Leśniewskiego stanowią w logice wzór pod względem ścisłości i intuicyjności[4].

Leśniewski nie zdążył jednak doprowadzić swoich systemów do końca, jednak utworzył aksjomatyki dla poszczególnych części swojego systemu. Umarł przedwcześnie, a wedle rozpowszechnionego przekonania tylko on sam był zdolny do istotnej rozbudowy swoich systemów[26].

W dorobku Leśniewskiego szczególnie warto również wymienić opracowanie teorii kategorii semantycznych[27], wprowadzenie rozróżnienia poziomów języka (na język i metajęzyk)[28] oraz rozróżnienie zbiorów w sensie dystrybutywnym i kolektywnym[4].

Leśniewski, mimo odejścia od filozofii, posiadał wyraźne poglądy filozoficzne: był nominalistą[27], odrzucając przedmioty abstrakcyjne. Był też radykalnym formalistą[29]. W logice był przeciwnikiem konwencjonalizmu i relatywizmu, uważał, że tylko jego system poprawnie modeluje rzeczywistość i odrzucał logiki wielowartościowe[4][1], co przedstawił między innymi w artykule Czy prawda jest tylko wieczna, czy też wieczna i odwieczna?[30][1][31]. Taki pogląd oznacza przyjęcie zdeterminowanej rzeczywistości, co stanowiło spór Leśniewskiego z Tadeuszem Kotarbińskim[1][31].

Współpracował z wieloma logikami warszawskimi. Powszechnie był uważany za indywidualność środowiska logicznego. Pisał niewiele prac[26], w dodatku wiele jego rękopisów uległo zniszczeniu w czasie II wojny światowej[4], w tym ostatnie, niedokończone prace na temat antynomii i logiki wielowartościowej[2]. Niektóre wyniki tych prac zostały udostępnione przez Tarskiego[3][5] i Bolesława Sobocińskiego[5].

Ciekawostki

edytuj

Ekstremalny rygor, który Leśniewski stosował w logice, był zakorzeniony w jego osobowości. Nie tolerował wyjątków od żadnej reguły, niezależnie od tego, czy reguła była rozsądna, czy nie. Po tym, jak jeden z jego wczesnych esejów z języka polskiego został złożony w druku z błędem ortograficznym w tytule ("środku" zamiast "środka"), zawsze cytował niepoprawny tytuł, ponieważ poprawienie go byłoby złamaniem zasady, że cytat musi być dosłowny i dokładny[2].

We wczesnych latach życia planował przetłumaczyć zawiły i polemiczny traktat Antona Marty'ego Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und Sprachphilosophie [„Badania nad podstawami gramatyki ogólnej i filozofii języka”]. Nigdy nie wyszedł poza drugie słowo w tytule, "zur", które trudno mu było jednoznacznie przetłumaczyć ze względu na jego niuanse znaczeniowe[2].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Studiowanie na kilku uniwersytetach było w zwyczaju w tamtych czasach[5].
  2. ↑ W teczkach deszyfrantów zapisane są informacje, że Leśniewski złamał szyfry o nazwach kodowych „Trudowoj”, „Drakon”, „Swiaź”, „Krym”, „Mołot” – „Wintowka”[16].
  3. ↑ Stanisław Leśniewski przekonał zresztą Tarskiego do porzucenia studiów biologicznych na rzecz filozoficznych[17].
  4. ↑ O Antynomii Russella Leśniewski dowiedział się z książki Jana Łukasiewicza[20][3] pt. O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa[21][5].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Michał Przeperski (red.), Stanisław Leśniewski – logik radykalny [online], histmag.org [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2017-06-13].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m Peter Simons, Stanisław Leśniewski, Metaphysics Research Lab, Stanford University, 2020 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-28].
  3. ↑ a b c d e f g Stanisław Leśniewski – Biography [online], Maths History [dostęp 2023-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29] (ang.).
  4. ↑ a b c d e f g h i Leśniewski Stanisław, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-12-20].
  5. ↑ a b c d e Stanisław Leśniewski. Polish logician and mathematician, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-09-29] (ang.).
  6. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 17.
  7. ↑ a b Woleński 1985 ↓, s. 18.
  8. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 26.
  9. ↑ a b Woleński 1985 ↓, s. 19.
  10. ↑ a b c Wojna wywiadów [online], polska-zbrojna.pl, 11 sierpnia 2019 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-28].
  11. ↑ Służba Ojczyźnie, „Kurjer Poranny” (190), Warszawa, 20 lipca 1920, s. 4 [dostęp 2023-09-29], Cytat: 'Profesorowie na front (PAT) Profesorowie Uniwersytetu warszawskiego: Józef Ujejski, Stefan Mazurkiewicz, Stanisław Leśniewski, Tadeusz Kotarbiński, M. Handelsman, Wacław Makowski, Eugeniusz Kiernik i Edward Strasburger zgłosili się do dyspozycji Naczelnego Wodza z prośbą o przeznaczenie ich do czynnej służby wojskowej na froncie (pol.).
  12. ↑ Nowik 2010 ↓, s. 70-72.
  13. ↑ a b Nowik 2004 ↓, s. 25.
  14. ↑ a b Nowik 2010 ↓, s. 72.
  15. ↑ Nowik 2004 ↓, s. 232.
  16. ↑ Nowik 2010 ↓, s. 96-126.
  17. ↑ Andrzej Kajetan Wróblewski. Nocny logik. „Wiedza i Życie”. 11 (995), s. 71, listopad 2017. Warszawa: Prószyński Media. ISSN 0137-8929. 
  18. ↑ Cmentarz Stare Powązki: STANISŁAW LEŚNIEWSKI, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2019-12-18].
  19. ↑ Naissance du mathématicien Polonais Stanisław Leśniewski – Espace-Turing [online], www.espace-turing.fr [dostęp 2023-09-29] [zarchiwizowane z adresu 2023-09-29].
  20. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 78-79.
  21. ↑ Jan Łukasiewicz, O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa, wyd. 2, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987, ISBN 978-83-01-06226-2.
  22. ↑ Stanisław Leśniewski. Czy klasa klas, nie podporządkowanych sobie, jest podporządkowana sobie?. „Przegląd filozoficzny 1914 R.17 zeszyt 1”, s. 63, 1914. [dostęp 2023-09-28]. 
  23. ↑ Stanisław Leśniewski. Podstawy ogólnej teorii mnogości: cz. I. „Filozofia Nauki (przedruk)”. 7 (3-4), s. 173-208, 1999. [dostęp 2023-09-28]. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  24. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 134-138.
  25. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 137.
  26. ↑ a b Woleński 1985 ↓, s. 152.
  27. ↑ a b Woleński 1985 ↓, s. 140.
  28. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 136.
  29. ↑ Woleński 1985 ↓, s. 138.
  30. ↑ Stanisław Leśniewski. Czy prawda jest tylko wieczna, czy też i wieczna, i odwieczna?. „Filozofia Nauki (przedruk)”. 8 (2), s. 135-156, 2000. [dostęp 2023-09-28]. [zarchiwizowane z adresu]. (pol.). 
  31. ↑ a b Woleński 1985 ↓, s. 116.

Bibliografia

edytuj

Wybrane dzieła

edytuj
  • Stanisław Leśniewski, "Über Funktionen, deren Felder Gruppen mit Rücksicht auf diese Funktionen sind", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIII, ss. 319-32.
  • Stanisław Leśniewski, "Grundzüge eines neuen Systems der Grundlagen der Mathematik", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIV, ss. 1-81.
  • Stanisław Leśniewski, "Über Funktionen, deren Felder Abelsche Gruppen in bezug auf diese Funktionen sind", Fundamenta Mathematicae 1929, tom XIV, ss. 242-51.
  • Stanisław Leśniewski, Lecture Notes in Logic, Dordrecht, Kluwer, 1988.
  • Stanisław Leśniewski, Collected Works, Dordrecht, Kluwer, 1992.
  • Stanisław Leśniewski, Pisma zebrane. T. I-II, Warszawa, Semper, 2015.

Linki zewnętrzne

edytuj
Polskojęzyczne
Anglojęzyczne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanisław_Leśniewski_(1886–1939)&oldid=74686254”