Szarotka alpejska

gatunek rośliny

Szarotka alpejska[4] (Leontopodium nivale subsp. alpinum (Cass.) Greuter) – podgatunek szarotki Leontopodium nivale według The Plant List[3]. We florze Polski i w piśmiennictwie polskim opisywany jako odrębny gatunek – Leontopodium alpinum[4].

Szarotka alpejska
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae

Rodzaj

szarotka

Gatunek

Leontopodium nivale

Podgatunek

szarotka alpejska

Nazwa systematyczna
Leontopodium nivale subsp. alpinum Cass. Greuter[3]
Synonimy
  • Antennaria leontopodium (L.) Gaertn.
  • Filago krasensis Derganc
  • Filago leontopodium L.
  • Filago stellata Lam.
  • Gnaphalium krasense Derganc
  • Gnaphalium leontopodium L.
  • Leontopodium alpinum Colm. ex Cass.
  • Leontopodium alpinum f. alpinum
  • Leontopodium alpinum var. alpinum

Występuje w Alpach, Apeninach, Karpatach i w górach Półwyspu Bałkańskiego. Jedyne naturalne stanowiska w Polsce znajdują się w Tatrach[5].

Morfologia edytuj

 
Kwiatostan
Pokrój
Niska roślina, cała pokryta gęstym, filcowatym kutnerem, który chroni ją przed zimnem, gorącem i nadmiernym parowaniem[6].
Łodyga
Ma 5–20 cm wysokości i nie rozgałęzia się. Pęd słabo ulistniony, nie tworzy rozłogów[6].
Liście
Wąskolancetowate, skrętoległe, zwężające się ku podstawie, szarawoniebieskie. Ich nasady zwężają się w niewyraźny ogonek liściowy. Przy ziemi występuje kępka liści różyczkowych szerszych nieco od liści łodygowych i mających dłuższe ogonki[6]
Kwiaty
Kwiatostan tworzą koszyczki zebrane w szczytowy baldaszkowy kwiatostan. Pod nimi występuje kilka liści tworzących okrywę podkwiatostanową (przez laików uważane są one za płatki korony). Są one dużo większe od liści łodygowych. Wewnątrz koszyczków kwiaty męskie, obrzeżone kwiatami żeńskimi. Pojedynczy kwiat żeński składa się z czteroząbkowej korony i słupka z długą szyjką i dwudzielnym znamieniem. Kwiat męski ma 5-ząbkową koronę i 5 pręcików o pylnikach zrośniętych w rurkę. Kielich przekształcony w puch kielichowy[7][6].
Owoc
Niewielkie jednonasienne niełupki (1 mm) z puchem kielichowym długości 3–4 mm[7].

Biologia i ekologia edytuj

 
Szarotka alpejska w alpejskiej murawie
Rozwój
Bylina. Okres kwitnienia: lipiec-sierpień. Najpierw zakwitają środkowe koszyczki w kwiatostanie. Roślina owadopylna i wiatrosiewna[6].
Siedlisko
Występuje najczęściej w piętrze alpejskim, rzadziej subalpejskim, na nasłonecznionych górskich murawach, półkach skalnych, często w miejscach trudno dostępnych[5]. Roślina światłolubna i wapieniolubna, występująca wyłącznie na glebach zasadowych (wapień)[6]. W Tatrach najwyższe odnotowane jej stanowisko znaleziono na Wielkiej Turni (1840 m n.p.m.)[8]. Zdarza się spotkać ją jednak dużo niżej, np. na stromych ścianach Bramy Kraszewskiego w Dolinie Kościeliskiej i na Nosalu. Dość licznie występuje w Wąwozie Kraków[9]. Szarotka alpejska jest reliktem epoki lodowcowej[10].

Uprawa edytuj

Jest uprawiana jako roślina ozdobna w ogródkach skalnych. W uprawie na nizinach jest jednak dość kapryśna; czasami jest słabo wybarwiona i mało żywotna. Należy jej zapewnić stanowisko w najwyższym punkcie ogródka, lub w szczelinach pionowych skał, źle bowiem znosi nadmiar wody w glebie. Rozmnaża się ją przez wysiew nasion na wiosnę, ewentualnie przez podział bardziej rozrośniętych kęp. Może rosnąć na jałowej glebie, ale musi być ona bogata w wapń. Na zimę wskazane jest przykrycie, może bowiem przemarznąć przy bezśnieżnej zimie (w swoim naturalnym środowisku zimuje pod grubą warstwą śniegu)[11].

Zagrożenia i ochrona edytuj

Na terenie Polski gatunek objęty jest ochroną gatunkową ścisłą. Szarotka alpejska chroniona jest w wielu innych krajach Europy, między innymi w Szwajcarii, Słowenii (od 1898), Rumunii (od 1933) i na Słowacji. Dawniej była bardziej zagrożona wskutek zrywania[8].

Przed II wojną światową za zrywanie szarotki groziło w Polsce siedem dni aresztu[12].

Obecność w kulturze i symbolice edytuj

 
Znaczek rumuński z szarotką
  • Szarotka znajduje się w logo Österreichischer Alpenverein, Deutscher Alpenverein oraz Österreichischer Bergrettungsdienst (austriacka górska służba ratunkowa).
  • Od angielskiej nazwy szarotki alpine stars pochodzi nazwa włoskiej firmy produkującej ubiory ochronne dla sportów motocyklowych i wyścigów samochodowych Alpinestars[13].
  • Na austriackich monetach euro o nominale 2 eurocenty znajduje się wizerunek szarotki alpejskiej[14].
  • Ze względu na białe kwiaty szarotka uważana jest w Szwajcarii za symbol czystości, niewinności. Szarotka alpejska jest kwiatem narodowym Szwajcarii[potrzebny przypis].
  • Szarotka w 1907 roku została ustanowiona przez cesarza Franciszka Józefa I odznaką austro-węgierskich wojsk alpejskich (strzelcy górscy). Tradycja ta była później kontynuowana przez kolejne tego typu formacje (np. niemieckie).
  • Szarotka w formie korpusówki jest noszona na kołnierzach współczesnych mundurów jednostek podhalańskich Wojska Polskiego.
  • Szarotka znajduje się w herbie Podhala Nowy Targ.
  • Szarotka była symbolem używanym przez niemieckie jednostki górskie Wehrmachtu, a obecnie Bundeswehry, zwane Gebirgsjäger. Szarotek używano w formie naszywki na rękaw kurtki mundurowej oraz metalowego emblematu na czapkę (Gebirgsjägermütze), która w niezmienionej formie stosowana jest do dziś przez niemieckie jednostki górskie. W czasie II wojny światowej, skomponowano piosenkę "Es war ein Edelweiss" ("Była sobie szarotka"), która z uwagi na swoją charakterystyczną marszową melodie szybko stała się najpopularniejszą piosenką niemieckich jednostek górskich, jak i jedną z najbardziej znanych wojskowych niemieckich piosenek II wojny światowej[potrzebny przypis].
  • Była kiedyś nazywana na Podhalu kocią łapką[6][12].
Zobacz też: Rośliny tatrzańskie.

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
  3. a b The Plant List. [dostęp 2017-01-28].
  4. a b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  5. a b Zbigniew Mirek: Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy. Halina Piękoś-Mirkowa. Warszawa: MULTICO Oficyna Wyd., 2003. ISBN 83-7073-385-9.
  6. a b c d e f g >Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie. Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-02-00872-9.
  7. a b Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  8. a b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
  9. Tomasz Skrzydłowski: Przewodnik przyrodniczy po Tatrach Polskich. Zakopane: Wydawnictwa Tatrzańskiego Parku Narodowego, 2013. ISBN 978-83-61788-58-4.
  10. Paweł Skawiński, Tomasz Zwijacz-Kozica: Tatrzański park narodowy. Warszawa: Elipsa, 2005. ISBN 83-7073-408-1.
  11. Eugeniusz Radziul: Skalniaki. Warszawa: PWRiL, 2007. ISBN 978-83-09-01013-5.
  12. a b Alojzy Milata: Dookoła Tatr. Szkic krajoznawczy z 1 mapką i 13 rycinami. Cieszyn: Księgarnia B. Kotuli, 1924, s. 38. [dostęp 2023-11-02].
  13. Alpinestars - marka produkująca ubrania kierowcom Formuły 1, Fakty Oświęcim, 1 marca 2019 [dostęp 2022-02-12] (pol.).
  14. Austria. ecb.europa.eu. [dostęp 2023-11-03].