Szczaniec

wieś w województwie lubuskim

Szczaniec (niem. Stentsch) – wieś w Polsce położona w województwie lubuskim, w powiecie świebodzińskim, w gminie Szczaniec, nad strugą Lubinica. Obszar o charakterze rolniczym. W pobliżu wsi znajduje się rezerwat przyrody typu leśnego "Grodziszcze". Wieś jest siedzibą gminy.

Szczaniec
wieś
Ilustracja
Budynek Urzędu Gminy w Szczańcu
Państwo

 Polska

Województwo

 lubuskie

Powiat

świebodziński

Gmina

Szczaniec

Liczba ludności (2011)

1458[2]

Strefa numeracyjna

68

Kod pocztowy

66-225[3]

Tablice rejestracyjne

FSW

SIMC

0914504

Położenie na mapie gminy Szczaniec
Mapa konturowa gminy Szczaniec, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Szczaniec”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej znajduje się punkt z opisem „Szczaniec”
Położenie na mapie województwa lubuskiego
Mapa konturowa województwa lubuskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Szczaniec”
Położenie na mapie powiatu świebodzińskiego
Mapa konturowa powiatu świebodzińskiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Szczaniec”
Ziemia52°16′08″N 15°40′56″E/52,268889 15,682222[1]
Strona internetowa

Położenie edytuj

Szczaniec położony jest na Pojezierzu Lubuskim, dokładniej na Bruździe Zbąszyńskiej, w dorzeczu Obry, pomiędzy Lubinicą, a Gniłą Obrą. Krajobraz okolic wsi został ukształtowany w plejstocenie przez zlodowacenie środkowopolskie i bałtyckie[4]. Wieś leży na wysokości pomiędzy 64-67 m n.p.m.[5].

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa zielonogórskiego. Przez teren wsi przebiega linia kolejowa o znaczeniu magistralnym WarszawaPoznańRzepinFrankfurt nad OdrąBerlin (stacja kolejowa Szczaniec), jednak w odniesieniu do samej miejscowości linia ta ma charakter głównie tranzytowy. W odległości 3 km od wsi znajduje się droga krajowa nr 92.

Środowisko naturalne edytuj

Klimat edytuj

Szczaniec położony jest w zasięgu śląsko-wielkopolskiego regionu klimatycznego. Klimat charakteryzuje się przewagą wpływów oceanicznych oraz mniejszymi od przeciętnych amplitudami temperatur. Sumy opadów wahają się pomiędzy 550 mm a 600 mm rocznie[4]. Wiatry wieją głównie z kierunków zachodnich i północno-zachodnich[6]. Pory roku w Szczańcu cechują się wczesnym, długim i ciepłym latem oraz łagodną i krótką zimą[7].

Przyroda edytuj

Miejscowość z zachodu otoczona jest polami uprawnymi, natomiast od wschodu przylega do terenów podmokłych oraz zalesionych drzewostanem składającym się z takich gatunków drzew jak: sosna zwyczajna, jesion wyniosły, olsza czarna, dąb szypułkowy, buk zwyczajny, wiąz pospolity, klon jesionolistny, lipa drobnolistna[8]. Dwa kilometry na północny wschód od Szczańca znajduje się rezerwat przyrody Uroczysko Grodziszcze położony pośród kompleksu leśnego nazywanego „Puszczą Szczaniecką”, gdzie spotkać można chronione gatunki roślin, w tym listerę jajowatą, kokorycz pustą, kokoryczkę wielokwiatową, przytulię wonną oraz przylaszczkę pospolitą[9][10]. Poza tym na terenie rezerwatu masowo kwitnie zawilec gajowy, który tworzy krzyżówki z zawilcem żółtym. W okolicy wsi spotykane są również zagrożone gatunki roślin m.in. oman szorstki oraz świbka morska[11]. Tereny położone na wschód od wsi w całości wchodzą w skład obszaru chronionego Natura 2000, pod nazwą Dolina Leniwej Obry[12].

Historia edytuj

Średniowiecze edytuj

Szczaniec pojawił się bardzo wcześnie w źródłach pisanych. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1236 roku i dotyczy pośredniczenia miejscowego plebana Mateusza, w akcie nadania wsi Rusinów dla opactwa cystersów z Paradyża[13][14]. Pierwszym znanym właścicielem Szczańca był Bodzanta de Stens. Ród von Stentzch wymieniany jest wśród właścicieli wsi od początku XIV wieku[15]. W 1335 roku Szczaniec został włączony do Śląska i wyłączony z kasztelanii zbąszyńskiej[16]. Wieś odgrywała rolę miejscowości granicznej z Królestwem Polskim, do końca istnienia I Rzeczypospolitej. Granica ta przebiegała kanałem Gniłej Obry. W 1436 roku Rafał Szczaniecki wzniósł zamek tzw. "Biały Dwór" (niem. Ober Stentsch), który odgrywał rolę twierdzy granicznej. Zamek został zburzony przez Szwedów w czasie wojny trzynastoletniej w 1637 roku[17]. 20 września 1482 roku w konsekwencji układu w Kamieńcu Ząbkowickim podsumowującego wojnę o sukcesję głogowską, Szczaniec wraz ze Świebodzinem pozostał w granicach księstwa głogowskiego, jednak wobec utraty przez księstwo Krosna oraz Sulechowa, okolice te stały się enklawą[a], otoczoną przez ziemie brandenburskie i polskie[18]. Na początku XVI wieku miało miejsce podzielenie dóbr szczanieckich pomiędzy dwie linie rodu von Stentz, w tym okresie Eustachy von Stentz wniósł sąsiadujący z "Białym Dworem", zespół trzech budynków dworskich zwanych od tej pory "Średnim Dworem" (niem. Mittel Stentsch)[15]. W źródłach można znaleźć informację, że oba majątki zajmowały podobny obszar około 600 ha[19].

Czasy nowożytne edytuj

W okresie reformacji Szczaniec stał się jednym z pierwszych ośrodków luteranizmu w okręgu świebodzińskim. W 1538 roku pierwszym protestanckim księdzem został Martin Fechner, który studiował pod kierunkiem Marcina Lutra. W roku tym parafia odłączyła się od Kościoła rzymskokatolickiego. W roku 1570 został wzniesiony obecny kościół późnogotycki. Z chwilą zagarnięcia Śląska przez Prusy w 1770 roku Szczaniec dostał się we władanie tego państwa. W 1853 roku zbudowano współcześnie istniejący pałac, który w roku 1920 został rozbudowany, a w latach siedemdziesiątych poddany gruntownemu remontowi. Ważnym wydarzeniem w historii miejscowości było otwarcie w 1870 roku linii kolejowej Poznań-Frankfurt[20]. Ok. 1890 r. wieś liczyła 520 mieszkańców.

Czasy współczesne edytuj

Wieś liczyła w 1926 roku około 900 mieszkańców[19]. Szczaniec został zdobyty 31 stycznia 1945 roku przez oddziały 69 Armii ZSRR w ramach Operacji wiślańsko-odrzańskiej, prowadzonej przez wojska 1 Frontu Białoruskiego[21]. Następnie wieś została włączona do Polski. Jej dotychczasową ludność wysiedlono do Niemiec. Szczaniec nie został poważnie zniszczony podczas działań wojennych, dzięki temu do dziś zachował się dawny układ przestrzenny wsi charakteryzujący się położonym w centrum trójkątnym placem oraz zwartą, kalenicowo-szczytową zabudową, z przełomu XIX/XX w.

Toponimia edytuj

Historycy nie są zgodni co do pochodzenia nazwy wsi. Część z nich poszukuje powiązania ze staropolskim pojęciem "stan", czyli punktem daniny książęcej lub "stannica" czyli miejscem obozu wojskowego. Wraz ze zjawiskiem zniemczania terenów zachodnich doszło do kolejnych modyfikacji słowa Szczaniec na de Stencz i Szanzec pochodzących od niemieckiego słowa Schanze oznaczającego umocnienia obronne. Jednocześnie w dokumentach diecezji poznańskiej z końca XV wieku pojawiają się nazwy "Szczaniec", "Sczaniec". Pochodzenie nazwy Stenz jest również tłumaczone związkami wsi z rycerzami używającymi herbu Osorya, którzy określali się jako pochodzący z tej osady. W ten sposób nazwa wsi z czasem przeszła trwale na rodzinę von Stetzschów, która z kolei znalazła swoje odzwierciedlenie w polskiej linii rodu herbu Osorya-Sczanieckich. Na przestrzeni lat można spotkać się z wieloma formami np.: de Stans (1236), de Stansi (1236) Stensz (1278), Stenz (1278), Szanzec (1293), Sczaniec (1473), Szczaniec (1473), Sczanyecz (1528)[22]. Obecną nazwę Szczaniec nadano 12 listopada 1946 roku[23].

Zabytki edytuj

 
Zespół Pałacowy – folwark dolny (2022)
 
Kościół pw. św. Anny
 
Lubinica w parku

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[24]:

  • kościół św. Anny, wzniesiony w 1570 roku w stylu gotyckim, przebudowany w 1825 roku, z efektownymi witrażami zabytkowym dzwonem i organami.
  • zespół pałacowy, z końca XVI wieku, XVIII wieku/XIX wieku:
    • folwark górny:
      • pałac, połowy XIX wieku; wzniesiony w 1496 roku za sprawą ówczesnego właściciela Rafała von Stentzsch średniowieczny zamek potocznie zwany Białym Dworem. Zabytek ten uległ zniszczeniu w wojnie trzydziestoletniej w 1637 roku, a na jego miejscu powstał w 1853 roku obecny pałac dalej rozbudowany w 1920 r. Tak powstała rezydencja neostylowa w kształcie litery L pokryta dachem dwuspadowym[25].
      • park, przylegający do pałacu z licznymi okazami roślin i zabytkami przyrody[25].
    • folwark średni - Mittel Stentsch[b]:
      • pałac - dwór w ruinie, z XVI-XVIII wieku; wcześniej nazywany Dworem Klasztornym, później Czerwonym Dworem. Była to budowla o charakterze funkcjonalnym. Istniejąca (choć zdewastowana) jeszcze w 1969 roku, składała się z trzech części. Najstarsza z drugiej połowy XVI wieku, w kształcie podkowy otwartej ku wschodowi, wzniesiona została przez Eustachego von Stentz-Szczanieckiego. W XVIII wieku od strony wschodniej dobudowano drugie skrzydło. Budynki utworzyły zamknięty wewnętrzny piętrowy dziedziniec, z drewnianą zadaszoną galerią obiegającą go z trzech stron. Ostatnia rozbudowa zabytku o nowe skrzydło i wielkie schody, miała miejsce w II dziesięcioleciu XX wieku dokonana przez ówczesnego właściciela F. W. von Kalckreuth. Po roku 1945 pałac nie był używany ani restaurowany i pozostały po nim jedynie ruiny przypominające czasy jego świetności[26].
      • spichlerz, zbudowany w 1794 roku, taka data wycięta jest na belce stropowej przy wejściu do budynku, murowany, dwukondygnacyjny z wysokim podpiwniczeniem założony na rzucie prostokąta[26].

Zgodnie z uchwaloną 02 października 2017 roku gminną ewidencją zabytków, w Szczańcu chronione są ponadto[27]:

  • młyn zbożowy, został wybudowany w II połowie XIX wieku, ale istniała tam już wcześniejsza budowla z czasów nowożytnych. Młyn ten obecnie zawiera pozostałości urządzeń po kole wodnym, które było używane w latach 60. XX w.
  • budynek urzędu gminy (dawniej gospoda)
  • budynek szkoły podstawowej
  • dworzec kolejowy
  • budynek urzędu pocztowego
  • kilkadziesiąt domów jednorodzinnych z przełomu XIX i XX wieku

Kultura edytuj

We wsi funkcjonuje Centrum Kultury i Biblioteki, które organizuje różnego typu imprezy społeczne m.in.

  • Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy – koncerty zespołów, występy uczniów, światełko do nieba, licytacje
  • Uroczystość z okazji Rocznicy Uchwalenia Konstytucji 3 maja
  • Majowy Festyn – plenerowe koncerty zespołów artystycznych oraz zabawa taneczna w parku
  • Dni Ziemi Szczanieckiej – cykliczna impreza organizowana w Szczańcu. Koncerty zespołów, bieg uliczny, prezentacje mieszkańców, wsi, sołectw, itp. oraz Gala Piosenki Biesiadnej
  • Dożynki Gminne – msza dziękczynna, korowód, koncert dożynkowy.

Centrum zajmuje wyremontowany w latach 2014-2020 wielofunkcyjny budynek. Oprócz imprez organizowane są zajęcia tematyczne dla mieszkańców, a przy Domu Kultury działa zespół śpiewaczy "Osoria"[28].

Edukacja edytuj

 
Szkoła Podstawowa im. Emilii Sczanieckiej w Szczańcu

Szkoła podstawowa w Szczańcu funkcjonuje od 17 września 1945 roku. Budynek szkoły został rozbudowany dwukrotnie w 1984 oraz w 2010 roku[31]. Przedszkole publiczne mieści się w nowym budynku z lat 90., razem z Publicznym Zakładem Opieki Medycznej.

Religia edytuj

W Szczańcu znajduje się siedziba parafii rzymskokatolickiej św. Anny, należącej do diecezji zielonogórsko-gorzowskiej[32]. Przy parafii działają m.in. Oratorium Świętego Jana Bosko, Liturgiczna Służba Ołtarza, Żywy Różaniec oraz Salezjańska Pielgrzymka Ewangelizacyjna. Dom parafialny od 1976 roku prowadzą księża salezjanie[33].

W połowie XVI wieku katoliccy mieszkańcy Szczańca przeszli do kościoła luterańskiego. Następnie w wyniku akcji kontrreformacyjnej prowadzonej w latach 1628-1634 kościół powrócił do miejscowych katolików. Wydarzenia wojny trzydziestoletniej, ponownie osłabiły wpływy katolickie we wsi. Pokój westfalski z 1648 roku jeszcze raz na krótko przywrócił kościół w Szczańcu miejscowym katolikom, jednak ewangeliccy właściciele wsi doprowadzili w następnych latach do trwałego przejęcia świątyni przez protestantów. 15 września 1945 roku z powodu odpływu ludności ewangelickiej ze Szczańca, dokonano poświęcenia zboru i zmieniono go na kościół katolicki. Parafia katolicka w Szczańcu została założona 01 czerwca 1951 roku[32][33].

Z tutejszej parafii wywodził się Jarosław Koral, polski duchowny oraz socjolog, specjalizujący się w katolickiej nauce społecznej[32].

Uwagi edytuj

  1. W źródłach enklawa, prawidłowo eksklawa.
  2. według rejestru „dolny”

Przypisy edytuj

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 134542
  2. GUS, Ludność w rejonach statystycznych i obwodach spisowych według płci, ekonomicznych i 10-letnich grup wieku - NSP 2011 [online], stat.gov.pl [dostęp 2022-02-10] (pol.).
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1244 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. a b Stanisława Zajchowska, Środowisko Geograficzne, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i Dolną Wartą (województwo zielonogórskie). Praca zbiorowa. Andrzej Wędzki, Zdzisław Kaczmarczyk, t. 1, Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 1967, s. 24–32.
  5. Stentsch, Meßtischblatt nr. 3760, 1:25 000, 1933
  6. Jan Krajniak, Marek Gielo, Szlaki wodne Ziemi Lubuskiej. Przewodnik, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1971, s. 25–26.
  7. Geograficzny Atlas Polski. red. atlasu Maria Skiba, red. map Sabina Bujno. Warszawa-Wrocław: Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera, 1999. ISBN 978-83-7000-245-9.
  8. Bank danych o lasach – mapa interaktywna. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej. [dostęp 2022-02-10]. (pol.).
  9. Rezerwaty przyrody [online], Nadleśnictwo Babimost – Lasy Państwowe, 7 lutego 2017 [dostęp 2018-06-13].
  10. Marek Maciantowicz, Rezerwaty przyrody, [w:] Andrzej Jermaczek, Przyroda Ziemi Lubuskiej, Świebodzin: Wydawnictwo "Klubu Przyrodników", 2005, s. 270, ISBN 83-87846-52-X, OCLC 152580322 [dostęp 2022-02-10].
  11. Zygmunt Czubiński, Szata roślinna, [w:] Florian Barciński, Bogumił Krygowski, Stanisława Zajchowska (red.), Województwo zielonogórskie. Monografia geograficzno-gospodarcza, wyd. I, Poznań: Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, 1961, s. 176-178.
  12. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lutego 2017 r. w sprawie specjalnego obszaru ochrony siedlisk Dolina Leniwej Obry (PLH080001) [online], isap.sejm.gov.pl [dostęp 2022-02-24].
  13. Ignacy Zakrzewski, Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, Poznań 1877, dok. 190.
  14. F. Sulimierski i inni red., Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, 1902, s. 817.
  15. a b Barbara Bielinis-Kopeć, Błażej Skaziński, Maja Błażejewska, Zamki, dwory i pałace województwa lubuskiego, Zielona Góra: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków, 2007, s. 306-309, ISBN 978-83-924669-1-8, OCLC 233487158 [dostęp 2022-02-11].
  16. Pogranicze polsko niemieckie w okolicy Świebodzina, [w:] Marek Nowacki, Powiat świebodziński. Szkice historyczne, Świebodzin: Wyd. Muzeum Regionalnego w Świebodzinie, 2002, s. 60, ISBN 83-905943-5-8, OCLC 52446350 [dostęp 2022-02-09].
  17. Koniec rodu von Stentzsch ze Szczańca, [w:] Marek Nowacki, Powiat świebodziński. Szkice historyczne, Świebodzin: Wyd. Muzeum Regionalnego w Świebodzinie, 2002, s. 92–93, ISBN 83-905943-5-8, OCLC 52446350 [dostęp 2022-01-20].
  18. Hieronim Szczegóła, Koniec panowania piastowskiego nad środkową Odrą, [w:] Ze studiów nad średniowiecznym Głogowem i Krosnem, Stanisław Kowalski, Zielona Góra: Lubuskie Towarzystwo Naukowe, 1970, s. 105–106.
  19. a b Gustaw Zerndt, Abriss zur Heimatkunde des Kreises Züllichau - Schwiebus, 1926, s. 32-33 (niem.).
  20. Włodzimierz Zarzycki, 130 lat kolei w Świebodzinie, [w:] Marek Nowacki, Powiat świebodziński. Szkice historyczne, Świebodzin: Wyd. Muzeum Regionalnego w Świebodzinie, 2002, s. 132, ISBN 83-905943-5-8, OCLC 52446350 [dostęp 2022-02-08].
  21. Andrzej Toczewski, Wyzwolenie obszaru obecnego województwa zielonogórskiego przez Armię Radziecką w 1945 roku, [w:] Hieronim Szczegóła (red.), Żołnierze radzieccy polegli nad środkową Odrą, wyd. I, Zielona Góra: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1982, s. 47-49.
  22. Nazwy Szczańca, [w:] Marek Nowacki, Powiat świebodziński. Szkice historyczne, Świebodzin: Wyd. Muzeum Regionalnego w Świebodzinie, 2002, s. 94-96, ISBN 83-905943-5-8, OCLC 52446350 [dostęp 2022-02-09].
  23. Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
  24. Rejestr zabytków nieruchomych woj. lubuskiego - stan na 31.12.2021 r.. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 74. [dostęp 2022-02-08].
  25. a b Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków - Szczaniec dawniej Górny - Pałac [online], www.lwkz.pl [dostęp 2022-02-08].
  26. a b Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków - Szczaniec dawniej Średni - Ruiny dworu [online], web.archive.org, 8 lutego 2022 [dostęp 2022-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-08].
  27. Zarządzenie nr 39/2017 Wójta Gminy Szczaniec z dnia 02 października 2017 r.
  28. Centrum Kultury i Biblioteki w Szczańcu, Zajęcia stałe [online], CKiB [dostęp 2022-02-08] (pol.).
  29. Uchwała nr VI/29/15 z dnia 25.02.2015 roku w sprawie nadania imienia Zespołowi Szkół w Szczańcu - Akty prawne - Gmina Szczaniec [online], bip.szczaniec.pl [dostęp 2022-02-08].
  30. Centrum Usług Społecznych w Szczańcu, Klub Malucha [online], www.cus.szczaniec.pl [dostęp 2022-02-08].
  31. Historia szkoły – Szkoła Podstawowa im. Emilii Sczanieckiej w Szczańcu [online], web.archive.org, 26 października 2020 [dostęp 2022-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-26].
  32. a b c SZCZANIEC pw. św. Anny – Oficjalna strona Diecezji Zielonogórsko-Gorzowskiej [online], web.archive.org, 24 lutego 2022 [dostęp 2022-02-24] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-24].
  33. a b Szczaniec - Salezjanie Inspektoria Pilska [online], web.archive.org, 24 lutego 2022 [dostęp 2022-02-24] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-24].

Bibliografia edytuj

  • Krzysztof Garbacz, Skarb groszy średniowiecznych ze Szczańca, pow. Świebodzin, w: Lubuskie Materiały Konserwatorskie 2006-2007, tom 4, Zielona Góra 2007

Linki zewnętrzne edytuj