Wikipedia

Swarożyc

bóg w mitologii słowiańskiej

Swarożyc (łac.: Zuarasiz, Zuarasici, st.rus.: Сварожиць, ros.: Сварожиц [ˈsvarɔːʒiʦ]), Swarożycz (st.rus.: Сварожичь, ros.: Сварожич [ˈsvarɔːʒitɕ]) – słowiański bóg ognia, syn Swaroga. Jeden z niewielu bogów, których kult zaświadczony został na obszarze całej Słowiańszczyzny. Najprawdopodobniej jest tożsamy z Radogostem, rzadziej utożsamiany także z Dadźbogiem.

Swarożyc
Сварожиць, Сварожичь, Zuarasiz, Zuarasici
bóg ognia
Inne imiona

Swarożycz

Występowanie

religia Słowian

Wcielenie zwierzęce

Odyniec

Szczególne miejsce kultu

Radogoszcz

Odpowiednik

Agni (wedyjski)

Rodzina
Ojciec

Swaróg

Rodzeństwo

Dadźbóg

Cytaty w Wikicytatach

Etymologia edytuj

Zobacz więcej w artykule Swaróg, w sekcji Etymologia.

Teonim Swarożyc pochodzi od teonimu Swaróg z przyrostkiem -yc, -ycz. Według większości badaczy Swaróg związany jest ze słowem swar „kłótnia”, swarzyć się „kłócić się”, a wyrazami pokrewnymi są np. staroangielskie andswaru (→ angielskie swear), staronordyjskie sverja ‘przysięgać’, czy sanskryckie svarati (स्वरति) ‘śpiewać’, ‘brzmieć’, ‘chwalić’[1]. Sugerowano także pokrewieństwo ze staro-wysoko-niemieckim gi-swerc ‘burzowe chmury’, st. ang. sweorc ‘ciemność, chmura, mgła’, niderlandzkim zwerk ‘chmura, pochmurne niebo’, oraz indyjskim svárgas ‘niebo’[1]. Sugerowano też, że Swaróg może być pożyczką z języków indoaryjskich, lecz Słowian i indoaryjczków dzieliła zbyt duża przestrzeń by mieli oni bezpośredni kontakt[1][2].

Przyrostek -yc, -ic (prasłowiańskie *-itj, -iťь) na ogół uznawany jako przyrostek patronimiczny, czyli Swarożyc oznacza dosłownie „syn Swaroga” (jak pan → panicz)[3][4][5][6]. Część badaczy uważa jednak, że przyrostek ten tutaj spełnia funkcję zdrobniającą, a Swarożyc oznacza „młodego, małego Swaroga”, podobnie jak serbskie Djurdjić to nie „syn Djurdja”, lecz „mały Djurdjo”, albo zachowane do XVIII w. połabskie büg oraz büzäc[6]. Aleksander Brückner przywołuje modlitwy litewskie gdzie używa się formy zdrobniałej diewaite zamiast diewe (np. Perkune diewaite)[7].

Źródła edytuj

Słowianie połabscy edytuj

Swarożyc pierwszy raz pojawia się w tekście dotyczącym Słowian połabskich. Chrześcijański mnich Bruno z Kwerfurtu w liście do króla Henryka II z 1008 r. pisze, aby zakończył sojusz z pogańskimi Wieletami, zawarł pokój z Bolesławem Chrobrym, oraz wznowił misje chrystianizacyjne wśród Słowian:

Jeżeli jednak wolno bez obrazy królewskiej tak mówić, to czyż dobrze jest prześladować chrześcijanina, a mieć w przyjaźni naród pogański? Jakiż związek Chrystusa z Belialem, jakież porównanie światła z ciemnością; jakże się połączą Swarożyc lub diabeł z wodzem świętych, waszym i naszym Maurycym? Jakim sposobem schodzą się święta włócznia i chorągwie diabelskie, żywiące się krwią ludzką? Nie uważaszże za grzech, o królu, że co okropnością jest wymówić, głowa chrześcijańska pada w ofierze pod chorągwią diabelską? Czyż nie lepiej byłoby mieć takiego człowieka wiernym sobie, a z jego pomocą i radą mógłbyś i daninę pobierać i święte chrześcijaństwo w mieście pogańskim zaprowadzać. O jakże chciałbym, żebyś tego o którym mówię, władcę Bolesława miał nie za nieprzyjaciela, lecz za wiernego sobie. Być może, że odpowiesz: chcę.[8]

Henryk II mimo krytyki ze strony kleru kontynuował sojusz z Wieletami. Z tego powodu około roku 1018 biskup i kronikarz Thietmar z Merseburga krytykując sojusz z poganami pokrótce opisuje ich religię w swojej Kronice:

Jest w kraju Redarów pewien gród o trójkątnym kształcie i trzy zawierający bramy, zwany Redgoszczą [Riedegost], który otacza zewsząd wielka puszcza ręką mieszkańców nietknięta i czczona. Dwie bramy tego grodu stoją otworem dla wszystkich wchodzących, trzecia od strony wschodniej jest najmniejsza i wskazuje ścieżkę ku obok położonemu i z wyglądu bardzo straszliwemu jezioru. W ogrodzie nic nie ma poza świątynią zbudowaną przemyślnie z drzewa, która jako podwaliny ma poroża różnych zwierząt. Jej ściany zewnętrzne zdobią różne wizerunki bogów i bogiń, jak to mogą rozpoznać patrzący. Wewnątrz zaś stojąbogowie ludzką zrobieni ręką ozdobieni straszliwie w hełmy, pancerze z wyrytymi poszczególnymi imionami. Pierwszy pośród nich nazywa się Swarożyc (łac.: Zuarasici) i ponad innymi przez wszystkich pogan jest szanowany i czczony. Znajdują się tamże ich znaki (sztandary?[9] [vexilla]), których nigdzie stąd nie zabierają, chyba że są potrzebne na wyprawę wojenną i wtedy niosą je piesi.[10]

Z postacią Swarożyca może być także związany odyniec lub dzik[11], który w kulturach europejskich wiązany jest ze słońcem, wymieniony w dalszej części Kroniki, który wynurzać ma się z jeziora pod Radogoszczą:

Ilekroć grożą im [Wieletom] srogie przeciwności długiej wojny domowej, wychodzi ze wspomnianego jeziora potężny odyniec [oryg. inog] z pianą połyskującą na białych kłach i na oczach wszystkich tarza się z upodobaniem w kałuży wśród straszliwych wstrząsów.[12]

Słowianie wschodni edytuj

Swarożyc pojawia się także u Słowian wschodnich w zabytku homiletycznym z XII w. Słowo Chrystolubca: „do ognia modlą się, zowiąc go Swarożyczem”[6], oraz w Słowie św. Jana Chrystosoma: „a inni w Swarożyca wierzą i w Artemidę, którym głupi modlą się i koguty im rżną”[13].

Do Swarożyca może odnosić się także praca Ibn Rosteha Księga drogocennych klejnotów: „Wszyscy są czcicielami ognia, uprawiają najwięcej prosa, przy zbiorach wyrzucają z naczynia proso na łyżkę, wznoszą ją ku niebu; o Panie, tyś jest, co nam dał pożywienie, daj nam i teraz w obfitości”[14]. Jednakże określenie „czciciele ognia” występujące w źródłach arabskich nie zawsze odnosi się do ognia jako bóstwa, lecz jest arabskim określeniem na bałwochwalstwo[9].

Folklor południowosłowiański edytuj

W słoweńskiej Styrii znano demona o imieniu Szwarżycz (słoweń.: Švaržič), co dowodzi znajomości kultu Swarożyca wśród Słowian południowych[15]. W 1952 roku chorwacki etnomuzykolog Zvonko Lovrenčević(inne języki) spisał ludową pieśń ze wsi Ciglena niedaleko Bjelovaru, którą przedstawiła Kate Kuntin (ur. 1868). Pieśń ta była śpiewana podczas świąt Bożego Narodzenia w jej rodzinie do 1980 r. tylko w domu, nigdy w kościele[16]:

Moj božiću Svarožiću, lunaj le, lunaj le!
Ti pohodi naše dvore, lunaj le, lunaj le!
Naše dvore i obore, lunaj le, lunaj le!
Mój bożycu Swarożyczu, lunaj le, lunaj le!
Odwiedź nasz dwór, lunaj le, lunaj le!
Nasz dwór i oborę, lunaj le, lunaj le!

Pieśń znała także Ivana Brlić-Mažuranić, która już w 1916 r. umieściła ją, w zmienionej przez siebie formie (Moj božiću Svarožiću, zlatno sunce, bijeli svijet! „Mój bożycu Swarożycu, złote słońce, biały świat!”), w swojej bajce Kako je Potjeh tražio istinu[16].

Nazwy własne edytuj

Śladem kultu Swarożyca są także liczne nazwy miejscowe, jak wielkopolski Swarzędz, pomorski Swarożyn (dawniej Swarzyszewo), czeski Svařeň, Svárov, Svaryšov, połabski Swarzyn (obecnie Schwerin), czy ruski Swaryż, a także tabuizowane formy imienia bóstwa obecne w takich nazwach miejscowych jak Twarożna Góra w Polsce, Tvarožná w Czechach, Twarożna w Słowacji, czy Tvarog – ruiny zamku w Dobrovej w Styrii. Dodać należy także dwa zapisy toponomastyczne w ziemi nowogrodzkiej z XV wieku: Svaruzovo i Svaryz[17][18]. W Słowenii zachowało się kilka nazw z rdzeniem Svar-, np. Svarje, Svarošek, hydronim Svarina, czy toponim zapisany jako Zwarocz na północny zachód od Celje. Nazwa miejscowości Sromlje (Swaromel w 1309 r.) pierwotnie odnosiła się do mieszkańców osady Svarom. Wieś Verače w archiwalnych źródłach nazywana była także Tbaraschitzberg lub Wzgórze Swarożyca (słoweń.: Svarožičev hrib), ale dopiero od 1480 roku. Torek niedaleko Senova w 1309 r. nazywany był Twarochem[15].

Interpretacje edytuj

Swarożyc interpretowany jest jako bóg ognia[19][20][21]. W mitologiach indoeuropejskich istnieje specjalne bóstwa ognia, które obdarzone są płcią męską, a nawet męską potencją, takie jak Agni czy Atar. Agni rodzi się zapalony przez Indrę od tarcia dwóch żaren: Nieba i Ziemi, co odwołuje się do ognia jako efektu stosunku seksualnego, a Swarożyc jest synem Swaroga, który interpretowany często jest jako bóg nieba, oraz jako bohater kulturowy – kowal, który włada ogniem[20]. Z tym motywem związana jest kujawska pieśń ludowa:

Na podolu w szczyrem polu
stoi kuźnia na kamieniu.
A w tej kuźni kowal kuje,
nigdy ognia nie zgasuje.[20]

Część badaczy uważa też, że Swarożyc jest tożsamy z Dadźbogiem[14][22]. Przemawiać ma za tym fakt, że imię Swarożyc dosłownie oznacza „syn Swaroga”, a w Powieści Dorocznej, która zawiera fragment słowiańskiego tłumaczenia Kroniki Jana Malalasa, Dadźbóg także przedstawiany jest jako syn Swaroga[14]. Dodatkowo, niepewne jest gdzie powstało tłumaczenie Kroniki; według Henryka Łowmiańskiego argumentem za bułgarskim tłumaczeniem Kroniki przemawia fakt, że w języku bułgarskim końcówka -ic, -yc uległa całkowitemu zapomnieniu, przez co w języku bułgarskim Dadźbóg nazywany jest „synem Swarogowym”, a w innych częściach słowiańszczyzny nazywany jest po prostu Swarożycem[23]. Jednak nie ma ogólnej zgody co do takiej interpretacji, a jako argument przeciwko podaje się Słowo św. Jana Chrystosoma, które wymienia zarówno Swarożyca, jak i Dadźboga[19]. W takim przypadku obaj bogowie byliby braćmi, synami Swaroga, Swarożyc byłby odpowiednikiem Agniego, a Dadźbóg odpowiednikiem Surji[19].

Być może Bruno wymienił w swoim liście św. Maurycego, patrona rycerstwa i walki zbrojnej, ponieważ uważał go za chrześcijańskiego odpowiednika Swarożyca[24].

Swarożyc-Radogost edytuj

Główny artykuł: Radogost.

Swarożyc najprawdopodobniej tożsamy jest z Radogostem, bogiem wymienionym przez Adama z Bremy jako bóg naczelny Radogoszczy, gdzie według wcześniejszych źródeł bogiem naczelnym miał być Swarożyc, oraz, według Helmolda, bogiem Obodrytów.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c Vasmer's dictionary : Query result [online], starling.rinet.ru [dostęp 2021-03-14].
  2. ↑ Borissoff 2014 ↓, s. 14.
  3. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 111.
  4. ↑ Iwanow i Toporow 1980 ↓.
  5. ↑ Téra 2009 ↓, s. 320-321.
  6. ↑ a b c Gieysztor 2006 ↓, s. 171.
  7. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 135.
  8. ↑ Papłoński 1856 ↓, s. 223-224.
  9. ↑ a b Alvarez-Pedroza 2021 ↓, s. 18.
  10. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 167-168.
  11. ↑ Iwanow i Toporow 2001 ↓.
  12. ↑ Szyjewski 2003 ↓, s. 132.
  13. ↑ Brückner 1985 ↓, s. 116.
  14. ↑ a b c Gieysztor 2006 ↓, s. 175.
  15. ↑ a b Šmitek 2010 ↓, s. 195.
  16. ↑ a b Bajuk 2005 ↓.
  17. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 172.
  18. ↑ Strzelczyk 2007 ↓, s. 199.
  19. ↑ a b c Téra 2009 ↓, s. 68, 320-321.
  20. ↑ a b c Szyjewski 2003 ↓, s. 109-112.
  21. ↑ Iwanow i Toporow 1980 ↓, s. 450-456.
  22. ↑ Váňa 1990 ↓, s. 66.
  23. ↑ Łowmiański 1979 ↓, s. 95-96.
  24. ↑ Gieysztor 2006 ↓, s. 170.

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Swarożyc&oldid=73058047”