Wikipedia

Suraż

miasto w województwie podlaskim
Ten artykuł dotyczy miasta w Polsce. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Suraż (białorus. Сураж) – miasto w woj. podlaskim, w powiecie białostockim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Suraż. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. białostockiego.

Suraż
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Suraż od strony rzeki Narwi
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Powiat

białostocki

Gmina

Suraż

Prawa miejskie

16 IX 1445 r.

Burmistrz

Henryk Łapiński

Powierzchnia

33,86[1] km²

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość


980[1]
29[1] os./km²

Strefa numeracyjna

+48 85

Kod pocztowy

18-105

Tablice rejestracyjne

BIA

Położenie na mapie gminy Suraż
Mapa konturowa gminy Suraż, po lewej znajduje się punkt z opisem „Suraż”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Suraż”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Suraż”
Położenie na mapie powiatu białostockiego
Mapa konturowa powiatu białostockiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Suraż”
Ziemia52°56′59″N 22°57′23″E/52,949722 22,956389
TERC (TERYT)

2002104

SIMC

0923510

Urząd miejski
ul. 11 Listopada 16
18-105 Suraż
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Suraż leży w Dolinie Górnej Narwi, nad Narwią, przy Narwiańskim Parku Narodowym.

Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego[2], w starostwie suraskim w ziemi bielskiej województwa podlaskiego w 1795 roku[3].

Miasto jest jednym z najmniejszych w Polsce – liczy 992 mieszkańców (stan na 1 stycznia 2018)[4]. W większości ludność zajmuje się rolnictwem i hodowlą bydła mlecznego. Miasto w ostatnich latach nabiera charakteru turystycznego ze względu na sąsiedztwo parku narodowego.

Miejscowość jest siedzibą parafii Bożego Ciała. W strukturze Kościoła rzymskokatolickiego parafia należy do metropolii białostockiej, archidiecezji białostockiej, dekanatu Białystok – Nowe Miasto. Prawosławni mieszkańcy Suraża należą do parafii Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Kożanach. W strukturze Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego parafia ta należy do dekanatu Białystok diecezji białostocko-gdańskiej.

Historia

edytuj
 
Grodzisko krawędziowe wczesnośredniowieczne i późniejsze
 
Grodzisko zw. Górą Królowej Bony, w oddali kościół pw. Bożego Ciała

Początkiem miasta było grodzisko zbudowane na brzegu Narwi w XII wieku. Grodzisko to było mazowieckim ośrodkiem administracji państwowej[5]. Zostało ono ufortyfikowane fosą, wałem i palisadą. Było ono później obiektem ataków Jaćwingów, Litwinów i krzyżaków. Suraż pierwotnie był jednym z grodów w ziemi drohickiej[6]. We wrześniu 1390 roku król Władysław Jagiełło przekazał mazowieckiemu księciu Januszowi I Starszemu grody w Surażu, Bielsku, Drohiczynie, Mielniku[7]. Wkrótce jednak zamek został przejęty przez Wielkie Księstwo Litewskie. W kronikach krzyżackich w związku z Surażem między innymi wspomniano: Jesienią roku 1392 marszałek krzyżacki Engelhard Rabe z wielką liczbą braci i pielgrzymów pospieszył do (Pisza), zamku Świętego Jana, gdzie marszałek stół honorowy przysposobił. Pan Apill Vochs de Franken noszący chorągiew św. Jerzego, trzymał pierwsze miejsce i przybywają do Szirazen (=Suraża) i o staje od zamku zsiedli z koni do boju i przez trzęsawisko postępują. Poganie zaś zamek marszałkowi oddali, w którym znaleźli szwagra Witolda (biskupa płockiego Henryka, księcia mazowieckiego). Z rana idą dalej, a gdyby byli się zatrzymali, byliby pojmali biskupa i powrócili.

Na miejscu zniszczonego w 1392 r. przez krzyżaków grodziska wybudowano pod koniec XV lub w pocz. XVI wieku (być może z inicjatywy Bony) zamek z ceglaną basztą na wale od strony miasta, która mieściła archiwum lub więzienie. Jej fundamenty odkryto w latach 30. XX wieku. Zamek został zniszczony w czasach potopu szwedzkiego w połowie XVII wieku. Obecnie jedyną jego pozostałością jest Góra Zamkowa. Dnia 16 września 1445 roku Suraż otrzymał miejskie prawa magdeburskie z nadania Kazimierza Jagiellończyka[8]. Pierwszym wójtem miasta został Albert Saszor. Prawa miejskie zostały potwierdzone w 1501 roku i nadano miastu nowe korzyści ekonomiczne. W 1520 roku Suraż został stolicą powiatu w ziemi bielskiej, a w 1533 r. miasto zostało nadane królowej Bonie. W 1569 r. Suraż wraz z województwem podlaskim został włączony do Korony Polskiej, pozostając przez cały czas jej istnienia miastem królewskim, podporządkowanym starostom suraskim rezydującym w Zawykach[9]. W 1588 roku ustanowiono w nim sądy ziemskie. Miasto było zamieszkiwane przez Polaków, Żydów i osadników ruskich. Śladem przeszłości jest obecność Rynku Ruskiego w dzielnicy dawniej zajmowanej przez kolonistów.

W Surażu przed 1560 powstały trzy cerkwie: Świętych Piotra i Pawła, Przemienienia Pańskiego oraz św. Jana. Po zawarciu unii brzeskiej prawosławne dotąd świątynie przyjęły jej postanowienia. Cerkiew Przemienienia Pańskiego została rozebrana w 1792. Świątynia pod wezwaniem Świętych Piotra i Pawła funkcjonowała jako unicka nieprzerwanie do 1839, a w wymienionym roku, na mocy postanowień synodu połockiego, przeszła na własność parafii prawosławnej[10]. W Surażu żyły 303 osoby wyznania prawosławnego; była to jedna z mniejszych parafii tego wyznania w eparchii wileńskiej i litewskiej[11].

W 1590 roku założono tu zbór ariański, który znajdował się pod opieką starosty suraskiego Pawła Orzechowskiego, zbór przestał istnieć w 1612 roku[12]. 1797 r. Suraż pod zaborem pruskim, 1807 r. po traktacie w Tylży miasto przechodzi w granice Rosji, wchodząc w skład obwodu białostockiego jako miasto nadetatowe[13].

 
Pomnik powstańców styczniowych

Suraż był ważnym centrum oporu podczas powstania styczniowego – miasto opanowane było przez oddział powstańczy Władysława Romana Cichorskiego ps. Zameczek. Już w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 z miasta wyparto Rosjan. Mieszkańcy Suraża pomagali powstańcom m.in. przez dostarczanie białej broni, jednak 13-14 maja 1863 roku oddział powstańców pod dowództwem właścicieli majątku Reńszczyzna[14], Juliana i Mikołaja Konopińskich, został rozbity przez Rosjan. Żołnierze rosyjscy następnie świętowali zwycięstwo, goszcząc w Surażu u pochodzącego z Wołynia proboszcza miejscowej parafii prawosławnej, Konstantego Prokopowicza, który następnie 22 maja został powieszony przez mieszkańców. Po upadku powstania na miasto nałożono kontrybucję i skonfiskowane liczne prywatne grunty mieszkańcom. 15 kwietnia 1865 na suraskim rynku powieszono Michała Laskowskiego, jednego z wywiadowców powstańczych. Za udział w powstaniu styczniowym Rosjanie cofnęli miastu prawa miejskie oraz zesłali na Syberię dwóch mieszkańców. Byli to Jan Holak Franciszek Karłowicz i Stanisław Zdrojkowski.

 
Kościół parafialny pw. Bożego Ciała

Po powstaniu styczniowym w Surażu wzniesiona została nowa murowana cerkiew Przemienienia Pańskiego[10].

W 1864 wybudowana została synagoga. Był to budynek drewniany. W 1909 na jej miejscu postawiono nową bożnicę, która w 1915 r. spłonęła w trakcie pożaru miasta. Kolejną bożnicę wybudowano w 1917, ale i ta nie doczekała czasów obecnych. Została zniszczona przez Niemców w trakcie okupacji[15].

Ostateczny upadek miasta przyniosła budowa w 1862 Kolei Warszawsko-Petersburskiej, która ominęła Suraż. Jednocześnie przyniosło to rozwój sąsiednim Łapom.

Miasto zostało niemal całkowicie spalone przez Niemców w 1915. Wtedy też zniszczeniu uległa ostatnia suraska cerkiew[10].

 
Na pierwszym planie cerkiew unicka w głębi prawosławna (1899 r.)

W 1923 r. Suraż odzyskał prawa miejskie.

Historii miasta poświęcone jest Społeczne Muzeum Archeologiczne.

Atrakcje krajoznawcze

edytuj
 
Wczesnośredniowieczna osada słowiańska Nawia
  • grodzisko „Góra królowej Bony” z XII-XV wieku
  • grodzisko wczesnośredniowieczne „Ostrówek” w Zawykach
  • kościół z roku 1873
  • cmentarz katolicki koło kościoła
  • kirkut żydowski z 1865 roku
  • stara drewniana zabudowa
  • układ miejski z XV wieku z dwoma rynkami
  • pomnik powstańców z 1863 roku na ul. Zakościelnej
  • prywatne Muzeum Archeologiczne Władysława Litwińczuka ul. Białostocka 6
  • Muzeum Dziedzictwa Pokoleniowego Leszka Ponińskiego ul. Białostocka 1
  • Muzeum Kapliczek w Surażu ul. Białostocka 16
  • cmentarz unicki i prawosławny z XVII w z kaplicą cmentarną pw. Imienia Maryi (dawniej unicką, następnie prawosławną) z II poł. XVIII w. w Zawykach
  • miejsce po dawnym majątku Reńszczyzna stanowiącym własność Mikołaja Konopińskiego
  • wczesnośredniowieczna Osada Słowiańska Nawia

Demografia

edytuj
  • Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 1.180 osób, wśród których 1.048 było wyznania rzymskokatolickiego, 7 prawosławnego, 5 ewangelickiego a 120 mojżeszowego. Jednocześnie 1.112 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 2 białoruską a 66 żydowską. Było tu 206 budynków mieszkalnych[16].
  • Piramida wieku mieszkańców Suraża w 2014 roku[17].


 

Zabytki

edytuj
 
Kirkut w Surażu
  • grodzisko średniowieczne - gród nad rzeką zbudowano w XII wieku, gdy powstał wał oblicowany kamieniami. Gród jednak po pewnym czasie został opuszczony przez mieszkańców. Kolejny etap użytkowania tego miejsca rozpoczął się w końcu XIV wieku, wraz z budową drewniano-ziemnego zamku z wałem o wysokości 3 metrów i palisadą. W 1392 roku drewniano-ziemny zamek został spalony podczas najazdu Krzyżaków. Po odbudowie grodu w XV wieku Suraż pełnił funkcję głównego ośrodka administracyjnego Ziemi suraskiej, a osada przygrodowa dała początek miastu lokowanemu na prawie magdeburskim w 1445 roku. W tym czasie na miejscu dawnego grodu zbudowany został nowy zamek z murowana wieżą, który został zniszczony w połowie XVII wieku w trakcie „Potopu szwedzkiego”, nr rej.: 191 z 1964-10-08; 19/A z 1980-06-12; C-71 z 2005-03-11
  • Kościół parafialny z 1874 roku, nr rej.: A-251 z 2009-10-07
  • układ przestrzenny miasta, XV–XVI, nr rej.: 464 z 16.01.1980, A-337 z 2011-03-29
  • cmentarz katolicki, nr rej.: 464 z 16.01.1980
  • cmentarz żydowski, nr rej.: 464 z 16.01.1980[18].
  • Suraż na starych mapach
  •  
    Mapa z 1613 r.
  •  
    Mapa z 1795 r.
  •  
    Mapa z 1804 r.
  •  
    Mapa z 1839 r.
  •  
    Mapa z 1940 r.

Sport

edytuj

W mieście działa klub piłki nożnej, Znicz Suraż, który po sezonie 2021/2022 wycofał się z rozgrywek klasy A i obecnie nie gra w żadnych rozgrywek seniorskich[19].

Urodzeni w Surażu

edytuj
Zobacz też kategorię: Ludzie urodzeni w Surażu.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  2. ↑ Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt, t. XVI, Halle, 1782, s. 14.
  3. ↑ Karol de Perthées , Mappa Szczegulna Woiewodztwa Podlaskiego, 1795
  4. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku
  5. ↑ Olczak i inni, Archeologia Puszczy Białowieskiej. Dzieje osadnictwa na terenie polskiej części Puszczy Białowieskiej od epoki kamienia do końca XVIII stulecia, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, 2022, s. 297, DOI: 10.23858/Waw/k/004 [dostęp 2022-12-16] (pol.).
  6. ↑ „Wiadomości Archeologiczne”, tom XXIII. Państwowe Muzeum Archeologiczne, Warszawa 1956, s. 156.
  7. ↑ M. Radoch, W sprawie daty nadania przez Władysława Jagiełłę ziemi drohickiej księciu mazowieckiemu Januszowi I, [w:] Szkice z dziejów kolonizacji Podlasia i Grodzieńszczyzny od XIV do XVI wieku, Olsztyn 2002, s. 11–20.
  8. ↑ W. Jarmolik, Prawa miejskie Suraża za Jagiellonów, Białostocczyzna 3/1995, nr.39 s. 1-5 – dostępna na stronie: Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej (2012-06-03).
  9. ↑ A. Małek, Suraż pod panowaniem pruskim, „Białostocczyzna” 3/1995, nr 39, s. 76. – dostępna na stronie: Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej (2012-10-29).
  10. ↑ a b c S. Borowik, Nie ma już parafii w Surażu, „Przegląd Prawosławny”, nr 3 (201), marzec 2002.
  11. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 299 i 102. ISBN 978-83-7431-364-3.
  12. ↑ Jan Mironczuk, Wyznania protestanckie na obszarze dystryktu podlaskiego, w: Odrodzenie i Reformacja w Polsce vol. 62 (2018), s. 148.
  13. ↑ XX lat samorządności w województwie podlaskim. Nasze małe Ojczyzny. ZGWWP, Białystok 2010 r. s. 186-187.
  14. ↑ Renszczyzna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 543. i Ropcowizna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 740.
  15. ↑ Synagoga w Surażu | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2020-03-10].
  16. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych., t. T. 5, województwo białostockie, 1924, s. 10.
  17. ↑ Suraż w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  18. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024.
  19. ↑ Skarb - Znicz Suraż [online], www.90minut.pl [dostęp 2023-12-02].

Bibliografia

edytuj
  • Jarmolik W., Prawa miejskie Suraża za Jagiellonów, Białostocczyzna 3(39), rok 1995, s.1–7
  • Krasnodębski D., Olczak H., Suraż w świetle badań archeologicznych z lat 2001–2002, [w:] Małe miasta. Perspektywa archeologiczna, Acta Collegii Suprasliensis XVII, rok 2014, s. 177–190
  • Maroszek J., Układ przestrzenny miasta Suraża, Białostocczyzna 3(39), rok 1995, s. 37–55.
  • Pawlata L., Znaleziska archeologiczne Władysława Litwińczuka i ich znaczenie dla poznania specyfiki okolic Suraża, Podlaskie Zeszyt Archeologiczne 4/2008, 102–209.
  • Sokół M., Wróbel W., Kościół i parafia pw. Bożego Ciała w Surażu. Monografia historyczna do 1939 r., Suraż 2010
  • Stafiński A., Z przeszłości Suraża, Białystok 1937
  • Koperkiewicz A., Szulta W., Sprawozdanie z podwodnego rekonesansu archeologicznego w rzece Narew, w miejscowości Suraż, województwo podlaskie, Acta Universitatis Nicolai Copenici, Archeologia XXXI - Archeologia Podwodna 6,  2011, s.197-204.
  • P. Sobieszczak, Rozwój społeczno-gospodarczy Suraża w okresie dwudziestolecia międzywojennego, [w] Juchnowieckie szepty o historii, 2019, T. 4, pod red. J. Dobrzyńskiego, Juchnowiec Kościelny 2019, s. 99-160.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Suraż&oldid=73602038”