Sztoła

rzeka w południowej Polsce

Sztoła (dawniej: Czartoria[1]) – zanikła rzeka, do stycznia 2022 roku płynąca w województwach małopolskim i śląskim, o długości 14,5 km[2] i powierzchni dorzecza 153,8 km² [3], przepływała w większości przez gminę Bukowno, stanowiła lewobrzeżny dopływ Białej Przemszy i była jednym z jej najważniejszych dopływów[3] (2,2 m³/s Sztoły[3] względem 4,14 m³/s Białej Przemszy).

Sztoła
Ilustracja
Wyschnięte koryto rzeki; Zakole Sztoły w Bukownie w lipcu 2022 roku
Kontynent

Europa

Państwo

 Polska

Rzeka
Długość 14,5 km
Powierzchnia zlewni

31,4 km²

Ident. PRNG

RW20005212849

Źródło
Miejsce Bukowno
Współrzędne

50°14′11″N 19°30′54″E/50,236389 19,515000

Ujście
Recypient Biała Przemsza
Miejsce

Sławków

Współrzędne

50°16′01″N 19°21′13″E/50,266944 19,353611

Położenie na mapie powiatu olkuskiego
Mapa konturowa powiatu olkuskiego, na dole nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „źródło”, natomiast blisko lewej krawiędzi nieco na dole znajduje się punkt z opisem „ujście”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „źródło”, powyżej na lewo znajduje się również punkt z opisem „ujście”
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „źródło”, powyżej na lewo znajduje się również punkt z opisem „ujście”

Źródła edytuj

Naturalne źródła Sztoły znajdowały się pierwotnie w lasach między miejscowością Żuradą a Podlesiem (dzielnica miasta Bukowno, leśnictwa Żurada i Podlesie)[4][5]. Górny, naturalny odcinek cieku zaginął w leju depresyjnym kopalni „Pomorzany”[4][6][3], a wodę współcześnie pobiera ponownie z rzeki „Baba” dopiero od skraju miasta Bukowno[4][3]. Wyraźnie widoczny jest wpływ kopalni oraz kopalni piasku „Szczakowa” w Jaworznie na warunki hydrogeologiczne oraz chemizm wód.[3][6] W związku z likwidacją kopalni „Olkusz-Pomorzany”, która zasila poprzez rzekę „Baba” wody Sztoły, doszło do całkowitego zaniknięcia rzeki[7][8][9].

Charakterystyka edytuj

Znana dawniej z wyjątkowo czystych wód, miejsce połowu pstrąga. Sztoła rozpoczynała swój bieg wypływając z wzniesienia pokrytego buczyną i płynęła w stronę miasta Bukowno, mijając po drodze teren po byłej jednostce wojskowej oraz opuszczone osady Polis i Podpolis. Sztoła teoretycznie dochodziła do cofki i zbiornika „Leśny dwór” w Bukownie, w praktyce wysychała jednak około 1 km od zbiornika. Dalszy ciek wodny był zasilany z rzeki Baba, która de facto była w 100% zasilana wodami kopalnianymi z kopalni Pomorzany w Olkuszu, stąd unikatowa czystość wód[4][10].

Sztoła uchodziła do Białej Przemszy w osadzie Ryszka w Sławkowie[11], gdzie była zlokalizowana rozebrana już stacja poboru wody ze Sztoły[11], która zaopatrywała w wodę Sosnowiec i okolice. Poboru wód zaprzestano w 2005 roku z powodu podwyższonego poziomu ołowiu w rzece, związanego z działalnością pobliskiej kopalni cynku i ołowiu.

Turystyka edytuj

 
Szlaki turystyczne w okolicach Sztoły

Rzeka przez wieki tworzyła swoją malowniczą dolinę rzeźbiąc wąwozy i zakola, które można podziwiać przez cały bieg tej rzeki. Sztoła na całej długości płynęła w otoczeniu lasów (u źródeł – buczyn, dalej – borów sosnowych).

W lasach okalających rzekę spotyka się wiele zwierząt (m.in. łosie, sarny, dziki) oraz 170 gatunków roślin, więcej niż w Pienińskim Parku Narodowym.

Pierwsze 3 km Sztoły były wolne od przeszkód, dzięki czemu w latach 2014–2021 odbywały się na tym odcinku regularne spływy komercyjne. Jest to bardzo prosty odcinek, który nadawał się do spływu z dziećmi lub bikeraftingu i był popularną atrakcją turystyczną regionu[12][13]. Na trasie spływu, przy zakolu rzeki, znajdowała się plaża. W dalszym odcinku rzeka przyjmowała górski charakter pozostając jednak spławną[14].

Ze względu na bogactwo przyrodnicze i unikalny krajobraz w dolinie rzeki występują też popularne piesze szlaki turystyczne[4][15].

Wędkarstwo edytuj

W Bukownie działa koło PZW nr 107 okręg Katowice przy ul. Niepodległości 1a, ponadto jest tam kilka sklepów wędkarskich. Rzeka raczej nie nadawała się do brodzenia (silny nurt i dość wąskie koryto, w niektórych miejscach głębokie). Ryby występowały na całej długości rzeki.

Ochrona przyrody edytuj

 
Sztoła w 2007 roku
 
Protest przeciw wyłączeniu pomp zasilających rzekę – styczeń 2022

Jest to miejsce występowania rzadkich gatunków roślin i zwierząt. W dolinie rzeki odnotowano występowanie następujących chronionych gatunków:

W dniu 18 września 1996 r. uchwałą nr XIX/161/96 rady miejskiej w Bukownie wprowadzono ochronę indywidualną „Doliny rzeki Sztoły wraz ze strefą ochronną”[16].

W dniu 28 listopada 2011 objęty został ochroną górny odcinek rzeki w ramach Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie uchwałą Sejmiku Województwa Małopolskiego nr XV/247/11[17][2]

Jedno z naturalnych źródeł Sztoły, położone w Żuradzie ma status pomnika przyrody[18].

Katastrofa ekologiczna edytuj

W styczniu 2022 roku wskutek wyłączenia pomp odwadniających w kopalni Pomorzany (od roku 2020 w likwidacji) rzeka, która dotąd zasilana była wodą odpompowywaną z tej kopalni, wyschła[19].

Przypisy edytuj

  1. a b D. Dembińska, D. Molenda, E. Balcerzak: Dzienne racje żywnościowe w Europie w IX-XVI w., Ossolineum 1979, s. 127.
  2. a b CHARAKTERYSTYKA JCWP.
  3. a b c d e f Amber, Tajemnicza rzeka Sztoła | Klub Sportowy AMBER [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  4. a b c d e Aktualizacja inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej terenu położonego w gminie Bukowno – Etap I (powierzchnia ok. 1450 ha), grudzień 2014.
  5. Źródła Sztoły, malopolska.szlaki.pttk.pl [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  6. a b Charakterystyka rekultywacji terenów poeksploatacyjnychw Kopalni Piasku „Szczakowa” w Jaworznie, „Przegląd Górniczy”, Nr 9.
  7. Sztoła, www.radiokrakow.pl [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  8. Michał Kurtyka, Odpowiedź na interpelację Posłów Marka Sowy oraz Ireneusza Rasia, z dnia 12.02.2021 r., w sprawie zaniknięcia rzek Sztoły i Baby w wyniku zamknięcia Kopalni „OlkuszPomorzany”, znak K9INT19610, 5 marca 2021.
  9. Paweł Mocny: Bukowno. Ekolodzy ostrzegają: zalew Leśny Dwór może lada moment zniknąć! Czy dojdzie do kolejnej katastrofy ekologicznej?. 2022-08-15. [dostęp 2022-09-25].
  10. Piotr Sobierajski, ZGH Bolesław zakończył wydobycie rud cynku. Czy wpłynie to negatywnie na środowisko? Znikną aż trzy rzeki?, Dąbrowa Górnicza Nasze Miasto, 29 stycznia 2021 [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  11. a b Gospodarka wodna i wodno – ściekowa na terenie gminy Sławków (lata 2016–2017), maj 2017.
  12. Bogumił Storch, Spływy kajakowe rzeką Sztołą cieszą się ogromnym zainteresowaniem, Olkusz Nasze Miasto, 11 czerwca 2021 [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  13. Spływ kajakowy Sztołą w Bukownie, www.polskieszlaki.pl, 26 października 2017 [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  14. Sztoła i Biała Przemsza – spływ rzeką, której nie będzie, Packrafting – spływy i wypożyczalnia, 26 sierpnia 2021 [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  15. Dolina Sztoły w Bukownie – szlak spacerowy i widoki na meandry rzeki, Blog podróżniczy MyNaSzlaku. Podróże po Polsce i górach z dzieckiem, 22 czerwca 2021 [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  16. Formy ochrony przyrody w dolinie Białej Przemszy, Stowarzyszenie Przyjaciół Białej Przemszy, 1 maja 2010 [dostęp 2021-12-05] (pol.).
  17. Biuletyny Informacji Publicznej, bip.malopolska.pl [dostęp 2021-12-05].
  18. Sztoła – WikiZagłębie, wikizaglebie.pl [dostęp 2021-12-11].
  19. Wojciech Todur: Sztoła przestała płynąć z dnia na dzień. Znikła „górska rzeka. wyborcza.pl, 2022-01-08. [dostęp 2022-01-08]. (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj