Tatarzy polscy – termin rozpowszechniony w okresie międzywojennym, określający Tatarów mieszkających na dawnych terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dawniej nazywani również Tatarami litewskimi lub Tatarami litewsko-polskimi[2]. Współcześnie mniejszość etniczna w Polsce[3].

Tatarzy
Tatarlar
ilustracja
Populacja

495 do 3 tys.

Miejsce zamieszkania

Polska (Województwo podlaskie, Warszawa, Gorzów Wielkopolski, Gdańsk.)

Język

polski

Religia

większość islam sunnicki, mniejszość katolicyzm[1]

Grupa

Tatarzy

Potyczka z Tatarami, obraz Maksymiliana Gierymskiego z 1867
Taniec tatarski (mal. Juliusz Kossak)
Tatarzy litewscy z epoki napoleońskiej
Bohoniki – cmentarz muzułmański
Pomnik Tatara Polskiego w Gdańsku

Historia

edytuj

Tatarzy osiedlali się w Wielkim Księstwie Litewskim od końca XIV w., głównie w okolicach Wilna, Trok, Grodna i Kowna, a od XVII w. także w Koronie, gł. na Wołyniu i Podolu, a u schyłku wieku na Suwalszczyźnie. Nazywano ich Lipkami lub Muślimami. Nazwa Lipki pochodziła od tureckiej nazwy Litwy.

Najczęściej byli to uchodźcy polityczni należący do starszyzny tatarskiej Złotej Ordy i Krymu, przyjmowani szczególnie chętnie przez księcia Witolda i osadzani na ziemi jako ludność zobowiązana do służby wojskowej (na ogół w odrębnych chorągwiach tatarskich). Takim zbiegiem szukającym schronienia u Witolda był chan Złotej Ordy, Tochtamysz, który uciekł na Litwę przed swoim przeciwnikiem w 1395. W wyniku wypraw Witolda na Krym na Litwie osiedlono wielu Tatarów, sojuszników i jeńców, którzy zamieszkali wokół Trok oraz nad rzeką Waką. W 1409 na Litwę uciekli z wojskiem synowie Tochtamysza prowadzeni przez Dżalal ad-Dina, który walczył u boku Witolda pod Grunwaldem. W wojnie z Krzyżakami w 1414 brał udział tatarski oddział Betsub-ułana, młodszego syna Tochtamysza. W latach 30. XV w. emigracja tatarska przeżywała swoje apogeum. Tatarzy osiedlani byli w okolicach Trok, Wilna, Kowna, Lidy, Krewy, Nowogródka i Grodna. Osadnictwo zwiększali tatarscy jeńcy wojenni, którzy przez kolejnych władców osadzani byli we wsiach tatarskich na Litwie. Ostatnie grupy emigrantów politycznych z tatarszczyzny przybyły do Wielkiego Księstwa na początku XVI w.

Otrzymywane przez Tatarów hospodarskich, czyli pochodzących z arystokracji tatarskiej, liczne przywileje zapewniły im zachowanie pewnej autonomii i muzułmańskiej religii. Rody (np. Glińscy, Szyryńscy, Barancewicze) otrzymywały herby i nadania ziemskie w zamian za służbę wojskową. Wraz ze starszyzną przybywali na Litwę tzw. Tatarzy-Kozacy, nienależący do rodów arystokratycznych, którzy parali się rolnictwem. Obie grupy otrzymały przywileje od Zygmunta II Augusta w latach 1561 i 1568, Stefana Batorego w 1576, Zygmunta III Wazy w 1609 i Władysława IV w 1634. Kolejną grupą społeczną byli płacący pogłówne tzw. Tatarzy miejscy, osiedleni na przedmieściach miast, których nie obejmowały królewskie i sejmowe przywileje. Według obliczeń historyków w XVI w. ziemie Wielkiego Księstwa zamieszkiwało 3000–4000 Tatarów. Na przełomie XV i XVI w. w wojsku polsko-litewskim pojawiły się pierwsze roty tatarskie. W wyniku wojen z Moskwą część Tatarów przeniosła się do dóbr magnackich na Ukrainie.

W II połowie XVII i XVIII w. szlachta tatarska w znacznym stopniu się spolonizowała, zaś Tatarzy w miastach ulegli wpływom białoruskim. W 1673, z powodu negowania ich szlachectwa, część Tatarów polsko-litewskich przeszła na stronę armii sułtana Mehmeda IV, jednak wkrótce większość z nich wróciła na stronę polsko-litewską. W wyniku postanowień rozejmu w Żurawnie Lipkowie mieli wrócić pod panowanie tureckie. Osiedli w pobliżu Kamieńca Podolskiego, posiłkując załogę turecką przeciw Polsce[4].

W okresie międzywojennym w granicach Polski żyło ok. 5,5 tysiąca Tatarów (województwo wileńskie, nowogródzkie i białostockie).

Tatarzy zachowali odrębność wyznaniową, tradycję pochodzenia i obyczaje; działał Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów RP, Tatarskie Muzeum Narodowe w Wilnie, Tatarskie Archiwum Narodowe. W czasie II wojny światowej Tatarzy ponieśli dotkliwe straty, szczególnie wśród inteligencji.

Po wojnie w granicach Polski pozostały 2 wsie, które zachowały charakter tatarski; obie leżą w dzisiejszym województwie podlaskim (Bohoniki i Kruszyniany). Ponadto Tatarzy żyją rozproszeni w Gdańsku, Białymstoku, Warszawie i Gorzowie Wielkopolskim. Według narodowego spisu powszechnego 2011 narodowość tatarską zadeklarowało 1916 osób, z czego 665 jako jedyną[5].

Od 28 grudnia 1925 działa Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej (obecnie z siedzibą w Białymstoku), a od 1992 Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (z autonomicznymi oddziałami w Białymstoku i Gdańsku).

Zwyczaje Tatarów zamieszkujących w dawnej Rzeczypospolitej zostały opisane m.in. w powstałym w roku 1558 Traktacie o Tatarach polskich.

Znani potomkowie Tatarów litewskich

edytuj

Współczesność

edytuj

Tatarzy to mniejszość etniczna, do której przynależność podczas przeprowadzonego w 2011 narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań zadeklarowało 1916 obywateli polskich (wg danych poprzedniego narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2002 liczebność mniejszości tatarskiej wynosiła 447 osób), w tym: w województwie podlaskim – 539 osób (według narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2002 – 319), mazowieckim – 332 (według narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2002 – 22), pomorskim – 175 (według narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań z 2002 – 28)[10].

Tatarzy zamieszkują rdzenne kolonie tatarskie na Białostocczyźnie (Bohoniki[11] i Kruszyniany) oraz miasta: Białystok, Sokółkę, Dąbrowę Białostocką, Warszawę i Gdańsk[10].

Tatarzy w Polsce zatracili znajomość swojego ojczystego języka, pozostali natomiast wierni religii muzułmańskiej[10]. Istotne znaczenie w życiu mniejszości tatarskiej odgrywa działalność Muzułmańskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej[10].

W 2020 nakładem wydawnictwa Czarne ukazał się zbiór reportaży Bartosza Panka poświęconych społeczności tatarskiej w Polsce pt. U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce[12].

W 2023 r. ukazała się publikacja Stowarzyszenia Jedności Muzułmańskiej pt. Kęsim, kęsim czyli Urywki z najnowszej historii Tatarów i islamu w Polsce w listach Macieja Konopackiego do Mahmuda Tahy Żuka (1968-1977)[13].

TVP Białystok nadaje raz w miesiącu program o tematyce związanej z mniejszością tatarską zamieszkującą województwo podlaskie pt. Tatarskie Wieści (dawniej w programie wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych w województwie podlaskim pt. Sami o sobie).

Najważniejsze tytuły prasowe to[10]:

W 2021 na antenie TVP Dokument miała miejsce premiera 8-odcinkowego serialu dokumentalnego Tatarzy polscy[14].

Zobacz też

edytuj
Wykaz literatury uzupełniającej: Tatarzy w Polsce.

Przypisy

edytuj
  1. Tatarzy w Polsce – naród, grupa etniczna czy “ludzie pogranicza” ?
  2. tatarski – Dziedzictwo językowe Rzeczypospolitej
  3. Serdeczni sąsiedzi. Kim są polscy Tatarzy? [online], Historia Do Rzeczy, 31 października 2022 [dostęp 2023-02-14] (pol.).
  4. Kazimierz Jarochowski, Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III do chwili wstąpienia króla Karola XII na ziemię polską, Poznań 1856, s. 197.
  5. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny 2011.
  6. Aleksander Miśkiewicz, Słownik biograficzny Tatarów polskich XX wieku [online], s. 55–56.
  7. Józef Adam Kosiński, Album rodzinne Jana Lechonia, Czytelnik, Warszawa 1993.
  8. O tatarskich (i nie tylko) korzeniach Henryka Sienkiewicza histmag.org, 16 grudnia 2015 [dostęp 2021-02-18]
  9. s, Glen Powell [online], Ethnicity of Celebs | EthniCelebs.com, 30 czerwca 2016 [dostęp 2024-07-16] (ang.).
  10. a b c d e Mniejszości Narodowe i Etniczne: Tatarzy. Serwis Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2020-10-02].
  11. Rafał Berger, Bohoniki w korespondencji Macieja Musy Konopackiego (1926-2020), NURT SVD 2 (2017), Maciej Musa Konopacki i jego korespondencja – cejsh, s. 40–41.
  12. Bartosz Panek: U nas każdy jest prorokiem. O Tatarach w Polsce. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2020. ISBN 978-83-8191-048-4.
  13. Rafał Berger, Maciej Konopacki, Kęsim, kęsim czyli Urywki z najnowszej historii Tatarów i islamu w Polsce w listach Macieja Konopackiego do Mahmuda Tahy Żuka (1968-1977), Stowarzyszenie Jedności Muzułmańskiej, 2023, ISBN 978-83-964522-3-8 [dostęp 2023-08-08] (pol.).
  14. Telewizja Polska S.A, „Tatarzy polscy” – nowa seria w TVP Dokument! [online], www.tvp.pl [dostęp 2022-08-09] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj