Szereg (matematyka)

ciąg sum częściowych

Szereg – konstrukcja umożliwiająca wykonanie uogólnionego dodawania przeliczalnej liczby składników[1]. Przykładem znanego szeregu jest dychotomia Zenona z Elei

Zastosowanie szeregu

Wyrazy szeregu często powstają w wyniku zastosowania pewnej reguły, takiej jak np. wzór, czy algorytm. W przeciwieństwie do sumowania, do pełnego zrozumienia i manipulowania nimi szeregi wymagają narzędzi analizy matematycznej. Poza ich wszechobecnością w samej matematyce szeregi szeroko stosuje się w innych dyscyplinach ilościowych takich jak fizyka, czy informatyka; szczególnie ważne są rozmaite szeregi funkcyjne, w tym trygonometryczne, na czele z szeregiem Fouriera, czy potęgowe (za pomocą których można przybliżać z dowolną dokładnością wiele funkcji).

Definicja edytuj

Szeregi mogą składać się z elementów z dowolnego zbioru, w tym z liczb rzeczywistych, liczb zespolonych czy funkcji (wtedy mówi się o szeregach funkcyjnych). Poniższa definicja podana będzie dla liczb rzeczywistych, lecz można ją uogólniać.

Dla danego nieskończonego ciągu liczb rzeczywistych   definiuje się  -tą sumę częściową ciągu   bądź sumę częściową szeregu wzorem

 

Szeregiem nazywa się ciąg   sum częściowych. Formalnie szereg należy więc traktować jako parę uporządkowaną  [2].

Sumą szeregu nazywa się liczbę   o ile granica ta istnieje i jest właściwa. W przeciwnym przypadku szereg nie ma sumy. Szereg, który ma sumę nazywa się zbieżnym, który jej nie ma – rozbieżnym[3].

Zarówno szereg, jak i jego sumę oznacza się na jeden z następujących sposobów:

 

To, które z tych pojęć jest odpowiednie wynika zwykle z kontekstu. Oddzielenie tych dwóch całkowicie różnych obiektów (ciągu i jego granicy) osiąga się niekiedy przez pominięcie granic (oznaczeń nad i pod symbolem sumy), np.

 

symbol ten służy wtedy odnoszeniu się do szeregu formalnego, który może, lecz nie musi mieć określonej sumy.

Szeregiem, w zależności od autora, a czasem także od kontekstu, bywa też nazywana suma wszystkich elementów danego ciągu nieskończonego[4].

Niżej stosowany będzie również symbol   na oznaczenie obu rodzajów obiektów, o ile nie będzie prowadzić to do nieporozumień.

Zbieżność i rozbieżność edytuj

O szeregu   mówi się, że jest zbieżny, jeżeli ciąg   sum częściowych ma skończoną granicę, wtedy

 

Jeżeli granica   jest nieskończona lub nie istnieje, to szereg nazywa się rozbieżnym.

Szereg   jest zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy ciąg   sum częściowych spełnia warunek Cauchy’ego. Zmiana (również opuszczenie, czy dodanie) skończenie wielu wyrazów szeregu zbieżnego nie wpływa na jego zbieżność.

Należy zaznaczyć, że suma szeregu nie jest tym samym, co suma jego składników. Niektóre szeregi można jednak traktować jako sumę, tzn. zmieniać kolejność składników (wyrazów w ciągu). Szereg   nazywa się

  • zbieżnym bezwzględnie/absolutnie, jeśli
     
  • zbieżnym względnie/nieabsolutnie, jeśli jest zbieżny, ale nie bezwzględnie, tzn.
      lecz  

Twierdzenie Riemanna wyróżnia dodatkowe dwa rodzaje zbieżności szeregów, mianowicie szereg   jest

  • zbieżny bezwarunkowo, jeżeli dla każdej permutacji   zachodzi
     
  • zbieżny warunkowo, jeżeli dla każdej liczby   istnieje permutacja   taka, że
     

Oznacza to, że wyrazy szeregów zbieżnych bezwarunkowo można dowolnie przestawiać, nie zmieniając przy tym sumy szeregu, z kolei przestawiając wyrazy szeregu zbieżnego warunkowo, można otrzymać jako sumę nowego szeregu dowolną, z góry zadaną liczbę lub otrzymać szereg rozbieżny – z tego powodu operacje na nich należy wykonywać ze szczególną uwagą.

Wspomniane twierdzenie gwarantuje, że szereg   jest bezwzględnie zbieżny wtedy i tylko wtedy, gdy zbieżne są szeregi   złożony z jego wyrazów dodatnich i   złożony z jego wyrazów ujemnych; wówczas jego suma wynosi   Jeżeli jeden z tych ciągów jest rozbieżny, to szereg jest rozbieżny, lecz jeśli rozbieżne są oba, to szereg może być albo zbieżny warunkowo albo rozbieżny.

Każdy z powyższych rodzajów zbieżności pociąga zbieżność w zwykłym sensie. Dla szeregów liczbowych pojęcia zbieżności bezwzględnej i bezwarunkowej pokrywają się, lecz w ogólności (w nieskończenie wymiarowej przestrzeni Banacha, gdzie wartość bezwzględną zastępuje się normą) tylko zbieżność absolutna pociąga zbieżność bezwarunkową szeregu.

Działania edytuj

Ponieważ szereg jest definiowany jako ciąg, to wszelkie działania na ciągach takie jak ich dodawanie, czy mnożenie przez skalar można stosować dla szeregów; szeregi tworzą więc przestrzeń liniową nad ciałem, z którego pochodzą jego wyrazy. Suma szeregów zbieżnych jest szeregiem zbieżnym. Mnożenie szeregu przez niezerowy skalar nie wpływa na jego zbieżność.

Można również określić mnożenie dwóch szeregów, jednym ze sposobów jest przedstawiony niżej iloczyn Cauchy’ego. Iloczynem szeregów   oraz   nazywa się szereg   gdzie

 
Twierdzenie Mertensa
Jeżeli szeregi   oraz   są zbieżne i co najmniej jeden z nich jest zbieżny bezwzględnie, to zbieżny jest ich iloczyn (Cauchy’ego), którego suma wynosi  

Pewnym uogólnieniem powyższego twierdzenia jest

Twierdzenie Abela
Jeżeli iloczyn (Cauchy’ego) zbieżnych szeregów   oraz   jest zbieżny, to ma on sumę równą  

Uwaga: Jeśli oba szeregi są zbieżne bezwzględnie, to suma dowolnego szeregu   który za wyrazy ma wszystkie liczby postaci   (każda występuje dokładnie raz, ich kolejność jest dowolna) jest równa  

Dowód: Ograniczoność szeregu   a co za tym idzie bezwzględna zbieżność szeregu   wynika z nierówności:

 

gdzie   i   to maksymalne indeksy przy   i   w pierwszych   wyrazach ciągu   i założenia o bezwzględnej zbieżności szeregów (  ). Zatem można przestawiać kolejność wyrazów, w szczególności do postaci iloczynu Cauchy’ego.

Przykład edytuj

Niech dany będzie szereg   jego iloczyn przez siebie wynosi   Ponieważ szereg geometryczny   jest zbieżny dla   i ma sumę   to z twierdzenia Mertensa otrzymuje się, iż  

Rodzaje edytuj

Ważnymi rodzajami szeregów są:

Uogólnienia edytuj

Definicja szeregu nie musi ograniczać się do szeregów liczbowych, gdyż ciąg   nie musi być ciągiem liczb rzeczywistych, czy zespolonych. Do poprawnego określenia szeregu potrzebujemy przestrzeni, w której określone jest działanie dodawania (by określić  ) oraz topologia (by określić wartość granicy   czyli granicę szeregu  ). Dlatego też definicja ta bez zmian przenosi się na przykład na przestrzenie liniowo-topologiczne.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. szereg, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-12-07].
  2. Krzysztof Maurin: Analiza cz 1. Elementy. Warszawa: PWN, 1991, s. 131, seria: BM 69. ISBN 83-01-09940-2.
  3. Ewa Łobos, Beata Sikora: Advanced calculus. Selected topics. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2009, s. 198. ISBN 978-83-7335-625-2.
  4. Franciszek Leja: Rachunek różniczkowy i całkowy. Warszawa: PWN, 2010, s. 128, seria: BM 3. ISBN 978-83-01-15479-0.

Linki zewnętrzne edytuj