Wikipedia

Tarnawa Niżna (gmina)

Tarnawa Niżna – dawna gmina wiejska istniejąca w latach 1934–1951 w woj. lwowskim i rzeszowskim (dzisiejsze woj. podkarpackie). Siedzibą władz gminy była Tarnawa Niżna. W latach 1945–1951 była to najdalej na południe wysunięta gmina Polski.

Tarnawa Niżna
gmina wiejska
1934–1951[1]
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

1934–39: lwowskie
1945–51: rzeszowskie

Powiat

1934–39: turczański
1944–51: leski

Data powstania

1 sierpnia 1934

Data likwidacji

1 stycznia 1952

Siedziba

Tarnawa Niżna

Powierzchnia (1934)

172,16 km²

Populacja (1931)
• liczba ludności


8722[2]

• gęstość

50,7 os./km²

Położenie na mapie powiatu
Położenie na mapie powiatu

1934–1939

edytuj

Gmina zbiorowa Tarnawa Niżna powstała 1 sierpnia 1934 w powiecie turczańskim w woj. lwowskim w związku z reformą gminną 1933–1934. Utworzono ją z obszarów dotychczasowych gmin jednostkowych: Bukowiec, Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Łokieć, Sokoliki Górskie, Szandrowiec, Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna[3].

17 września obszar nowej gminy podzielono na osiem gromad (sołectw)[4]:

  • Bukowiec – miejsc. Bukowiec, Boczkarnia, Potasznia;
  • Dydiowa – miejsc. Dydiowa;
  • Dźwiniacz Górny – miejsc. Dźwiniacz Górny, Boryszczyna, Horbok, Kamianeć, Linyna, Szyriń;
  • Łokieć – miejsc. Łokieć;
  • Sokoliki Górskie – miejsc. Sokoliki Górskie, Łuszczany, Sołotwina, Syhła;
  • Szandrowiec – miejsc. Szandrowiec, Dwir, Horb, Na Potoci, Popiwskie, Szteligy;
  • Tarnawa Niżna – miejsc. Tarnawa Niżna, Góra, Horb, Krywula, Seredyna;
  • Tarnawa Wyżna – miejsc. Tarnawa Wyżna, Horb, Syhła, Zabrid.

1939–1941

edytuj

Po wybuchu II wojny światowej granica niemiecko-sowiecka przedzieliła gminę wzdłuż Sanu. Większa, południowo-zachodnia część (około 2/3) obszaru znalazła się pod okupacją niemiecką, w której utrzymano gminę Tarnawa Niżna w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim w Generalnym Gubernatorstwie, natomiast północno-wschodnia część gminy (około 1/3) przeszła pod okupację radziecką, gdzie została zniesiona 17 stycznia 1940 i włączona do nowo utworzonego tam rejonu turczańskiego (obwód drohobycki)[5]. Mimo że obszarowo większa część gminy znalazła się pod okupacją niemiecką, więcej wsi (siedzib gromad) położonych było na prawym brzegu Sanu i przez to znalazło się w ZSRR:

Podział gminy Tarnawa Niżna w latach 1939–1941 i od 1944
Gromada Strefa niemiecka Strefa radziecka
Obszar gromady Położenie głównej wsi Obszar gromady Położenie głównej wsi
Bukowiec prawie w całości X mały fragment –
Dydiowa połowa – połowa X
Dźwiniacz Górny większa część X mniejsza część –
Łokieć połowa – połowa X
Sokoliki Górskie połowa – połowa X
Szandrowiec – – w całości X
Tarnawa Niżna większa część – mniejsza część X
Tarnawa Wyżna większa część X (wieś przedzielona) mniejsza część X (wieś przedzielona)

Ponieważ Linia Mołotowa biegła do samego źródła Sanu u styku granic z zagarniętą przez Węgry czechosłowacką Rusią Zakarpacką, w granicach niemieckiej strefy okupacyjnej znalazł się także prawobrzeżny fragment gminy Sianki powiatu turczańskiego, który z konieczności geograficznej włączono do gminy Tarnawa Niżna. Natomiast wschodnia część gminy weszła w skład utworzonego 17 stycznia 1940 rejonu wysockiego (od 11 listopada 1940 boryńskiego) w ZSRR:

Podział dwóch gromad dawnej gminy Sianki, włączonych do gm. Tarnawa Niżna w latach 1939–41 i od 1945
Gromada Strefa niemiecka Strefa radziecka
Obszar gromady Położenie głównej wsi Obszar gromady Położenie głównej wsi
Beniowa większa część X mniejsza część –
Sianki połowa X połowa –

1941–1944

edytuj

Rejony turczański i boryński przestały istnieć wraz z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej 22 czerwca 1941. Na mocy dekretu Adolfa Hitlera z 1 sierpnia 1941 weszły one w skład Generalnego Gubernatorstwa i utworzonego tam nowego dystryktu Galicja. Południowe części przedwojennych gmin Tarnawa Niżna i Sianki pozostały przez krótki czas w Landkreis Sanok w dystrykcie krakowskim[6], lecz już 7 sierpnia 1941 postanowiono zmienić granicę między dystryktami krakowskim i galicyjskim. Nowa granica miała prowadzić od granicy słowackiej zachodnimi krawędziami przedowojennych powiatów turczańskiego, samborskiego, mościskiego, jaworowskiego i lubaczowskiego, aż do zetknięcia się z granicą dystryktu lubelskiego. Sprawiło to, że gminy Tarnawa Niżna i Sianki – a właściwie ich południowo-zachodnie części, stanowiące od 1939 jedną gminę Tarnawa Niżna[7] – stały się jedynym obszarem nigdy nieokupowanym przez ZSRR, który został włączony do dystryktu Galicja[8].

Dotychczas radziecki obszar gminy Tarnawa Niżna połączono ponownie z gminą Tarnawa Niżna, którą dodatkowo zwiększono o gromadę Beniowa (zarówno o część niemiecką jak i radziecką). Gmina weszła w skład nowo utworzonego Landkreis Drohobycz w dystrykcie galicyjskim. Także zachodnia część Sianek połączyła się ponownie z jej wschodnią częścią, wchodząc w skład zmodyfikowanej przez Niemców gminy Borynia w Landkreis Drohobycz[9]. Podczas II wojny światowej w Tarnawie Niżnej istniała placówka gestapo, a także posterunek policji ukraińskiej[10]

Latem 1944 przywrócono ponownie granicę na Sanie po zajęciu wschodnich terenów przez Armię Czerwoną, włączając ponownie obszar gminy Tarnawa Niżna do reaktywowanych 31 lipca 1944 rejonów turczańskiego i boryńskiego w ZSRR. Podział gminy Tarnawa Niżna zamanifestował się identycznie jak w latach 1940–41.[11].

1945–1951

edytuj

W marcu 1945, w wyniku wytyczenia granicy między ZSRR a Polską, granicę przeprowadzo na Sanie, przez co południowo-zachodnią część gminy (okupowaną dotychczas przez Niemców) włączono do Polski, a przecięcie sześciu gromad wzdłuż górnego Sanu zostało utrwalone na zawsze[12]. Ponieważ w granicach Polski, na jej samym południu, znalazły się także zachodnie części przeciętych analogicznie granicą na Sanie gromad Beniowa i Sianki z radzieckiego rejonu boryńskiego (należały przed wojną oraz pod okupacją niemiecką 1941–44 do gminy Sianki), zostały one z konieczności ponownie włączone do gminy Tarnawa Niżna[13].

  • W ZSRR, jedynie nieprzecięty granicą Szandrowiec zachował status sielsowietu (rady wiejskiej). Pozostałe, przecięte granicą, gromady włączono jako chutory do następujących sielsowietów: Boberka (Dydiowa i Łokieć), Szandrowiec (Dźwiniacz Górny), Jabłonka Wyżna (Tarnawa Niżna i Tarnawa Wyżna) i Jabłonka Niżna (Sokoliki) w rejonie turczańskim. Przecięte granicą części Beniowej i Sianek (których główne wsie znalazły się w Polsce) nie są wymienione nawet jako chutory w spisie miejscowości rejonu boryńskiego, co sugeruje, że zostały doszczętnie zlikwidowane. Z uwagi na położenie geograficzne i lokalny układ ciągów komunikacyjnych części te powinny wejść w skład sielsowietów Werchnie i/lub Jaworów[14].

W wyniku włączenia do Polski w grudniu 1951 rejonu ustrzyckiego w ramach umowy o zmianie granic z 15 lutego 1951, obszar ten przekształcono w nowy powiat ustrzycki z siedzibą w Ustrzykach Dolnych, który zmodyfikowano, dołączając do niego części powiatów leskiego i przemyskiego[19]. Jedną z tych obszarów była gmina Tarnawa Niżna, którą po przeniesieniu do powiatu ustrzyckiego 1 stycznia 1952 zniesiono tego samego dnia, właczając jej obszar do gminy Szewczenko (obecnie gmina Lutowiska)[20]. Wszystkie wyludnione i spalone miejscowości weszły w skład gromady Szewczenko w gminie Szewczenko[21]. Spośród przedwojennych jedenastu[22] gromad nie odtworzono zatem ani jednej, zachowując jednak podział na obręby ewidencyjne w granicach (i o nazwach) dawych gmin katastralnych (gromad) po granice z ZSRR na Sanie[23].

Dalsze losy

edytuj

W związku z reformą administracyjną kraju w 1973 roku omawiany obszar wszedł w skład reaktywowanej gminy Lutowiska w utworzonym rok wcześnie powiecie bieszczadzkim[24] w województwie rzeszowskim[25]. W latach 1975–1998 należał on do województwa krośnieńskiego, a od 1999 roku powiatu bieszczadzkiego w nowym województwie podkarpackim.

W 1973 roku część Tarnawy Niżnej został ponownie zagospodarowny przez niekonwencjonalne użycie materiałów wybuchowych. Zbudowano tu gigantyczne gospodarstwo rolne, które mogło wykarmić kilka tysięcy bydła[26]. W latach 1975–1981 cała dolina Górnego Sanu (od Mucznego po nieistniejące Sianki) została zaanektowana przez Urząd Rady Ministrów z pułkownikiem Kazimierzem Doskoczyńskim na czele, który utworzył tu doświadczalny Państwowy Ośrodek Hodowlany dla wojskowej gospodarki rolne,j na wzór tego z Arłamowa. Na cześć Doskoczyńskiego zmieniono nawet nazwę Mucznego w latach 1977–1981 na Kazimierzowo. W Mucznem wybudowano luksusowy ośrodek myśliwski (kryptonim W-3[27]) dla dostojników państwowych i ich gości, który strzegło wojsko. Organizowano tu ekskluzywne polowania dla dewizowców, a drogę dojazdową zablokowano szlabanami[28].

Oprócz Tarnawy Niżnej (39 mieszkańców w 2019 roku) zaludniony obecnie jest też Dźwiniacz Górny (41 mieszkańców w 2019 roku). Po stronie ukraińskiej jedynie położony z dala od Sanu Szandrowiec uniknął historycznych kataklizmów i jest nadal dużą wsią (1263 mieszkańców). Po ukraińskiej stronie powstały także osady Beniowa (59 mieszkańców) i Sianki (580 mieszkańców), ustytuowane w zupełnie innym miejscu względem lokacji historycznych wsi (które obie znajdowały się po obecnej stronie polskiej)[29][30].

Uwaga

edytuj

Nie mylić z gminą Tarnawa Górna.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ W czasie II wojny światowej przejściowo poza administracją polską.
  2. ↑ Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej
  3. ↑ Dz.U. z 1934 r. nr 64, poz. 556 – Podział powiatu turczańskiego w województwie lwowskiem na gminy wiejskie.
  4. ↑ Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 116
  5. ↑ Хроніка за 17 січня 1940 року на сайті Інститут історії України НАН Україн
  6. ↑ Kreishauptmannschaft Drohobycz
  7. ↑ Gemeindekarte des Generalgouvernements für die besten polnischen Gebiete (1940).
  8. ↑ Verordnungsblatt für das Generalgouvernement = Dziennik Rozporządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa. 1941, Nr 111 (30 November)
  9. ↑ Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG.
  10. ↑ Tragiczna historia Tarnawy w latach 1939–1946
  11. ↑ 1944 рік в історії (history.org.ua)
  12. ↑ Terytorium i podział administracyjny, [w:] Andrzej Gawryszewski, Ludność Polski w XX wieku, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 46–49, ISBN 83-87954-66-7, OCLC 66381296 [dostęp 2023-03-02].
  13. ↑ Informator adresowy miast i gmin wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej – 1948 r.
  14. ↑ NBUV
  15. ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 1107, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
  16. ↑ Podział administracyjny Rzeczypospolitej Polskiej: Praca zespołowa pod redakcją prof. Stanisława Srokowskiego. Warszawa: Biblioteka Samorządowca Nr 77, 1948, s. 164
  17. ↑ Dz.U. 1945 nr 27 poz. 168
  18. ↑ https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/713352/edition/675734/content?
  19. ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 446
  20. ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 65, poz. 448
  21. ↑ Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie. 1952, nr 12, poz. 55
  22. ↑ W graniacach PRL.
  23. ↑ GUS. Statystyczna charakterystyka miejscowości w gromadach: pow. Ustrzyki Dolne, woj. rzeszowskie (1971)
  24. ↑ Dz.U. z 1972 r. nr 43, poz. 273
  25. ↑ Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972, Nr 16, Poz. 193).
  26. ↑ Tarnawa Niżna Bieszczady [online], bieszczady.net.pl [dostęp 2024-04-26] (pol.).
  27. ↑ Kryptonim W-1 miał rządowy ośrodek wypoczynkowy w Łańsku, a W-2 ośrodek w Arłamowie)
  28. ↑ Portal, Bieszczady. W czasach PRL ta urokliwa dolina była owiana tajemnicą i niedostępna dla zwykłego śmiertelnika [online], wBieszczady - bieszczadzki portal informacyjno-turystyczny, 10 sierpnia 2023 [dostęp 2024-02-14] (pol.).
  29. ↑ Beniowa na mapie austriackiej z XIX wieku.
  30. ↑ Sianki na mapie austriackiej z XIX wieku.

Zobacz też

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tarnawa_Niżna_(gmina)&oldid=74058934”