Teodozjusz Wasilewicz

Teodozjusz, nazwisko świeckie Wasilewicz (zm. 1 maja 1678) – biskup prawosławny I Rzeczypospolitej.

Teodozjusz

Biskup mohylewski, mścisławski i orszański
Kraj działania	I Rzeczpospolita
Data i miejsce śmierci	1 lipca 1678 Lublin / Zdzięcioł
Biskup mohylewski, mścisławski i orszański
Okres sprawowania	1669–1678
Wyznanie	prawosławne
Kościół	Patriarchat Konstantynopolitański
Inkardynacja	Eparchia białoruska
Śluby zakonne	do lat 40. XVII w.
Chirotonia biskupia	1669

Sukcesja apostolska

Data konsekracji	1669
Konsekrator	Paisjusz (Ligaridis)

Życiorys

Młodość

Pochodził z plebejskiej rodziny z Wilna. Podstawową edukację odebrał w szkole prowadzonej w tymże mieście przez prawosławne bractwo. Życie monastyczne rozpoczął w prowadzonym pod jego opieką monasterze Świętego Ducha. W latach 40. XVII w. pełnił już obowiązki przełożonego monasteru św. Michała Archanioła w Kijowie.

Archimandryta

W czasie powstania Chmielnickiego kilkakrotnie podróżował na ziemie litewskie. W 1654 na krótko opowiedział się za inkorporacją metropolii kijowskiej do Patriarchatu Moskiewskiego i był autorem kilku czołobitnych listów do cara Aleksego I. Sam Bohdan Chmielnicki w liście do cara nazywał go świętym, doświadczonym i wielce mądrym człowiekiem, wiernym carowi i prawosławiu. Jednak już w 1655 Teodozjusz zmienił stanowisko i opowiedział się za zachowaniem dotychczasowej jurysdykcji metropolii kijowskiej. Oburzony car zażądał od patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Nikona obłożenie archimandryty anatemą, czego duchowny odmówił, tłumacząc, że nie ma prawa ingerować w ten sposób w działalność administratury niebędącej mu podległą. Mimo to naciski rosyjskie sprawiły, że Teodozjusz Wasilewicz musiał zrezygnować ze sprawowanej godności i przekazać ją Teodozjuszowi Safonowiczowi, reprezentującemu orientację prorosyjską.

Po wyjeździe z Kijowa Teodozjusz Wasilewicz został archimandrytą monasteru Trójcy Świętej w Słucku, jednego z najważniejszych klasztorów prawosławnych w Rzeczypospolitej. W 1655 był obecny w obozie Janusza Radziwiłła pod Mohylewem i starał się przekonać mieszkańców miasta do oddania go w ręce dowodzonych przez niego wojsk. Sympatyzował z Kozakami, blisko przyjaźnił się z Iwanem Wyhowskim, współpracował ponadto z metropolitą kijowskim Dionizym. Mimo bliskich relacji z Kozakami dbał, by podległe mu wspólnoty monastyczne (klasztor w Słucku i jego filie) zachowywały lojalność wobec Rzeczypospolitej.

Początkowo Teodozjusz Wasilewicz pozostawał w dobrych stosunkach z Bogusławem Radziwiłłem i służył nawet jako pośrednik w jego kontaktach z Kozakami. W 1660 relacje te jednak uległy zdecydowanemu pogorszeniu z powodu konfliktu Radziwiłła z archimandrytą słuckim i przełożonym Monasteru Leszczyńskiego archimandrytą Józefem o spadek po Marii Radziwiłłowej, żonie Janusza Radziwiłła. Rok wcześniej zapisała ona w testamencie 600 tys. złotych dla ławry Pieczerskiej, monasterów w Wilnie, Jewiach, Kupiatyczach, Kroniach, Mińsku oraz w Zabłudowie. Bogusław Radziwiłł odmówił wypłaty spadku i zarzucił kapelanowi zmarłej, ks. Wołosiewiczowi, archimandrycie Józefowi Nielubowiczowi-Tukalskiemu oraz archimandrycie Teodozjuszowi sfałszowanie testamentu. Mimo konfliktu Bogusław Radziwiłł w dalszym ciągu korespondował z duchownym i udzielał mu różnego rodzaju wsparcia, np. opłacając asystę wojskową, gdy ten udawał się do Warszawy na sejm. Teodozjusz nie cieszył się już jednak pełnym zaufaniem magnata, a jego relacje z Radziwiłłami pogorszyły się jeszcze pod wpływem jego własnych ambicji. Archimandryta należał przy tym do najbardziej wpływowych duchownych prawosławnych w Rzeczypospolitej. W 1658 kierowany przez niego monaster stał się tymczasową rezydencją metropolity kijowskiego Dionizego, zaś w 1663 reprezentował biskupa lwowskiego Józefa na soborze lokalnym, który miał dokonać wyboru nowego metropolity. W ocenie współczesnych dramatyczny przebieg wymienionego soboru, rozłam wśród delegatów i ostateczna elekcja Józefa Nielubowicza-Tukalskiego wynikały z działań archimandryty słuckiego.

Po wyborze Józefa Nielubowicza-Tukalskiego na metropolitę Teodozjusz Wasilewicz został mianowany namiestnikiem metropolity w Wielkim Księstwie Litewskim, co oznaczało oddanie w jego ręce nadzoru nie tylko monasteru w Słucku i jego placówek filialnych, ale i pozostałych klasztorów na czele z monasterem Świętego Ducha w Wilnie oraz parafii obsługiwanych przez białe duchowieństwo. Opiekunowie nieletniej córki Bogusława Radziwiłła Ludwiki Karoliny bezskutecznie dążyli do usunięcia go ze Słucka.

Biskup

W 1664 zjazd duchowieństwa i świeckich eparchii białoruskiej wskazał Teodozjusza jako jednego z kandydatów na urząd biskupa białoruskiego. W związku z tym w 1669 duchowny przyjął chirotonię biskupią w Mohylewie z rąk metropolity Gazy Paisjusza. W 1670 zrezygnował jednak z ubiegania się o ten urząd na rzecz Józefa Szumlańskiego. Dwa lata później to on uzyskał jednak przywilej królewski na katedrę białoruską. Teodozjusz zawdzięczał zgodę króla na chirotonię biskupią gestom prounijnym. Jeszcze w 1670 duchowny w czasie spotkania z nuncjuszem papieskim przedstawił projekt nowej unii katolicko-prawosławnej. Stał się on przedmiotem rozmów przedstawicieli obydwu wyznań, jednak ostatecznie został odrzucony. Co więcej, Teodozjusz nie zaangażował się więcej w sprawę rozszerzenia unii brzeskiej, lecz do końca życia opowiadał się za zachowaniem w Rzeczypospolitej Kościoła prawosławnego w dotychczasowym kształcie.

Nadanie przywileju na katedrę mohylewską biskupowi prawosławnemu, a nie unickiemu, zostało gwałtownie oprotestowane przez unickiego metropolitę Gabriela Kolendę i jego koadiutora Cypriana Żochowskiego. Zarzucili oni Teodozjuszowi, że jako osoba o plebejskim pochodzeniu bezprawnie przyjął przywilej. Protest unickich hierarchów sprawił, że w styczniu 1673 biskup Teodozjusz został wezwany przed sąd królewski, który odebrał mu nadany przywilej. Duchowny nie stawił się na procesie i de facto jednak nadal kierował strukturami prawosławnymi w Wielkim Księstwie Litewskim., rezydując jednak nie w Mohylewie, jak jego poprzednicy, a w monasterze Trójcy Świętej w Słucku, który jego staraniom został odbudowany ze zniszczeń wojennych.

Teodozjusz Wasilewicz zmarł w 1678 w Lublinie lub – co bardziej prawdopodobne – w Zdzięciole. W tej ostatniej miejscowości został także pochowany. Mowę pogrzebową wygłosił w czasie uroczystości Dymitr (Tuptało).

Stosunek do Żydów

W okresie sprawowania urzędu archimandryty słuckiego, a następnie biskupa białoruskiego Teodozjusz Wasilewicz znalazł się w ostrym konflikcie z miejscową społecznością żydowską. Duchowny popierał działania prawosławnych kapłanów dążących do nawracania Żydów, ścigał tych konwertytów z judaizmu, którzy potajemnie wrócili do poprzedniej religii, jak również potępiał chrześcijan pracujących dla Żydów. Antysemityzm hierarchy był kolejną przyczyną jego konfliktu z Radziwiłłami birżańskimi, którzy z reguły odnosili się do tej społeczności w tolerancyjny sposób.