Tadeusz Różewicz

polski poeta, dramaturg, prozaik

Tadeusz Różewicz (ur. 9 października 1921[1][2][3][4][5][6][a] w Radomsku, zm. 24 kwietnia 2014 we Wrocławiu)[2][3][5][6][7]polski poeta, dramaturg, prozaik i scenarzysta, członek Wydziału VI Twórczości Artystycznej Polskiej Akademii Umiejętności; brat Janusza i Stanisława, ojciec Jana oraz Kamila. Należał do pokolenia Kolumbów.

Tadeusz Różewicz
Ilustracja
Tadeusz Różewicz (2006)
Data i miejsce urodzenia

9 października 1921
Radomsko

Data i miejsce śmierci

24 kwietnia 2014
Wrocław

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura piękna

Ważne dzieła
  • Kartoteka
  • Ocalony
  • Stara kobieta wysiaduje
  • Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja
Faksymile
Odznaczenia
Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy II klasy Złoty Krzyż Zasługi Medal Wojska Krzyż Armii Krajowej Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” Order Ecce Homo

Życiorys i zarys rozwoju twórczego edytuj

Dzieciństwo edytuj

Rodzina Różewiczów przeprowadziła się tuż po I wojnie światowej z Osjakowa w Sieradzkiem do Radomska i tam też urodził się Tadeusz, czwarty z pięciorga dzieci (starsi bracia – Bogumił, Eugeniusz, Janusz oraz młodszy Stanisław). Ojciec Władysław (1886–1977) – syn Stanisława i Zofii z Sieradzkich małżonków Różewiczów – był niższym urzędnikiem sądowym. Matka, Stefania Maria z Gelbardów (1895–1957) – córka Arona Lejba i Florentyny Ge(r)lbardów – zajmowała się domem[8]. Wywodziła się z rodziny żydowskiej. Aby wyjść za mąż, zdecydowała się na chrzest. Tadeusz Różewicz uczęszczał do Gimnazjum im. Feliksa Fabianiego w Radomsku, w którym uzyskał małą maturę.

Starszy brat, Janusz Różewicz, miłośnik literatury, w latach szkolnych, wciągnął młodszego brata do wspólnego czytania. Poznali wtedy takie utwory, jak Ferdydurke, Motory, Król Ubu, kolekcjonowali czasopisma, np. „Chimerę”, „Skamandra” czy „Wiadomości Literackie”. Bracia studiowali literaturę i pisali pierwsze wiersze. Na własną rękę studiowali rozwiązania formalne poezji Leśmiana, Iłłakowiczówny, Juliana Przybosia (późniejszego mistrza Tadeusza Różewicza), o czym świadczą opublikowane w „Czerwonych Tarczach” parodie tych autorów napisane przez 17-letniego Tadeusza. Młody Różewicz pisywał także do pisma „Pod znakiem Marii”.

Tadeusz Różewicz zdawał do Liceum Pedagogicznego w Piotrkowie Trybunalskim, jednak nie zaliczył egzaminu z powodu śpiewu. Był w trakcie starań o przyjęcie do Liceum Leśnego w Żyrowicach lub szkoły Marynarki Handlowej w Gdyni, gdy wybuchła wojna. Rodzina przechodziła wtedy problemy finansowe.

II wojna światowa edytuj

 
Akowska legitymacja Tadeusza Różewicza

Od 1939 Tadeusz zaczął pracować jako goniec i magazynier w Kreishauptmannschafcie w Radomsku, potem jako pracownik magistracki w kwaterunku prowadził ewidencję komornego. Następnie został uczniem stolarskim w Fabryce Mebli Giętych Thonet.

Janusz Różewicz od początków wojny pracował w konspiracji pod pseudonimami „Gustaw” i „Zbych”, od 1 stycznia 1941 wciągnął do działalności konspiracyjnej Tadeusza Różewicza[9]. W 1942 Tadeusz został zaprzysiężony jako żołnierz Armii Krajowej (pseudonim „Satyr”). Szkolił się przez pół roku, a w 1943 przeniesiono go do oddziałów leśnych. Walczył z bronią w ręku od 26 czerwca 1943 do 3 listopada 1944 na terenie powiatów radomszczańskiego, koneckiego, włoszczowskiego, opoczyńskiego i częstochowskiego. Pisał wiersze i zajmował się dziennikarstwem (prowadził pismo „Czyn Zbrojny”). Jego poezja była tak podziwiana przez partyzantów, że dowódca oddziału odkomenderował go na tydzień do napisania większego tekstu.

W 1944 powstały „Echa leśne” uważane za właściwy debiut literacki Różewicza. Tomik składał się z wierszy, fraszek, humoresek, wywiadów, prozy poetyckiej utrzymanej w duchu patriotycznym. Także w tym tekście ujawnia się zamiłowanie młodego Różewicza do dzieł Słowackiego i Żeromskiego. Jest to dziełko pisane w duchu przystającym do poezji tamtego czasu (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy), pojawia się bowiem bolesna wątpliwość – istnienie bohaterstwa w wojnie, w zabijaniu człowieka przez człowieka dla wyższej sprawy. To moralne spaczenie budzi obawy w sporze o wyzwoloną Polskę. Szersze deklaracje i skrajne postanowienia znaleźć można w tekstach powojennych, w ekspresjonistycznym debiucie powojennym czy w „Do piachu”. Młody Różewicz, jeszcze wtedy nieocalony, wyrażał w „Echach leśnych” jeszcze klasyczny model świata – usilnej wiary w odbudowę i zwycięstwo kultury polskiej oraz życia.

W 1943 Janusz Różewicz pisał o „Echach leśnych” zapowiadając bratu: „ty będziesz lepiej pisał ode mnie, będziesz lepszym poetą...”[10].

W 1945 roku Tadeusz Różewicz ujawnił się w Komisji Likwidacyjnej. Trzy lata później został odznaczony Medalem Wojska Polskiego, a w 1974 londyńskim Krzyżem Armii Krajowej.

Awangarda Krakowska edytuj

W 1945 Różewicz mieszkał w Częstochowie, współtworząc środowisko inteligenckie w tym mieście. 8 lipca debiutował w miejscowym piśmie literacko-artystycznym „Głos Narodu” satyrycznym wierszem Figa z Unry[11]. Juliana Przybosia poznał w redakcji czołowego tygodnika literackiego „Odrodzenie”. Zainteresowany młodym poetą Przyboś czym prędzej ściągnął go do Krakowa. Tam Tadeusz zdał maturę i został studentem historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak studiów nie ukończył. Wszedł do grupy młodej Neoawangardy Krakowskiej. Przyjaźnił się z takimi postaciami polskiej kultury, jak Tadeusz Kantor, Jerzy Nowosielski, Kazimierz Mikulski, Andrzej Wróblewski, Andrzej Wajda.

Różewicz debiutował trzykrotnie – przed wojną w pismach literackich, w czasie wojny poprzez teksty leśne i po wojnie. Trzeci debiut, jedyny, który Przyboś znał, uznał za rewolucyjny. Różewicz był wedle niego poetą, który „jak Minerwa z głowy Jowisza wyskakuje zupełnie zbrojny”. Tomy poetyckie Niepokój (1947) i Czerwona rękawiczka (1948) wywołały szok ówczesnej poezji. Leopold Staff korzystał z nich przy pisaniu swych ostatnich wierszy. Do najbardziej popularnych wierszy wchodzi „Lament” i „Ocalony”. Ten ostatni nawiązywał polemiczny dialog z tomikiem Czesława Miłosza z 1945 roku Ocalenie[12]. Różewicz nadał nowy kształt poezji, co zaliczane jest do nurtu poezji odbudowującej sens po tragedii Auschwitz (wedle tezy Theodora Adorno, iż po Auschwitz nie można stworzyć nic autentycznego). To nowatorstwo polegało przede wszystkim na poetyce inaugurującej czwarty system wersyfikacji w poezji, a następnie piąty, nazywany często „różewiczowskim”. Wersyfikację młodego Różewicza analizowali tacy powojenni eksperci jak Maria Dłuska czy Zbigniew Siatkowski.

Wczesna powojenna poezja Różewicza jest przede wszystkim ekspresjonistyczna i katastroficzna, tak silnie, że oskarżano go o nihilizm. Oprócz tego krytyka wyrzucała poecie zainteresowanie, „plagiatowanie” zachodniej poezji. Socrealistyczne obrzydzenie do wpływów Eliota, Pounda, Russella na poezję Różewicza przejawiało się nie tylko u krytyków czysto komunistycznych, ale także u Wyki, który jednak podziwiał dokonania w poezji młodego poety.

Rok na Węgrzech edytuj

 
Kamienica przy ulicy Zygmunta Starego 28 w Gliwicach, gdzie Tadeusz Różewicz mieszkał do roku 1968

Różewicz zaprzyjaźnił się z Tadeuszem Borowskim i obaj początkowo odnosili się sceptycznie do władzy komunistycznej. Obaj starali się wyjechać z kraju. Gdy Borowski starał się o wyjazd do USA, Różewicz poprosił przy wstawiennictwie Przybosia o stypendium do Paryża. Oba plany nie udały się, ale Borowskiemu udało się wyjechać do Berlina, a Różewiczowi do Budapesztu (na rok 1950). Różewicz nabrał dystansu do swojej poezji.

Na Węgrzech powróciła u niego fascynacja człowiekiem szarym – Troskliwość robotnicza o dobro wspólne nie była wbrew pozorom sielankopisarskim wierszem optymistycznym (Wyka), czy też czymś socrealistycznym, lecz szkicem postaci szarego człowieka. Prostota, szarość należy tu do osobliwej filozofii Różewicza sięgającej ideowo do Rzęsy Leopolda Staffa. Robotnik występujący w wierszu wystąpi potem w Kartotece jako Stary Górnik.

Wracając do Polski Różewicz postanowił zamieszkać w Gliwicach, odcinając się od wrogich mu środowisk literackich. Żył tam w skrajnej biedzie. Powstały wiersze ironizujące porządek życia – Czas, który idzie, gdzie sugestywnie informuje o narzuconym porządku: „komunizm ludzi podniesie| obmyje z czasów pogardy”. Różewicz przeżył wówczas nagonkę na swoją poezję. Poetę upominał Julian Tuwim: „Ale, na miłość Boską, co Pan tam robi w tych Gliwicach...”[potrzebny przypis].

Teatr absurdu edytuj

Śmierć Józefa Stalina (1953) i odwilż gomułkowska (1956) zmieniły postać polskiej literatury – debiuty Zbigniewa Herberta (Struna światła, 1956), Mirona Białoszewskiego (Obroty rzeczy, 1956), inicjatywy Artura Sandauera obrazują odwilż (zob. pokolenie „Współczesności”). Krytyka zauważyła w wierszach Różewicza dążenie do wyzwolenia, a następnie został wydany zbiór jego Poezji zebranych, co było sukcesem Różewicza jako młodego klasyka.

Perspektywa ta krępowała poetę, który wówczas fascynował się awangardą paryską (Samuel Beckett, Eugene Ionesco) i stworzył najbardziej rewolucyjne dzieło w swoim dorobku twórczym – Kartotekę. Krytyka odnosiła się do niej na początku przychylnie (np. Jan Kott). Późniejsze interpretacje Macheja, Niziołka dowodzą, że sztuka jest tak dalece awangardowa, że nie do zrealizowania. Sprzeczności, które sztuka wywołuje, to między innymi ukryty powrót do klasycznego już dzieła romantycznego, co jest zauważalne w postaci Bohatera. Ukryty neoromantyzm będzie się jednak przejawiał w twórczości Różewicza dużo później.

Kartoteka jest pierwszym przykładem teatru absurdu w polskiej literaturze, reformujący w znaczącym stopniu światowe spojrzenie na ten nurt. Różewicz przejdzie drogę przez abstrakcyjne, neobarokowe i formistyczne dokonania w poezji. Szczególne miejsce zajmuje tu poemat Zielona róża, a także Nic w płaszczu Prospera, które otwierają w tej poezji kluczowy element: Nic. Paralelne do To Miłosza, Nic jest nowatorską odmianą absurdu w poezji. Nic jest najważniejszym środkiem urealnienia poezji, przekazania autentycznego przekazu rzeczywistości[potrzebny przypis].

„Śmietnik” edytuj

Różewicz interesujący się sztuką współczesną, znajduje sobie nowatorskie miejsce także w postmodernizmie. Począwszy od Kartoteki Różewicz kompiluje pomysły, układa i rozrzuca teksty. Powstaje rewolucyjny wynalazek Różewicza – „śmietnik”. Najbardziej znanym tego typu tekstem jest Przygotowanie wieczoru autorskiego. W roku 2016 ukazał się album zatytułowany Śmietnik[13], zawierający teksty Różewicza i – przedstawiające poetę, wynoszącego śmieci z domu na śmietnik – zdjęcia Adama Hawałeja, wrocławskiego fotoreportera zaprzyjaźnionego z pisarzem.

Różewicz sięga też do pop-artu, co stanowi bardzo obszerny nurt przejawiający się w „śmietnikach”. Odważne zerwanie środków estetycznych, wyjałowienie języka, zniszczenie kontekstów poetycznych wierszy Różewicza było prawdopodobnie inspirowane także szkicem Gombrowicza – „Przeciw poetom”.

W awangardzie i skrajnym stylu Różewicz (styl Różewiczowski) poszedł tak daleko, że nieoczekiwanie wystąpił przeciwko niemu Julian Przyboś. „Oda do turpistów” wymierzona przeciw uczniom – Różewiczowi, Białoszewskiemu, Grochowiakowi w 1962 była sprzeciwem wobec rzekomego używania przez tych poetów środków brzydoty, antysztuki bez sensu i dla szkody sztuki. Umiłowanie środków niszczycielskich zainspirowało Grochowiaka, który uczynił turpizm swoją drogą estetyczną.

W 1964 roku Różewicz podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową[14].

W 1967 Przyboś zaatakował Różewicza i zorganizował nagonkę przeciw niemu[potrzebny przypis].

 
Tadeusz Różewicz z lewej. Obok Günter Grass (2006).

Współczesność edytuj

 
Grób poety na cmentarzu ewangelickim w Karpaczu
 
Inskrypcja wiersza „Pisałem” na elewacji budynku przy Oude Vest 79 w Lejdzie

Latem 1949, z braku widoków na własne mieszkanie, z Krakowa przeniósł się do Gliwic, gdzie zamieszkał w domu przy ul. Zygmunta Starego 28. Poślubił Wiesławę Kozłowską. W Gliwicach urodzili się ich synowie: Kamil (1950) i Jan (1953).

Od 1968 do śmierci Różewicz mieszkał we Wrocławiu. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

W 2008, po wydaniu tomu poetyckiego Nauka chodzenia, Różewicz otrzymał Europejską Nagrodę Literacką w Strasburgu, następnie jako pierwszy został uhonorowany „Silesiusem” – wrocławską nagrodą poetycką literatury środkowoeuropejskiej i wschodniej. Pojawiły się również tomy Druga strona medalu i Kup kota w worku. 8 października zmarł syn Różewicza Jan, zaś miesiąc później jego brat, Stanisław.

Różewicz ma swoją ulicę w Pogórzu, Kieźlinach[15] i Wałbrzychu[16].

Tadeusz Różewicz zmarł 24 kwietnia 2014 we Wrocławiu[17]; pogrzeb odbył się 29 kwietnia 2014[18] i zgodnie z wolą poety spisaną w testamencie jego prochy zostały złożone na cmentarzu przy kościele ewangelickim Naszego Zbawiciela w Karpaczu[19].

Twórczość edytuj

Różewicz tworzył już przed wojną. Juwenilia publikował między innymi w czasopismach Pod znakiem Marii i Czerwone Tarcze. W 1944 wydał, wraz z bratem Januszem, Echa Leśne, a dwa lata później zbiór satyrycznej prozy i poezji W łyżce wody. Jednak za jego debiut uznaje się dopiero tom Niepokój (1947). W 1991 Różewiczowi nadano tytuł Honorowego Obywatela Miasta Radomska, w 1999 został laureatem Nagrody Literackiej im. Władysława Reymonta za „twórczość całego życia”. W 2000 otrzymał Nagrodę Literacką „Nike” za tom poetycki Matka odchodzi (1999). W 1968[20], w połowie lat 70. i na początku lat 80 XX wieku. Tadeusz Różewicz był poważnym kandydatem do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury[21], jednak nagrodę w tamtym czasie otrzymał Czesław Miłosz. Jeden z najczęściej tłumaczonych polskich autorów, jego książki przełożono na 49 języków[22]. W roku 2017 ukazał się tom Różewicza Wiersze i poematy z „Twórczości” (1946-2005), dokumentujący wieloletnią współpracę pisarza z miesięcznikiem Twórczość, najstarszym polskim czasopismem literackim[23].

Poezja Różewicza wyraża tragizm osamotnionej jednostki, zagubionej w powojennym świecie zdominowanym przez widmo masowej śmierci, okrucieństwa, obojętności i cywilizacyjnego uniformizmu. Jest to twórczość osoby okaleczonej i porażonej okrucieństwem wojny. Bohater jego wierszy jest osobowością zagrożoną dezintegracją i powszechnym chaosem. W wierszach Przepaść i Koncert życzeń pisze o prostych uczuciach, o podstawowych wartościach: życzliwości, dobroci, przywiązaniu do miejsca urodzenia.

Od strony formalnej poezja Różewicza jest kontynuacją tradycji awangardy. W jego dorobku przeważają wiersze wolne i wiersze zdaniowe, których budowę Tadeusz Drewnowski określa jako kubistyczną – każda strofa jest osobnym klockiem odrębnym zarówno znaczeniowo, jak i kompozycyjnie[24].

Dramat stworzony przez Różewicza to całkowicie odrębna koncepcja teatru. Można tutaj dopatrywać się wpływów awangardy paryskiej (Samuel Beckett, Eugène Ionesco), jednak teatr ten jest autobiograficzny i posiada silne wpływy tradycji polskiej. Teatr Różewicza jest teatrem realistycznym, fragmentarycznym, poetyckim i teatrem absurdu.

Jego wizja partyzantki (Do piachu) wywołała protesty kombatantów.

Był współautorem scenariuszy 9 filmów reżyserowanych przez jego brata Stanisława. Jako scenarzysta parokrotnie współpracował z Kornelem Filipowiczem.

Zbiory opowiadań edytuj

Zbiory wierszy i poematy edytuj

  • 1944 – Echa leśne
  • 1946 – W łyżce wody
  • 1947 – Niepokój (zawiera m.in. wiersz Ocalony)
  • 1948 – Czerwona rękawiczka
  • 1950 – Pięć poematów
  • 1951 – Czas, który idzie
  • 1952 – Wiersze i obrazy
  • 1954 – Równina
  • 1955 – Srebrny kłos (zawiera m.in. wiersz Przepaść)
  • 1956 – Poemat otwarty
  • 1958 – Formy (zawiera m.in. wiersz List do ludożerców[25])
  • 1960 – Rozmowa z księciem
  • 1961 – Zielona róża (wiersze wydane razem z dramatem Kartoteka)
  • 1961 – Głos Anonima (zawiera poemat Et in Arcadia ego)
  • 1962 – Nic w płaszczu Prospera
  • 1964 – Twarz
  • 1968 – Spadanie, Non-stop-show (poemat)
  • 1968 – Twarz trzecia
  • 1969 – Regio
  • 1973 – Poezja, dramat, proza (wybór)
  • 1974 – Wiersze
  • 1977 – Duszyczka
  • 1987 – Poezje
  • 1983 – Na powierzchni poematu i w środku
  • 1984 – Poezje wybrane (II)
  • 1987 – Poezje
  • 1988 – Poezja T. 1-2
  • 1991 – Płaskorzeźba
  • 1996 – Zawsze fragment
  • 1998 – Zawsze fragment. Recycling finał Nagrody Literackiej Nike, 1999
  • 1999 – Matka odchodzi[26]Nagroda Literacka Nike, 2000
  • 2001 – Nożyk profesora (poemat i wiersze) finał Nagrody Literackiej Nike, 2002
  • 2002 – Szara strefa – nominacja do Nagrody Literackiej Nike, 2003
  • 2004 – Wyjście – finał Nagrody Literackiej Nike, 2005
  • 1955, 2005 – Uśmiechy
  • 2006 – cóż z tego że we śnie
  • 2007 – Nauka chodzenia. Gehen lernen
  • 2008 – Dwie strony medalu
  • 2008 – Kup kota w worku. Work in progress
  • 2011 – Historia pięciu wierszy
  • 2011 – Dorzecze Różewicza (antologia wierszy ze szkicami 24. poetów)
  • 2012 – To i owo
  • 2014 – Wiersze przeczytane
  • 2015 – Ostatnia wolność
  • 2015 – Znikanie
  • 2017 – Wiersze i poematy z „Twórczości” (1946-2005)

Dramaty edytuj

Scenariusze edytuj

Wspólnie z Kornelem Filipowiczem:

Wspólnie ze Stanisławem Różewiczem:

Inne edytuj

Opracowania[27] edytuj

  • Grażyna Sztukiecka, Umrę cały? Rozmowy w cieniu śmierci. Senilna poezja Czesława Miłosza, Tadeusza Różewicza, Zbigniewa Herberta i Jarosława Marka Rymkiewicza, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011
  • Ewangelia odrzuconego. Szkice w 90. rocznicę urodzin Tadeusza Różewicza, red. J.M. Ruszar, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011
  • Karol Hryniewicz, Cogito i dubito. Dyskurs estetyczny w poezji Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza, Wydawnictwo JMR Transatlantyk, Kraków 2014
  • Liryka i fenomenologia. Zbigniew Herbert i Tadeusz Różewicz w kręgu myśli Ingardenowskiej, red. J.M. Ruszar i D. Siwor, Instytut Myśli Józefa Tischnera, Kraków 2016
  • Joanna Adamowska, Sens kobaltu. Zbigniewa Herberta i Tadeusza Różewicza spotkania z malarzami, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2018
  • Józef Ruszar, Mane, tekel, fares. Obrazy Boga w twórczości Tadeusza Różewicza, Wydawnictwo Naukowe ATH – Instytut Myśli Józefa Tischnera, Bielsko-Biała – Kraków 2019
  • Magdalena Grochowska, Różewicz. Rekonstrukcja, tom 1, Wydawnictwo Dowody na Istnienie, Warszawa 2021.

Ekranizacje edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Tadeusza Różewicza.

Adaptacje teatralne edytuj

W 2015 roku Piotr Jędrzejas wyreżyserował dramat Świadkowie Tadeusza Różewicza w krakowskim Teatrze BARAKAH[28].

Odznaczenia edytuj

Nagrody i wyróżnienia edytuj

Upamiętnienie edytuj

Uchwałą Sejmu RP IX kadencji z 27 listopada 2020 zdecydowano o ustanowieniu roku 2021 Rokiem Tadeusza Różewicza w 100. rocznicę urodzin[46]. Patronom roku 2021 poświęcono wydanie specjalne Kroniki Sejmowej[47].

9 października 2021 w Muzeum Pana Tadeusza otwarto wystawę stałą "Pan Tadeusz Różewicz", opartą o archiwum i zbiory Tadeusza Różewicza przekazane przez Gminę Wrocław Zakładowi Narodowemu im. Ossolińskich[48].

Uwagi edytuj

  1. Encyklopedia PWN podaje datę 21 października[7]

Przypisy edytuj

  1. Różewicz Tadeusz. W: Literatura polska. Praca zbiorowa pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego, Czesława Hernasa i współpr. T. 2: N-Ż. Warszawa: PWN, 1985, s. 315. ISBN 83-01-05369-0.
  2. a b Tadeusz Różewicz. [w:] culture.pl [on-line]. Instytut Adama Mickiewicza. [dostęp 2017-09-22].
  3. a b Tadeusz Różewicz, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-10-05] (ang.).
  4. Urodzinowe życzenia dla Tadeusza Różewicza, „radomsko.naszemiasto.pl”, 10 października 2012 [dostęp 2017-09-22].
  5. a b Tadeusz Różewicz nie żyje. Poeta zmarł w wieku 92 lat, „naTemat.pl” [dostęp 2017-09-22] (pol.).
  6. a b 95 lat temu urodził się Tadeusz Różewicz [skany metryk przodków] | More Maiorum, „More Maiorum”, 9 października 2016 [dostęp 2017-09-22] (pol.).
  7. a b Różewicz Tadeusz, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-09-22].
  8. Marcin Marynicz. Przodkowie pisarza z Reymonta 12. „More Maiorum”. 4 (27), s. 18–20, 2015. 
  9. Mariusz Solecki: Akowska biografia Tadeusza Różewicza „Satyra” (1921–2014). Instytut Pamięci Narodowej. [dostęp 2022-08-02]. (pol.).
  10. Cyt. za T. Drewnowski, „Walka o oddech”.
  11. Nie żyje Tadeusz Różewicz. Poeta i dramaturg debiutował w Częstochowie. [w:] Gazeta.pl Częstochowa [on-line]. Agora SA, 2014-04-24. [dostęp 2014-04-24]. (pol.).
  12. Stanisław Burkot, Literatura polska w latach 1939–1999, 2002.
  13. Janusz Drzewucki, Poeta nie odchodzi, „„Rzeczpospolita” („Plus Minus”) z 4–5 marca 2017”.
  14. Dziennik Polski, rok XX, nr 111 (6303), 12 maja 1964 roku, s. 2.
  15. Dlaczego Tadeusz Różewicz będzie żył długo? – Wiadomości24.
  16. 10 nazw wałbrzyskich ulic do zmiany, walbrzych24.
  17. Tadeusz Różewicz nie żyje. gazeta.pl. [dostęp 2014-04-24].
  18. Janusz Drzewucki, Dziennik 2014 (fragmenty o Tadeuszu Różewiczu), „Wyspa, 2014, nr 4”.
  19. Pragnę być pochowany w ziemi, która stała się bliska mojemu sercu. tvn24.pl. [dostęp 2014-04-24].
  20. Czy Nobel zasłużył na Różewicza?. „Znak”. 
  21. {{Cytuj Janusz Drzewucki na stronie Bura Literackiego|tytuł = Czy Różewicz potrzebuje Nobla? |data dostępu = 2018-02-06 |opublikowany = Biuro Literackie |url = http://www.biuroliterackie.pl/biblioteka/debaty/czy-rozewicz-potrzebuje-nobla/ |język = pl}}
  22. Justyna Sobolewska: Czytanie Polski. Polityka. [dostęp 2011-09-06]. (pol.).
  23. Tadeusz Różewicz, Wiersze i poematy z „Twórczości” (1946-2005), Janusz Drzewucki (red.), Wrocław: Wrocławskie Wydawnictwo Warstwy, 2017, ISBN 978-83-65502-18-6.
  24. Janusz Drzewucki, Utwór na cztery ręce, „Wyspa, 2014, nr 2”.
  25. Karolina Marlęga: List do ludożerców – interpretacja i analiza. [w:] Współczesność [on-line]. wspolczesnosc.ostatnidzwonek.pl. [dostęp 2015-10-09].
  26. Laur Śląskiego Wawrzynu Literackiego „Oblicze Ojczyzny” za 1999.
  27. Seria wydawnicza Biblioteka Pana Cogito, bpc.org.pl [dostęp 2021-03-03].
  28. Świadkowie, Teatr Barakah [dostęp 2023-04-03] (pol.).
  29. a b c Tadeusz Drewnowski: Walka o oddech. Bio-poetyka o pisarstwie Tadeusza Różewicza. Kraków: 2002. s. 48.
  30. M.P. z 1955 r. nr 96, poz. 1298.
  31. M.P. z 1997 r. nr 14, poz. 124 – pkt 2.
  32. Biuletyn informacyjny. Krajowa Agencja Wydawnicza. Nr 27/911, 4–10 lipca 1977 s. I/9.
  33. polskieradio.pl.
  34. Wojskowy Przegląd Historyczny, nr 1 (41), styczeń - marzec 1967, s. 430.
  35. Damy i Kawalerowie Orderu „Ecce Homo” w 2000.
  36. Bohdan Urbankowski, Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina, t. 2, Warszawa 1998, s. 315.
  37. Nowiny Rzeszowskie, nr 170 (5306), 20 lipca 1966, s. 2.
  38. Civitate Wratislaviensi Donatus. Biuletyn Rady Miejskiej. [dostęp 2023-12-26].
  39. Krzysztof Karwat: Zmarł Tadeusz Różewicz. Gliwice długo były jego domem. [w:] wyborcza.pl Gliwice [on-line]. Agora SA, 2014-04-24. [dostęp 2020-01-20].
  40. Tadeusz Różewicz otrzymał Złotą Kulę w 1997 roku. Wrocławska Izba Gospodarcza. [dostęp 2011-10-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-14)].
  41. Nagroda im. Jana Parandowskiego. Dotychczasowi laureaci. Penclub. [dostęp 2019-09-18].
  42. Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Śląskiego [dostęp 2011-02-21] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-25].
  43. Doktorzy Honoris Causa. [w:] Uniwersytet Opolski [on-line]. uni.opole.pl. [dostęp 2015-08-12].
  44. Doktorzy honoris causa. uw.edu.pl. [dostęp 2015-08-12].
  45. Lista honorowych doktoratów UG. univ.gda.pl. [dostęp 2011-02-25].
  46. M.P. z 2020 r. poz. 1182.
  47. Kronika Sejmowa 21 (926).
  48. Wroclife. 2021.09.29. [dostęp 2022-01-23]. (pol.).

Bibliografia edytuj

Literatura dodatkowa

Linki zewnętrzne edytuj