Szkoła tysiąclecia
Szkoła tysiąclecia, właściwie szkoła-pomnik Tysiąclecia Państwa Polskiego – szkoła wzniesiona w ramach programu oświatowego, realizowanego w czasie jubileuszu Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966); budowę szkół sfinansowano ze środków pochodzących z budżetu państwa oraz funduszy społecznych.



Jednym z celów oświatowej polityki społecznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) było upowszechnienie oświaty oraz jej demokratyzacja pod względem organizacyjnym i programowym. PRL borykała się z klasowym dziedzictwem II Rzeczypospolitej (np. w roku szkolnym 1921/22 nauką w szkole podstawowej objętych było tylko 66,2% dzieci) oraz skutkami II wojny światowej (zniszczeniu uległo wówczas ponad 60% majątku trwałego szkół powszechnych i średnich). W celu realizacji programu oświatowego 29 listopada 1958 z inicjatywy Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu utworzono Społeczny Fundusz Budowy Szkół Tysiąclecia (SFBST), którego budżet w latach 1959–1965 wyniósł 8,6 mld zł. W 1966 SFBST został przekształcony w Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów (SFBSiI), którego budżet w latach 1966–1972 wyniósł 15,1 mld zł. Łącznie z budżetu państwa oraz funduszy społecznych SFBST i SFBSiI wybudowano wówczas 1423[2][3] nowoczesne szkoły stanowiące utylitarny pomnik tysiąclecia polskiego państwa[4].
HistoriaEdytuj
W związku z potrzebami szkolnictwa, wynikającymi z wchodzenia w wiek szkolny wyżu demograficznego lat 50. XX w., masowo budowano w Polsce w latach 60. budynki oświatowe, głównie szkoły podstawowe. W sytuacji ogromnego przeludnienia izb lekcyjnych (w 1961 r. na 1 izbę lekcyjną przypadało prawie 74 uczniów) wybudowanie nowych placówek oświatowych stało się koniecznością.
Nazwę szkół „tysiąclecia” (w języku potocznym nazywanych „tysiąclatkami”[5]) powiązano z obchodzonymi oficjalnie uroczystościami 1000-lecia Państwa Polskiego, przypadającymi na 1966 rok. Hasło budowy „tysiąca szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego” rzucił Władysław Gomułka, 24 września 1958 roku[6].
Pierwszą szkołą-pomnikiem została Szkoła Podstawowa nr 7 im. gen. Karola Świerczewskiego w Czeladzi, której uroczyste otwarcie miało miejsce 26 lipca 1959 roku[6]. Wybór właśnie tej lokalizacji nastąpił za sprawą inicjatywy Jerzego Ziętka, a pracami kierował Jerzy Galon z sosnowieckiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Mieszkaniowego. Budowę obiektu rozpoczęto 26 października 1958 roku; jest to 15-salowa placówka z kuchnią, stołówką i świetlicą[6]. 26 lipca 1959 r. otwarto na Śląsku 32 szkoły[7]. Przy budowie placówki pracowali m.in. żołnierze Wojskowego Korpusu Górniczego. Jeden z nich, ówczesny dowódca plutonu Tadeusz Góras, wspominał po latach[7]:
Miałem świadomość, że robimy coś wielkiego. Polska była bardzo zniszczona. Dzieciaki uczyły się w naprawdę fatalnych warunkach. A my mogliśmy to zmienić. Byłem z tego dumny.
Pierwszą szkołą-pomnikiem w Warszawie zostało XVII Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, pod które kamień węgielny został wmurowany 9 marca 1959 roku[8], otwarte 28 czerwca 1960 roku[9].
W Krakowie pierwszą „tysiąclatkę”, X Liceum Ogólnokształcące im. KEN, o nowatorskiej, klastrowej organizacji klas lekcyjnych, otwarto 20 lipca 1963[10][11].
3 września 1965 r. otwarta została tysięczna szkoła-pomnik w Polsce i 47. w Warszawie – szkoła im. Hugona Kołłątaja przy ul. Ożarowskiej[12].
Większość z 1417 szkół zbudowanych w ramach tej akcji była zrealizowana według jednego z kilku standardowych projektów (na ogół jako 2- albo 3-kondygnacyjne pawilony), dostosowywanych do warunków lokalnych. Budynki były stawiane z prefabrykowanych fragmentów ścian i stropów, które powstawały na placach budowy[7]. Jeden z projektantów, Tadeusz Binek, wspominał po latach[7]:
Wtedy najważniejsze było, by szkoły szybko powstawały. Miały być tanie i funkcjonalne. Teraz wiele osób zarzuca, że są brzydkie. W końcu to nie miały być pałace. Przynajmniej jak się na nie patrzy, nikt nie ma wątpliwości, że to szkoły.
Jako setna szkoła-pomnik na Rzeszowszczyźnie powstał obiekt przy ulicy Rymanowskiej w Sanoku (SP nr 2), ufundowany przez załogę Sanockiej Fabryki Autobusów „Autosan”, która dobrowolnie opodatkowała się na ten cel w wysokości 0,5% od miesięcznego wynagrodzenia[13][14][15][16]. Powstawały także bardziej ambitne realizacje, np. 15-klasowej Szkoły Podstawowej nr 71 im. Leona Kruczkowskiego we Wrocławiu przy skrzyżowaniu ulic Podwale i Hugona Kołłątaja, zaprojektowanej przez inż. arch. Jadwigę Grabowską-Hawrylak; kamień węgielny pod nią wmurowano 12 kwietnia 1959 roku, a budowę ukończono w 1960 roku (jej architektura wyróżnia się pochylnią dla wszystkich uczniów, także z niepełnosprawnościami, nietypowymi oknami i kolorystyką, ulokowaniem budynku przy zielonym skwerze, a nie przy ulicy, co stanowi wyraźną barierę od ruchu ulicznego, pozostawieniem wielu starych drzew na terenie założenia[17][18]). W związku z zimną wojną, trwającą wówczas pomiędzy krajami bloku wschodniego a krajami zachodnimi, część szkół posiadała schrony przeciwlotnicze. Pod Szkołą Podstawową nr 14 w Przemyślu znajduje się tzw. Schron Kierowania Obroną Cywilną[19]. Przeznaczeniem tych budynków, uwzględnianym podczas projektowania, było również użycie ich w razie wojny w charakterze szpitali polowych. W pracach związanych z budową uczestniczyli także ochotnicy a część środków finansowych pochodziła ze społecznych składek wpłacanych przez zakłady pracy, kopalnie i osoby prywatne. Do końca 1965 r. na specjalnym koncie zebrano 8,5 mld zł; wpłat dokonywała też Polonia – z jej składek zebrano 210 tys. dolarów[7].
Architektura szkół tysiącleciaEdytuj
Perspektywa intensywnych inwestycji w gmachy szkolne skłoniła władze do przeanalizowania ładu architektonicznego budynków oświatowych oraz wprowadzenia innowacji. W dużej mierze wynikało to z konieczności oszczędnego gospodarowania środkami na inwestycje.
Większość szkół tysiąclecia powstała wedle założeń architektury modernistycznej, która nie była wcześniej stosowana w Polsce tak powszechnie. W wielu miejscowościach szkoły te były pierwszymi budynkami w tym stylu. Nowe gmachy szkolne wyróżniały się płaskimi dachami, dobrze oświetlonymi pomieszczeniami oraz wyraźnie zaakcentowaną przestrzenią do rekreacji poza budynkiem. Zdecydowano się także na zastosowanie nowych materiałów. Na przykład z myślą o oszczędnościach zrezygnowano z drewnianych podłóg na rzecz zamienników z tworzyw sztucznych. Punktem odniesienia dla tej nowej architektury szkolnej w dużej mierze były innowacje architektoniczne wprowadzane wówczas w Zachodniej Europie. Budowa szkół tysiąclecia była także poligonem doświadczalnym dla masowego zastosowania projektów typowych. W większości wypadków szkoły te powstawały na podstawie jednego z kilkudziesięciu zatwierdzonych projektów, dostosowywanych jedynie do warunków danej działki. Przeważająca większość szkół z lat 60. była realizacjami typowymi dla państwa socjalistycznego, o skromnym i prostym wyrazie, co spotkało się z krytyką społeczeństwa[20].
Wśród architektury szkół typowych są wyjątki. Na przykład w Warszawie budynek Liceum im. Jose Marti przy ulicy Leopolda Staffa 111, autorstwa Jana Zdanowicza (1961), zapewnił uczniom wielkie przeszklenia i tarasy rekreacyjne na dachach płaskich nieznane w polskich szkołach[21]. W Krakowie w budynku X LO im. KEN (autorzy projektu: Zbigniew Gądek i inni, 1959) pomieszczenia klasowe nowatorsko zintegrowano w klastry z pomieszczeniami szatni i sanitariatami, a modernistyczną bryłę dopasowano do kształtu niewielkiej działki w centrum miasta[10][11]. Do nietypowych szkół tysiąclecia w Polsce należy także Szkoła Rzemiosł przy ulicy Felińskiego 13 na Żoliborzu w Warszawie (1968), która wyróżnia się rozwiązaniami architektonicznymi, takimi jak bogate zastosowanie mozaik i malarstwa ściennego autorstwa artysty plastyka Gabriela Rechowicza, nietypowa czarno-biała kolorystyka okien zamiast samej bieli powiększająca optycznie ich przeszklenia, budynek ma atrium pełne zieleni wewnątrz oraz został wyposażony w balkon (wówczas nie stosowano ich w szkołach), który w swojej dynamicznej formie wystaje z fasady jak szuflada i został ozdobiony kolorową mozaiką przypominającą kosmos[22].
Szkoła przy ul. Piaseczyńskiej 114/116 w Warszawie, zaprojektowana przez Zofię Fafius, Tadeusza Węglarskiego i Adolfa Derentowicza na osiedlu Dolna-Sobieskiego otrzymała tytuł Mistera Warszawy 1967 w konkursie architektonicznym organizowanym przez dziennik „Życie Warszawy”[23].
Paramilitarne przeznaczenie nowych szkółEdytuj
W trakcie prowadzenia akcji budowy szkół zaczęły pojawiać się plotki o ich zastosowaniu na wypadek wojny. Ich źródłem były najprawdopodobniej doświadczenia z czasów II wojny światowej i okresu tuż po wojnie. Wiele budynków szkolnych zostało wówczas przemienionych na prowizoryczne koszary albo magazyny wojskowe.
W przypadku szkół budowanych w latach sześćdziesiątych plotki te mają jednak potwierdzenie. W roku 1957 Ministerstwo Oświaty porozumiewało się z Departamentem Wojskowym Ministerstwa Zdrowia w celu „zwiększenia liczby szkół, które miałyby być wykorzystane na prowizoryczne szpitale”[24]. Efektem tej współpracy było stworzenie szczegółowej instrukcji, która dotyczyła uzgodnionych obiektów szkolnych. Ustalone są w niej takie szczegóły, jak szerokość drzwi dostosowana do noszy, dostęp do umywalek w prowizorycznych salach operacyjnych, lub dostęp do instalacji umożliwiający podłączenie aparatu rentgenowskiego. Ustalenia te nie odnoszą się jednak wyłącznie do szkół tysiąclecia, ale do wszystkich gmachów szkolnych, które były budowane w tamtym okresie.
Galeria szkółEdytuj
Szkoła Podstawowa nr 71 im. Leona Kruczkowskiego we Wrocławiu, proj. Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak[b]
Szkoła Podstawowa nr 84 im. Obrońców Pokoju we Wrocławiu, proj. Zenona Prętczyńskiego
Szkoła Podstawowa nr 82. im. Budowniczych Wrocławia przy ul. Blacharskiej we Wrocławiu, proj. Marka Dziekońskiego
Szkoła-pomnik w Szczawinie Przykościelnym
Zespół Szkół Integracyjnych nr 71 im. Edmunda Bojanowskiego w Warszawie
Szkoła Podstawowa nr 14 im. Stefana Żeromskiego w Gliwicach (ul. Jedności)
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Św. Kingi w Sanoku (ul. Rymanowska)
Byłe Gimnazjum nr 6 w Tomaszowie Mazowieckim. W czasach PRL Szkoła Podstawowa nr 9.
Szkoła Podstawowa nr 10 w Tarnowskich Górach (ul. J. Kochanowskiego 15)
Napis na szkole w Studziankach Pancernych
Szkoła przy ul. Piaseczyńskiej 114/116 w Warszawie, która uzyskała tytuł Mistera Warszawy 1967
UwagiEdytuj
- ↑ Nietypowy projekt architektoniczny Jana Zdanowicza, będący rzadką próbą przełamania monotonii budynku szkolnego poprzez bogate rozrzeźbienie brył, budowę podcieni wzdłuż fasad zamiast typowych suteren, zastosowanie białego tynku kontrastującego z czerwonym klinkierem zamiast typowego szarego betonu, zastosowanie balkonów na wszystkich piętrach oraz podwyższenie sufitów i wyposażenie ich w świetliki, co wpłynęło na komfort użytkowania zarówno przez uczniów, jak i kadrę pedagogiczną. Ponadto kolumny między oknami rozmieszczone są rzadko, aż co trzy okna dzięki czemu wyraźnie zwiększono powierzchnię przeszkleń w porównaniu do innych budynków tamtych czasów (1961).
- ↑ Na lewo od drzewa widoczna niewielka konstrukcja – wlot kanału wentylacyjnego podziemnego schronu przeciwlotniczego, zbudowanego pod tą szkołą.
PrzypisyEdytuj
- ↑ Przemysław Szafer "Polska architektura współczesna" Warszawa 1977
- ↑ Architektura i budownictwo szkolne PRL. Jerzy Dobek, Zygmunt Huszcza, Franciszek Krysiak, Jerzy Łoziński, Czesław Szymanek, Zdzisław Szymański, Andrzej Uniejewski, Tadeusz Wysocki (kom. red.). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1976, s. 36.
- ↑ Krzysztof Wałaszewski: Tysiąc szkół na Tysiąclecie: Szkoły Tysiąclecia – architektura, propaganda, polityka. Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2018, s. 16. ISBN 978-83-7729-463-5.
- ↑ Polska: zarys encyklopedyczny. Włodzimierz Kryszewski (red. prowadzący). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 384–386.
- ↑ tysiąclatka - definicja, synonimy, przykłady użycia, sjp.pwn.pl [dostęp 2022-08-11] (pol.).
- ↑ a b c Jacek Madeja. Pierwsza tysiąclatka obchodzi jubileusz. „Gazeta Wyborcza Katowice”, 2008-11-01. Warszawa: Agora SA. [dostęp 2011-02-15].
- ↑ a b c d e Przemysław Semczuk. Szkolne tysiąclatki. „Newsweek Polska”, 2009-05-10. Warszawa: Axel Springer Polska. [dostęp 2013-05-03].
- ↑ IAR: Pierwsza „Tysiąclatka” ma 50 lat. Polska.pl, 2009-07-27. [dostęp 2011-02-15].
- ↑ Warszawa. Przewodnik. Sport i Turystyka, 1966, s. 24.
- ↑ a b Teresa Filas (redaktor naukowy Zygmunt Ruta) X Liceum Ogólnokształcące im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie w latach 1953-1983, Wydawnictwa Akcydensowe, Kraków 1984, str. 93
- ↑ a b http://wpluswarchitekci.com.pl/wydawnictwa/Architektura_lat_60tych_LR.pdf
- ↑ Dobrosław Kobielski, Józef Zięba: Kronika lat 1944–1986 [w:] Kalendarz Warszawski'88. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 34. ISBN 83-03-01684-9.
- ↑ Autosan wybuduje szkołę 1000-lecia. „Nowiny”, s. 3, nr 18 z 22 stycznia 1960.
- ↑ Położono fundamenty pod setną-szkołę-pomnik Tysiąclecia na Rzeszowszczyźnie. „Nowiny”, s. 1, nr 146 z 22 czerwca 1965.
- ↑ Nowy rok szkolny rozpoczęty. „Nowiny”, s. 1, nr 208 z 2 września 1966.
- ↑ Uroczystość otwarcia nowej Szkoły Tysiąclecia w Sanoku. „Nowiny”, s. 1, nr 210 z 5 września 1966.
- ↑ Michał Duda Patchwork. Architektura Jadwigi Grabowskiej-Hawrylak Wrocław 2016.
- ↑ Marcin Torz. Tysiące uczniów chodzą do tysiąclatek we Wrocławiu. „Gazeta Wrocławska”, 2009-04-14. Polskapresse sp. z.o.o. [dostęp 2013-05-03].
- ↑ Schron Kierowania Obroną Cywilną w Przemyślu. www.schron.webfabryka.pl. [dostęp 2017-07-21].
- ↑ Wyborcza.pl, warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ Liceum im. Jose Marti, Leopolda Staffa 111 – Powojenny Modernizm, cargocollective.com [dostęp 2020-07-09] .
- ↑ „Stolica” 1963/24, s. 4
- ↑ Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 60, 176, 195, 210. OCLC 831027217.
- ↑ Krzysztof Wałaszewski , Tysiąc szkół na Tysiąclecie: Szkoły Tysiąclecia – architektura, propoaganda, polityka, Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2018, s. 284, ISBN 978-83-7729-463-5, OCLC 1077450875 [dostęp 2019-02-01] .
BibliografiaEdytuj
- Krzysztof Wałaszewski, Tysiąc szkół na Tysiąclecie: Szkoły Tysiąclecia – architektura, propaganda, polityka, Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2018. ISBN 978-83-7729-463-5