Szczytno
Szczytno (niem. Ortelsburg, mazur. Scÿtno) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, siedziba powiatu szczycieńskiego i gminy wiejskiej Szczytno.
miasto i gmina | |||||
Ratusz Miejski | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Data założenia |
1359 | ||||
Prawa miejskie |
1723 | ||||
Burmistrz |
Stefan Ochman | ||||
Powierzchnia |
11[1] km² | ||||
Populacja (31.12.2021) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Strefa numeracyjna |
(+48) 89 | ||||
Kod pocztowy |
12-100 do 12-102 | ||||
Tablice rejestracyjne |
NSZ | ||||
Położenie na mapie powiatu szczycieńskiego | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego | |||||
53°33′46″N 20°59′07″E/53,562778 20,985278 | |||||
TERC (TERYT) |
2817011 | ||||
SIMC |
0964991 | ||||
Hasło promocyjne: „Szczytno rozwija żagle” | |||||
Urząd miejski ul. Henryka Sienkiewicza 112-100 Szczytno | |||||
Strona internetowa | |||||
BIP |
Przez Szczytno przebiegają drogi: krajowa nr 53, krajowa nr 57, krajowa nr 58 oraz wojewódzka 600.
Położenie
edytujSzczytno leży na Mazurach[3], w historycznych Prusach Górnych[4], na obszarze dawnej Galindii[5]. Położone jest nad jeziorami Długim i Domowym Małym, na granicy dwóch pojezierzy: olsztyńskiego i mrągowskiego.
Według danych z 2020 Szczytno ma obszar 9,96 km²[2].
Historia
edytujŚredniowiecze i nowożytność
edytujObszar dzisiejszego Szczytna zamieszkiwali Galindowie, którzy po zakończeniu drugiego powstania pruskiego (1260–1274) zostali przesiedleni w okolice Elbląga, Morąga i Ostródy. W miejscu pruskiego grodziska ok. roku 1360 została zbudowana drewniana fortalicja u zbiegu dwóch jezior Domowego Małego i Długiego przy której wykształciło się osiedle zamieszkałe przez ludność służebną. W pobliżu zamku wzdłuż północnego brzegu jezior dnia 24 listopada 1360 r. powstała zamieszkana przez osadników z Mazowsza osada nazwana Bartną Stroną (wielu z nich było bartnikami). Bartna Strona miała swojego sołtysa, ale nie stanowiła zorganizowanej gminy i nie przekształciła się nigdy w ośrodek miejski[6]. Fundatorem zamku i osady był Ortulf z Trewiru komtur elbląski, na którego cześć nazwano zamek "Ortulfsburg".
W 1370 r. drewniany gród został zniszczony przez Litwinów pod wodzą Kiejstuta, po czym został odbudowany z kamienia.
W czasie wojen polsko-krzyżackich, w latach 1410 i 1454, miejscowość była przejściowo zajmowana przez rycerstwo polskie i mazowieckie. W wyniku postanowień drugiego pokoju toruńskiego pozostało w Prusach Krzyżackich.
Osada rozrastała się ze względu na położenie na szlaku handlowym z Warszawy do Królewca. W 1485 r. założono parafię, w mieście istniały wówczas dwie karczmy.
Od 1525 r. w związku z sekularyzacją zakonu i złożonego hołdu lennego [7]miejscowość znalazła się w granicach Prus Książęcych.
W 1538 r. tylko pięciu mieszczan nie znało języka polskiego. Rejestr podatkowy z 1539 wymieniał 44 domy mieszkalne po Bartnej Stronie i 29 domów na podzamczu.
Zamek w związku z utratą charakteru obronnego podupadł. Książę Jerzy Fryderyk Hohenzollern wybrał ten teren na swoje tereny łowieckie. W 1580 r. zlecił przekształcenie zamku w pałacyk myśliwski. Wielu rzemieślników zaangażowanych w prace budowlane osiedliło się w pobliżu zamku po ukończeniu przebudowy w 1581 r. Na prośbę mieszkańców w 1600 r. starosta książęcy Andreas von Eulenburg postanowił nadać przywilej warzenia piwa. Decyzja ta, doprowadziła do sporu z pobliskim Pasymiem, którego mieszkańcy obawiali się rozwoju konkurencyjnego ośrodka i wynikających z tego strat [8]gospodarczych. W kulminacyjnym momencie sporu doszło do zbrojnego rozstrzygnięcia na polach wsi Jęcznik. Trwający konflikt zakończył się 23 marca 1616 r. przywilejem nadającym częściowe prawa miejskie przez elektora Jana Zygmunta Hohenzollerna.
Od 16 do 25 lipca 1639 r. w Szczytnie przebywał król Polski Władysław IV Waza z dworem[9]. Spisy miejskie z lat 1666 i 1671 zawierały praktycznie same polskie nazwiska, w XVII w. mieszkał tu wybitny kartograf, arianin Józef Naronowicz-Naroński.
Pełne prawa miejskie Szczytno uzyskało 12 kwietnia 1723 r. z nadania króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I.
XIX wiek i początek XX wieku
edytujW 1806 i 1812 w mieście stacjonowały wojska francuskie. Od 1818 liczące 1100 mieszkańców Szczytno było miastem powiatowym. W 1883 miasto uzyskało połączenie kolejowe z Olsztynem, a rok później z Piszem. W trakcie rozwoju miasta, przyłączone zostały: w 1901 dawne osiedle wiejskie Fiugajty, w 1906 osiedle zwane „Wolność”, a w 1913 licząca 3555 mieszkańców Bartna Strona. Ogółem miasto zamieszkiwało 9336 osób.
Szczytno było znaczącym ośrodkiem ruchu polskiego na Mazurach. W latach 1849–1851 w Szczytnie wychodziło dwujęzyczne pismo ludowe „Kurek Mazurski” wydawane z inicjatywy Ligi Polskiej. W 1890 powiat szczycieński zamieszkiwało 70 323 osób, w tym 56 000 Polaków[10], co stanowiło 80% populacji (badania statystyczne przeprowadzone w 1905 wykazały, że 75% ludności Szczytna posługiwało się językiem polskim). Działała tu Mazurska Partia Ludowa, założona w 1896 w Ełku. Od 1906 było tu wydawane polskie czasopismo Mazur, a w 1910 Bogumił Labusz i Gustaw Leyding założyli tu Mazurski Bank Ludowy.
I wojna światowa i okres międzywojenny
edytujW okresie I wojny światowej Szczytno było bardzo zniszczone, później odbudowane w typowej miejskiej zabudowie. W okresie międzywojennym z inicjatywy Ryszarda Andersa założono park miejski. Według projektów architekta Augusta Wieganda zbudowano wiele kamienic (usytuowanych wokół rynku), budynek gimnazjum, plebanię kościoła katolickiego, synagogę i hotel Berliner Hof. Przed plebiscytem w 1920 w Szczytnie zmarł pobity przez niemiecką bojówkę działacz niepodległościowy Bogumił Linka. Mimo zakusów germanizacyjnych w okresie międzywojennym mieścił się tu Dom Polski, będący siedzibą różnych organizacji polskich. W 1937 w miejscu zamku wybudowano gmach ratusza z wieżą Juranda, w którym później ulokowano urzędy i Muzeum Mazurskie z bogatym działem etnograficznym. W 1939 w Szczytnie mieszkało 13 523 mieszkańców.
Okres powojenny
edytujW wyniku działań wojennych w 1945 zniszczenia miasta przekraczały 45%[11]. Po zakończeniu II wojny światowej miasto znalazło się w nowych granicach Polski[12]. Administracyjnie początkowo stanowiło część okręgu mazurskiego, następnie od 1946 województwa olsztyńskiego (tzw. dużego), a w latach 1975–1998 województwa olsztyńskiego (tzw. małego).
W 1954 do Szczytna przeniesiono ze Słupska Szkołę Oficerską Milicji Obywatelskiej, przekształconą w 1972 w szkołę wyższą i zlikwidowaną w 1989. W 1990 w jej miejsce utworzono Wyższą Szkołę Policji (od 2023 działa pod nazwą Akademia Policji w Szczytnie).
Toponimia
edytujNazwę Ortelsburg nadano miastu od imienia Ortolfa z Trewiru, komtura elbląskiego urzędującego w latach 1349–1372.
Istniała także słowiańska[potrzebny przypis] nazwa Szczytno – od nazw jezior Sciten Minor i Scitem Maior lub od nazwy wyrabianych przedmiotów – szczytów (tarcz, a raczej ich metalowych części) przez mieszkańców miasta.
Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 19 maja 1946[13].
Demografia
edytujDane z 31 grudnia 2019[2]
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
populacja | 22 795 | 100 | 12 075 | 52,97 | 10 720 | 47,02 |
Dodatkowe dane:
- do podanej liczby mieszkańców nie wlicza się słuchaczy i dojeżdżających pracowników Akademii Policji
- liczba mieszkańców powiatu szczycieńskiego 30 czerwca 2016 wyniosła 70 459[14]
Piramida wieku mieszkańców Szczytna w 2014[15].
Transport
edytujPrzez Szczytno przebiegają następujące drogi:
- krajowe:
- wojewódzkie:
- droga wojewódzka nr 600 do Mrągowa przez Rybno
- pozostałe drogi utwardzone:
- do Szczycionka
- do Rudki
- do Małdańca
- do Leśnego Dworu
W mieście znajduje się stacja kolejowa Szczytno. Przez stację przebiegają następujące linie kolejowe:
- Linia 35 Ostrołęka – Szczytno
- Linia 219 Olsztyn Główny – Ełk
Dworzec kolejowy znajduje się u zbiegu ulic Kolejowej i Bogumiła Linki.
W Szczytnie działa dworzec autobusowy. Dziennie z dworca odjeżdża ponad 300 autobusów obsługujących połączenia dalekobieżne, lokalne i podmiejskie.
- W Szymanach pod Szczytnem (7 km) znajduje się jedyny w tej części Polski Międzynarodowy Port Lotniczy „Olsztyn Mazury” Port działa od 1996 Na 93 hektarach niedaleko lotniska powstał nowy terminal. Zgodnie z zapowiedziami, port miał zostać uruchomiony w 2014, natomiast jego rzeczywiste otwarcie miało miejsce w 2016. Budynek nowego terminalu został zbudowany w znacznej części z drewna (oprócz stali i szkła), jest ekologiczny pod względem funkcjonowania[styl?] a jego wygląd został zainspirowany odlatującymi żurawiami.
- W Szczytnie funkcjonuje komunikacja miejska (trzy linie autobusowe), przewoźnikiem jest Zakład Komunikacji Miejskiej Szczytno. Komunikacja miejska oprócz obszaru miasta obsługuje także tereny podmiejskie.
Oświata i nauka
edytujW Szczytnie istnieją: przedszkola, szkoły podstawowe, szkoły zawodowe, szkoły techniczne, licea dzienne i wieczorowe. W mieście znajduje się jedyna w Polsce Akademia Policji, założona w 1954.
Kultura
edytuj- Ośrodki kultury
- Miejski Dom Kultury
- Biblioteka Miejska i jej filia (nr 2 – na ul. Solidarności 6)
- Muzeum Mazurskie
- Wieża ratuszowa z punktem widokowym
- Dom Kultury w Akademii Policji
- Imprezy:
- Dni i Noce Szczytna
- Święto Policji
- Hunter Fest
- coroczne imprezy wystawiennicze
- coroczne imprezy sportowe, w tym międzynarodowe organizowane przez Akademię Policji
- Wybory Miss Szczytna
- Dni Wileńskie na Mazurach
- Spotkania Amatorskich Teatrów Dramatycznych „O Szczyt Juranda”
- Warsztaty „Gospel na Mazurach”
- Wojewódzki Przegląd Orkiestr Dętych
- Szczycieński Plener Malarski
Zabytki
edytuj- Ratusz miejski z 1937, mieszczący m.in. Urząd Miasta, Starostwo Powiatowe, Muzeum Mazurskie
- Ruiny zamku krzyżackiego z ok. 1370 W okresie średniowiecza zamek był siedzibą komtura, pierwotnie elbląskiego, później ostródzkiego, od 1525 (po sekularyzacji Prus) – siedziba starosty. W latach 1579–1581 zamek został przebudowany na reprezentacyjny zamek myśliwski dla księcia Jerzego Fryderyka. Od końca XVIII w. zamek popadł w zapomnienie i ruinę. W 1792 został zamieniony na magazyny. W 1825 budynki zostały zaadaptowane na szkołę. W końcu, w 1896 został rozebrany. W 1924 podjęto prace archeologiczne i zrekonstruowano część murów, natomiast na miejscu przedzamcza w 1938 wzniesiono gmach ratusza. Rok później, w 1939 pozostałe fragmenty zamku zaadaptowano na muzeum. Obecnie trwają prace rewitalizujące ruiny zamku, nakładem 14 mln odkryte zostaną średniowieczne mury zamkowe oraz piwnice. Planowany rok otwarcia: 2021[16]
- barokowy kościół ewangelicko-augsburski z 1718 Wcześniej w tym miejscu był drewniany kościół katolicki z XV w. Kościół ewangelicki to budowla założona na planie wydłużonego prostokąta z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i masywną, pięciokondygnacyjną wieżą. Barokowy ołtarz pochodzi z 1719, odnowiony w 1773. Ambona ufundowana była w 1719 przez Carla Fischera. Wolno stojąca chrzcielnica pochodzi z XVIII w. Obok kościoła znajduje się plebania z początku XX w.
- Chata mazurska z XIX w.
- Dworzec kolejowy z 1883
- Zabudowania starego miasta
- Dawny zajazd – klasycystyczny, z XIX w.
- Trakt Królewiecki (z Warszawy do Królewca)
- Bartna Strona
- Ulica Rynkowa (dziś: Odrodzenia)
- Dom Polski
- Cmentarze:
- żydowski, założony w 1815 na działce kupionej za 50 talarów (najlepiej zachowany cmentarz żydowski na Warmii i Mazurach)
- ewangelicki (założony w pierwszej połowie XIX w.), obecnie park z zachowanymi nagrobkami oraz kwatera wojenną z okresu I wojny światowej (170 żołnierzy armii niemieckiej i 78 żołnierzy armii rosyjskiej)
- żołnierzy radzieckich (z okresu drugiej wojny światowej, w zbiorowych mogiłach spoczywa 1008 żołnierzy armii radzieckiej, którzy polegli w czasie zdobywania powiatu szczycieńskiego). Na cmentarzu pomnik autorstwa Janusza Kompowskiego. W tym samym miejscu cmentarz z okresu I wojny światowej z 32 żołnierzami armii rosyjskiej (upamiętnionych drewnianym krzyżem prawosławnym z niemieckim napisem)[17].
- Cmentarz wojenny z okresu pierwszej wojny światowej, przy ul. Poznańskiej (20 żołnierzy armii rosyjskiej i 4 armii niemieckiej).
- Dawne starostwo – w stylu pseudoklasycystycznym z 1885 (obecnie mieści się Urząd Skarbowy)
- Budynek Sądu Rejonowego z lat 1867–1869
- Dom Pomocy Społecznej (dawne gimnazjum żeńskie) z 1884
- Zabudowania browaru z 1898
- Budynki Akademii Policji z 1886
- neogotycki Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1897–1899
- Kościół Chrześcijan Baptystów z 1903
- kościół św. Stanisława Kostki z lat 1929–1931, dawniej należący do Kościoła Nowej Wiary Apostolskiej
- Budynek Poczty z 1892
- Szpital z lat 1908/1909
- Państwowy Dom Dziecka z 1913
- Wieża ciśnień i wodociągi
- hotel znajdujący się przy ulicy Linki
Turystyka
edytuj- Atrakcje turystyczne:
- Międzynarodowy Port Lotniczy Olsztyn-Mazury
- Oznaczone miejsce południka 21°E
- Grób Krzysztofa Klenczona
- Pomnik Krzysztofa Klenczona
- Pomnik Henryka Sienkiewicza w symbolicznym miejscu tragedii Juranda i Danusi
- Punkt widokowy na wieży ratuszowej
- Rzeźby Pofajdoków w różnych punktach miasta
Prasa wydawana w Szczytnie
edytujDawniej
edytuj- Kurek Mazurski (1849–1850)
- Gazeta Ludowa (1896–1902)
- Mazur (1906–1920)
- Trąba Ewangelijna (1912–1913), miesięcznik, organ gromadkarzy.
- Mazurski Przyjaciel Ludu (1923–1928)
- Głos Ewangelijny (1926–1939), miesięcznik, organ Społeczności Chrześcijańskiej (gromadkarzy), redagowany w Szczytnie.
Współcześnie
edytuj- Kurek Mazurski (wydawany od 1990 r.)
- Nasz Mazur (wydawany od 1997 r. Obecnie jest to bezpłatny dodatek do Gazety Olsztyńskiej)
- Extra Mazury (wydawane bezpłatnie od 2004 r., wznowione w 2013 r.)
- Tygodnik Szczytno (wydawany od 2008 r.)
- Eclesia Nostra (pismo dekanatu Szczytno wydawane od 2003 r.)
Sport
edytujW mieście ma siedzibę klub piłkarski SKS Szczytno, który największe sukcesy osiągał pod nazwą Gwardia Szczytno w latach 80., jako jedyny klub z Mazur występując w ówczesnej II lidze (ob. I lidze)[18]. W 2023 klub wrócił do starej nazwy[19] i w sezonie 2022/2023 awansował z klasy A do klasy okręgowej.[20]
Wspólnoty wyznaniowe
edytujNa terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:
- Kościół Adwentystów Dnia Siódmego
- Kościół Chrześcijan Baptystów:
- Kościół Ewangelicko-Augsburski:
- Kościół rzymskokatolicki:
- Kościół Zielonoświątkowy:
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Szczytno (Sala Królestwa ul. Bohaterów Września 1939 r. 17)[26][27][28]
Współpraca międzynarodowa
edytujMiasta i gminy partnerskie[29]:
Przypisy
edytuj- ↑ Szczytno, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-10-06] .
- ↑ a b c https://bip.um.szczytno.pl/pliki/szczytno/pliki/raport2021.pdf
- ↑ Słownik historii Polski, red. nacz. Tadeusz Łepkowski. Wiedza Powszechna, Warszawa 1973, wyd. VI, s. 247.
- ↑ Tadeusz Oracki: Ostróda w okresie lenna pruskiego. Kształtowanie nowej administracji, w: Ostróda. Z dziejów miasta i okolic, red. nacz. Andrzej Wakar. Wydawnictwo „Pojezierze”, Olsztyn 1976, s. 85, 86.
- ↑ Maria Malec: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 234. ISBN 83-01-13857-2.
- ↑ Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 206–208.
- ↑ Traktat krakowski (8 kwietnia 1525 r.) | HISTORIA.org.pl - historia, kultura, muzea, matura, rekonstrukcje i recenzje historyczne [online], HISTORIA.org.pl, 27 października 2009 [dostęp 2024-09-29] (pol.).
- ↑ Hermann Gollub , Zbigniew Kudrzycki , Małgorzata Szymańska-Jasińska , Historia Szczytna, Dąbrówno : Olsztyn: Oficyna Wydawnicza "Retman" ; Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2023, ISBN 978-83-62552-35-1 [dostęp 2024-09-29] .
- ↑ Komunikaty Mazursko-Warmińskie 2, 2006, s. 232.
- ↑ Informationsseite – DENIC eG [online], verwaltungsgeschichte.de [dostęp 2018-07-27] [zarchiwizowane z adresu 2012-09-17] (niem.).
- ↑ Jan Jałoszyński , Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, Olszytyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1962, s. 381 .
- ↑ Jan Jałoszyński , Szczytno. Z dziejów miasta i powiatu, Olszytyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1962, s. 383 .
- ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
- ↑ Lucyna Nowak , Joanna Stańczyk , Agnieszka Znajewska , powiat szczycieński w liczbach, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2018, ISSN 1734-6118 .
- ↑ Szczytno polskawliczbach.pl, na podstawie danych GUS.
- ↑ Średniowieczna pompa ssąca - Kurek Mazurski [online], kurekmazurski.pl [dostęp 2024-04-20] .
- ↑ Polska Niezwykła – Szczytno: Cmentarz żołnierzy radzieckich i rosyjskich.
- ↑ Historia – SKS Szczytno [online], sks-szczytno.futbolowo.pl [dostęp 2019-02-19] .
- ↑ Gwardia wraca do Szczytna! Nowym prezesem klubu Rafał Bałdyga - Tygodnik Szczytno - to się czyta [online], tygodnikszczytno.pl, 12 kwietnia 2023 [dostęp 2024-04-22] (pol.).
- ↑ Gwardia z awansem do klasy okręgowej - Tygodnik Szczytno - to się czyta [online], tygodnikszczytno.pl [dostęp 2024-04-22] (pol.).
- ↑ Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2024-03-12] .
- ↑ Zbory [online], baptysci.pl [dostęp 2024-03-12] .
- ↑ Szczytno [online], luteranie.pl [dostęp 2024-03-12] .
- ↑ a b c d e Dekanat Szczytno [online], archwarmia.pl [dostęp 2024-03-12] .
- ↑ Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2024-03-12] .
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-09-01] .
- ↑ SZCZYTNO. Ochotnicy wybudowali nową Salę Królestwa Świadków Jehowy [online], mazurskafala.pl, 31 sierpnia 2023 .
- ↑ A. Kopiczko, Panorama wyznaniowa województwa olsztyńskiego po II wojnie światowej, s. 63, 64.
- ↑ Szczytno, Miasta Partnerskie [online], miastoszczytno.pl [dostęp 2020-03-07] .
Bibliografia
edytuj- Iwona Liżewska, Wiktor Knercer: Przewodnik po historii i zabytkach Ziemi Szczycieńskiej. Olsztyn, Agencja Wydawnicza „Remix” s.c., 1998, 171 str., ISBN 83-87031-13-5.
- Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury, przewodnik. Białystok: Agencja TD, 1996.ISBN 83-902165-0-7, s. 95–96
- Miasta polskie w Tysiącleciu, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, t. II, s. 146–147
- Gollub H., Kudrzycki Z., Szymańska-Jasińska M., Historia Szczytna, Dąbrówno : Olsztyn: Oficyna Wydawnicza "Retman" ; Instytut Północny im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 2023, ISBN 978-83-62552-35-1.
Linki zewnętrzne
edytuj- Urząd Miejski
- Starostwo Powiatowe
- Szczytno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 882 .