Szafran spiski, krokus spiski (Crocus scepusiensis (Rehm. et Woł.) Borbás) – gatunek rośliny należący do rodziny kosaćcowatych.

Szafran spiski
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

kosaćcowate

Rodzaj

szafran

Gatunek

szafran spiski

Nazwa systematyczna
Crocus scepusiensis (Rehm. et Woł.) Borbás
in Fl. Polska, i. 149 (1919)
Kwitnące krokusy na Polanie Chochołowskiej
Kwiaty

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Występuje w Karpatach Zachodnich. W Polsce szafran spiski najliczniej występuje w Tatrach i na Wzniesieniu Gubałowskim. Rośnie także na Pilsku, Wielkiej Raczy (Beskid Żywiecki), Gorcach, w Beskidzie Wyspowym i na Leskowcu (Beskid Mały). Poza górami można go spotkać w okolicach Bochni, Brzeska oraz w Kotlinie Sandomierskiej[3].

Systematyka edytuj

Gatunek o niejasnej przynależności systematycznej[4]. Przez część opracowań ujmowany jako takson w randze gatunku[5]. Często włączany do szafranu wiosennego i wtedy nazwa naukowa Crocus scepusiensis traktowana jest jako synonim Crocus vernus (L.) Hill[6] oraz synonim Crocus neapolitanus (Ker-Gawl.) Hegi., który z kolei bywa traktowany jako odmiana szafranu wiosennego (Crocus vernus var. neapolitanus Ker-Gawl.)[7].

Morfologia edytuj

Liście
2–4 odziomkowe, wąskolancetowate, o długości do 20 cm, lśniące i z białym paskiem przez środek liścia.
Kwiaty
Pojedynczy kwiat na szczycie bezlistnego pędu (kwiat pojawia się bowiem przed rozwojem liści). Kwiat duży, fioletowo-liliowy lub rzadziej biały[8], o 6 płatkach korony. Słupek jaskrawopomarańczowy, z szyjką o 3 znamionach. Gardziel kwiatu owłosiona. Znamię szafranu zawiera pomarańczowy barwnik – jest to glikozyd protokrocyna. 3 duże, żółte pręciki.
Owoce
3-komorowa torebka zawierająca żółtawe nasiona.

Biologia i ekologia edytuj

  • Bylina, geofit. Kwitnie od marca do kwietnia.
  • Bardzo długi kielich kwiatu szafranu spiskiego wyrasta bezpośrednio z ziemi, a zalążnia tkwi w glebie. Podczas dojrzewania nasion szypułka kwiatu rośnie, tak, że nasiona wysuwają się ponad glebę. Przy niekorzystnych warunkach pogodowych kwiaty zamykają się.
  • Krokusy kwitną tak wczesną wiosną, że często w czasie ich kwitnienia spada śnieg. Niezapylone kwiaty zwijają się wówczas ciasno w pąki i rozwijają ponownie, gdy stopnieje śnieg. Czasami nawet przebijają śnieg wydzielanym ciepłem i kwitną w śniegu. Zapylone kwiaty po zasypaniu śniegiem marnieją, ale zalążki w zalążni rozwijają się i dojrzewają w nasiona[9].
  • Nasiona zawierają elajosom i są rozsiewane przez mrówki (myrmekochoria)[3]
  • Siedlisko: łąki, hale, gatunek charakterystyczny dla koszonych lub wypasanych łąk. Często tworzy bardzo liczne zbiorowiska, całe łany (słynie z tego zwłaszcza Polana Chochołowska). W Tatrach sięga do 1600 m n.p.m., głównie jednak rośnie na polanach w reglu dolnym.
  • W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Polygono-Trisetion[10].
  • Genetyka: Liczba chromosomów 2n= 8-23[11].

Zagrożenia i ochrona edytuj

W Polsce gatunek objęty jest ochroną częściową (od 2014 r.)[12]. W latach 1946–2014 znajdował się pod ochroną ścisłą[13]. Zagrożeniem dla gatunku jest zmiana jego naturalnych siedlisk: zaorywanie łąk i pastwisk oraz zaprzestanie koszenia i wypasania łąk[3]. Duża liczba stanowisk jest chroniona w parkach narodowych: Babiogórskim, Gorczańskim i Tatrzańskim. Paradoksalnie jednak objęcie terenów występowania krokusa spiskiego ochroną przyczyniło się do zmniejszania jego populacji. Wskutek zniesienia pasterstwa i koszenia polan zmieniły się niekorzystnie dla krokusa warunki życia: zanikło naturalne, systematyczne nawożenie polan odchodami zwierząt, ponadto krokus jest zagłuszany przez wyższą roślinność trawiastą. Aby temu zapobiec, parki narodowe rozpoczęły systematyczne koszenie niektórych polan, przywrócono też na niektórych wypas kulturowy.

Zobacz też: Szafran wiosenny.

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-09] (ang.).
  3. a b c Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  4. Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
  5. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  6. Crocus scepusiensis (Rehmer & Wol.) Borbás ex Kulcz.. [w:] Catalogue of Life: 2010 Annual Checklist [on-line]. [dostęp 2014-11-11]. (ang.).
  7. Reveal James L. System of Classification. PBIO 250 Lecture Notes: Plant Taxonomy. Department of Plant Biology, University of Maryland, 1999. Systematyka rodzaju szafran według Reveala. [dostęp 2007-05-03].
  8. Zdzisława Kot-Malinowska, Zbliża się czas krokusów, [w:] Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krakowie [online], 26 lutego 2016 [dostęp 2023-04-30].
  9. Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie. Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
  10. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  11. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
  13. Rozporządzenie Ministra Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leśnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384).