Stary cmentarz żydowski w Bytomiu
Stary cmentarz żydowski w Bytomiu – żydowski cmentarz w Bytomiu, założony w 1720 roku, zlikwidowany w 1965 roku, wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego.
 nr rej. A/554/2019 z 16 września 2019[1]
| |
 Teren cmentarza (przed 1933) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
wewnątrz kwartału zabudowy: ul. Piastów Bytomskich – ul. Antoniego Józefczaka – Katowicka – pl. Tadeusza Kościuszki[1] |
| Typ cmentarza |
wyznaniowy |
| Wyznanie | |
| Stan cmentarza |
zlikwidowany |
| Powierzchnia cmentarza |
co najmniej 4350 m² |
| Data otwarcia |
1720 |
| Data ostatniego pochówku |
1897 |
| Data likwidacji |
1965 |
| Zarządca |
Gmina Żydowska w Bytomiu |
Położenie na mapie Bytomia  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°20′47,7″N 18°55′13,4″E/50,346583 18,920389
| |
Była to pierwsza żydowska nekropolia w Bytomiu, pochowano na niej m.in. czterech rabinów Bytomia, ostatni pochówek odbył się w 1897 roku. W 1965 roku powierzchnia cmentarza została zlikwidowana, obecnie po cmentarzu pozostał niezabudowany plac pomiędzy kamienicami.
Historia edytuj
Cmentarz powstał na wałach miejskich w pobliżu bramy Gliwickiej[2] w 1720 roku[3], choć grunt na założenie pierwszego bytomskiego cmentarza żydowskiego ofiarował Izraelowi Böhmowi hrabia Lazarus Henckel von Donnersmarck na mocy dokumentu z 7 stycznia 1732 roku[2]. Społeczność żydowska otrzymała teren o powierzchni 1750 m²[2], jednak Böhmowie uważali otrzymaną działkę za swoją własność i pobierali opłaty za pochówek[3]. 13 marca 1789 roku burmistrz Bytomia nakazał zwrócić gminie żydowskiej prawa do cmentarza[3]. Oprócz mieszkańców Bytomia dokonywano tamże pochówków osób z 14 okolicznych miejscowości[2], m.in. z Bobrka, Chorzowa Starego, Królewskiej Huty, Piekar, Siemianowic, Wirka, Zabrza[4]. Cmentarz został powiększony w 1810 roku oraz ogrodzony kamiennym murem[3]. W 1848 roku powiększono teren cmentarza[3] o 2600 m² dzięki zakupowi odcinka wałów miejskich[2]. Mur ogrodzeniowy o wysokości 2,5 m[2] odnowiono w październiku 1866 roku[2], na prawo od wejścia przylegał do niego tylną ścianą dom przedpogrzebowy, zbudowany na rzucie prostokąta[2]. W 1884 roku nekropolia została wyposażona w kanalizację[2], którą wykonał mistrz murarski Kowollik pod nadzorem architekta Paula Jackischa[2]. Na cmentarzu oprócz tradycyjnych macew stawiano także sarkofagi[3]. Ostatni pochowek odbył się w 1897 roku[5].
Po nocy kryształowej (1938) miasto zabrało gminie żydowskiej cmentarz uznany wówczas za nieużywany i zobowiązywało się przenieść z jego obszaru macewy na teren nowego cmentarza żydowskiego przy ul. Piekarskiej[6] (do czego nie doszło), a także wypłacić odszkodowanie w wysokości 50 750 marek za utracony grunt[7]. W 1939 roku właścicielem cmentarza zostało Zrzeszenie Żydów w Niemczech[3]. Cmentarz przetrwał II wojnę światową[8][3]. Budynek domu przedpogrzebowego został rozebrany prawdopodobnie w połowie XX wieku[7]. Cmentarz zlikwidowano z polecenia władz miasta[5] w 1965 roku[3][9], macewy przewieziono na cmentarz komunalny w Bytomiu, gdzie były składowane do 1991 roku[5] (zlikwidowano jednak tylko powierzchnię bez ekshumacji[10][4][11]). Teren przeznaczono pod zabudowę w 1965 roku; ostatecznie po cmentarzu pozostał pusty plac[4] o powierzchni około 0,2 ha[3], otoczony kamienicami[8], a na części, gdzie nie dokonywano pochówków[11], został wzniesiony budynek[12].
W styczniu 1990 roku rozpoczęto prace zmierzające do ich inwentaryzacji[5], po rozłożeniu stosu macew zostały one przewiezione do Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu[5], inskrypcje zostały sfotografowane i przetłumaczone na język angielski[3]. Zachowało się co najmniej 14 macew oraz 50 fragmentów[5], najstarsza z 1757 roku[9]. Ze starych macew[13][4] tworzono od 1989 roku lapidarium[14] – ścianę pamięci na terenie cmentarza żydowskiego przy ul. Piekarskiej w Bytomiu[5]; znalazła się tam m.in. podwójna dwujęzyczna granitowa macewa rabinów Mosesa Israela Freunda i Mendla Cohna z 1897 roku[5] oraz dwie macewy z XVIII wieku[8]. Ścianę pamięci zaprojektował architekt Marek Miodoński z rzeźbiarzem Stanisławem Pietrusą[5], odsłonięto ją 11 maja 1995 roku[15]. Nekropolię upamiętnia także tablica pamiątkowa z inskrypcją o treści: „TUTAJ BYŁ CMENTARZ ŻYDOWSKI / CZYNNY OD POCZĄTKU XVIII / DO KOŃCA XIX WIEKU / POŁOŻONY NA ŚREDNIOWIECZNYM / WALE OBRONNYM”[16] przy bramie budynku przy ul. Piastów Bytomskich 3[17], który powstał na terenie cmentarza[18], przez którą można wejść na teren nekropolii[3]. W 2013 roku znaleziono dwa fragmenty żeliwnych macew[12], które przekazano do Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu[12]. W 2015 roku podczas wykopu pod izolację pod powierzchnią ziemi znaleziono kilka macew[12] oraz fragmenty ludzkich kości[19], które następnie zasypano[12]. Bytomskie Stowarzyszenie Kultury Żydowskiej złożyło w 2016 roku wniosek o objęcie cmentarza ochroną konserwatorską[4]. Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego 8 października 2019 roku[10][4] pod numerem A/554/2019[4]. Na terenie cmentarza nie zachował się żaden nagrobek, a teren nie jest ogrodzony[3].
Pochowani edytuj
- Moses Israel Freund (ur. 1743, zm. 1813) – rabin Bytomia[7]
- Mendel Cohn (ur. 1774, zm. 1829) – rabin Bytomia[7]
- Israel Deutsch (ur. 1800, zm. 1853) – rabin Bytomia[7]
- Jakub Jecheskel Löwy (ur. 1814, zm. 1864) – rabin Bytomia[5]
- Julius Levy (zm. 1864) – właściciel fabryki alkoholi[5]
- Symeon Friedländer – bytomski przemysłowiec, założyciel kopalni Magdalena w Dąbrowie Miejskiej oraz huty cynku Klara[5]
Galeria edytuj
-
Teren cmentarza po likwidacji (2020) -
Ściana pamięci (2007) -
Ściana pamięci (2007) -
Ściana pamięci (2019)
Przypisy edytuj
- ↑ a b Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 22 [dostęp 2020-10-27].
- ↑ a b c d e f g h i j Derus 1999 ↓, s. 63.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Richard Porthos: Stary cmentarz żydowski w Bytomiu. [w:] La Pinede [on-line]. 2015-11-03. [dostęp 2020-10-27].
- ↑ a b c d e f g Magdalena Mikrut-Majeranek: Stary cmentarz żydowski w końcu trafił do rejestru zabytków. [w:] Bytomski.pl [on-line]. 2019-11-01. [dostęp 2020-10-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-25)].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Derus 1999 ↓, s. 68.
- ↑ Derus 1999 ↓, s. 64.
- ↑ a b c d e Derus 1999 ↓, s. 66.
- ↑ a b c Stary cmentarz żydowski w Bytomiu. Śląska Organizacja Turystyczna. [dostęp 2020-10-27].
- ↑ a b Dariusz Walerjański. W poszukiwaniu pamięci. Zachowane zabytki kultury żydowskiej w województwie śląskim. „Pisma Humanistyczne”. 8, s. 119, 2011. ISSN 1506-9567.
- ↑ a b Magdalena Mikrut-Majeranek: Zapomniane bytomskie cmentarze. [w:] Bytomski.pl [on-line]. 2019-11-02. [dostęp 2020-10-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-02)].
- ↑ a b Koparki jeżdżą po grobach. [w:] Bytomski.pl [on-line]. 2016-07-03. [dostęp 2020-10-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-31)].
- ↑ a b c d e Magdalena Nowacka=Goik: Cmentarz żydowski w Bytomiu: najpierw znaleźli, potem... schowali. Dziennik Zachodni, 2015-07-11. [dostęp 2020-10-27].
- ↑ Derus 1999 ↓, s. 71.
- ↑ Cmentarze żydowskie w województwie śląskim - Zestawienie danych. W: Nasze Cmentarze. Inicjatywa Społeczna na rzecz cmentarzy żydowskich w województwie śląskim. Będzin: Fundacja Brama Cukermana, 2013, s. 15.
- ↑ MK: Ściana pamięci. [w:] Gazeta Wyborcza Katowice [on-line]. 1995-05-12. [dostęp 2020-10-27].
- ↑ Jews in Bytom. [dostęp 2020-10-27]. (ang.).
- ↑ Joachim Makowski: Na cmentarzu żydowskim w Bytomiu. [w:] Info Stolarzowice [on-line]. 2013-11-04. [dostęp 2020-10-27].
- ↑ Derus 1999 ↓, s. 72.
- ↑ ton: Co się stanie z macewami?. [w:] Życie Bytomskie [on-line]. 2015-07-13. [dostęp 2020-10-27].
Bibliografia edytuj
- Małgorzata Derus: Cmentarze żydowskie. W: Cmentarze bytomskie. Od średniowiecza do współczesności. Jan Drabina (red.). Bytom: Towarzystwo Miłośników Bytomia, 1999. ISBN 83-908018-2-5.