Turobin
Turobin – miasto w Polsce, położone w województwie lubelskim, w powiecie biłgorajskim, w miejsko-wiejskiej gminie Turobin[5][6][7]. Leży w zachodniej części Padołu Zamojskiego nad Porem. Jest siedzibą parafii św. Dominika w Turobinie oraz ośrodkiem usługowym dla okolicznych terenów wiejskich.
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
Kościół pw. św. Dominika | |||||
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Województwo | |||||
Powiat | |||||
Gmina | |||||
Prawa miejskie |
1420–1870, od 2024 | ||||
Burmistrz |
Andrzej Kozina | ||||
Powierzchnia |
1,6029[1] km² | ||||
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość |
|||||
Strefa numeracyjna |
84 | ||||
Kod pocztowy |
23-465[4] | ||||
Tablice rejestracyjne |
LBL | ||||
Położenie na mapie gminy Turobin | |||||
Położenie na mapie Polski | |||||
Położenie na mapie województwa lubelskiego | |||||
Położenie na mapie powiatu biłgorajskiego | |||||
50°49′30″N 22°44′40″E/50,825000 22,744444 | |||||
TERC (TERYT) |
0602144[5] | ||||
SIMC |
0903200[5] | ||||
Urząd miejski ul. Rynek 423-465 Turobin | |||||
Strona internetowa |
Pod względem historycznym Turobin leży w dawnej ziemi chełmskiej[8]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1420 roku, położone było w XVI wieku w województwie ruskim[9]. Został pozbawiony praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Turobin w powiecie krasnostawskim[10]. W latach 1867–1954 siedziba wiejskiej gminy Turobin, 1954–1972 gromady Turobin[11], a od 1973 reaktywowanej gminy Turobin[12]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa zamojskiego; od 1999 powiecie biłgorajskim w województwie lubelskim. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta[1].
Toponimia
edytujZapisy nazwy najpierw miasta potem wsi, poczynając od XIV wieku przekazują ją w brzmieniu dzisiejszym (Turobin w roku 1399).
Nazwa pochodzi od nazwy osobowej Turoba, ta zaś od wyrazu tur[13].
Historia
edytujPo raz pierwszy wspomniano miejscowość w 1389 r. w akcie nadania przez króla Władysława Jagiełłę kilkuwioskowej włości turobińskiej podskarbiemu Dymitrowi z Goraja. Już po r. 1405 włość ta przeszła we władanie możnego wielkopolskiego rodu Szamotulskich.
W 1420, za staraniem dziedzica Dobrogosta Świdwy z Szamotuł, kasztelana poznańskiego i starosty generalnego wielkopolskiego za przywilejem Władysława Jagiełły Turobin otrzymał prawa miejskie[14].
Około 1510 r. (według innych źródeł[jakich?] dopiero w 1563) właścicielami miasta i włości stali się hrabiowie z Wielkopolski – Górkowie. Właścicielem miasta był Andrzej Górka (zm. 1551)[15]. Od ich spadkobierców: Czarnkowskich i Pawła Trojanowskiego, w 1596 r. włość turobińską (1 miasto i 12 wsi) oraz gorajską za 130 000 zł kupił kanclerz Jan Zamoyski. Turobin był miastem Ordynacji Zamoyskiej[16].
W kilka lat później nowy właściciel włączył swe nabytki do niedawno utworzonej Ordynacji Zamojskiej, w składzie której pozostawały do XIX w.
W 1565 r. Górkowie zorganizowali tu Nowe Miasto między Starym Miastem a zamkiem, zabudowując puste dotychczas Podzamcze.
W latach 1581–1596 działał tu zbór braci polskich oraz szkoła. W 1630 roku bracia polscy zostali ostatecznie wypędzeni.
W 1648 miasto zostało zniszczone przez Kozaków, w 1656 przez Szwedów. Ponadto w wieku XVII, oprócz wyżej wymienionych dat, pożary, wojny i epidemie miały miejsce w następujących latach:
- Pożary miasta miały miejsce w 1668, 1689, 1698 i 1699 r.
- Działania wojenne spowodowały zniszczenia w 1612, 1648, 1653, 1657, 1672, 1690 r.
- Epidemie (zarazy morowe) wybuchły w 1626, 1653, 1656 i 1658 r.
W 1859 uległo wielkiemu pożarowi, który strawił większość drewnianych zabudowań. Kolejne zniszczenia przyniosły działania I wojny światowej.
13 stycznia 1870 r. pozbawiono Turobin praw miejskich[17].
W 1914 i w 1915 r., podczas działań wojennych, cała osada Turobin „za sprawą wojsk austriackich” została spalona – wg jednego z wykazów 220 na 241 budynków zostało zniszczonych[18].
Demografia
edytujW 1612 “na novem Rynku albo Mieście” znajdowało się 37 działek budowlanych, należących do turobińskich mieszczan[14].
- W 1564 r. miasto liczyło 245 domów z 1225 mieszkańcami.
Kolejne spisy ludności wykazywały tu:
- 286 domów – w 1787 roku,
- 26 domów murowanych i 318 drewnianych z 2026 mieszkańcami – w 1827 r.[19]
- 20 murowanych i 405 drewnianych domów oraz 2359 mieszkańców, z tego 951 Żydów – w 1856/57 r.,
- 25 murowanych i 341 drewnianych domów oraz 3942 mieszkańców, w tym 2342 Żydów w 1886/87 r.
- 1600 mieszkańców, w tym 965 Żydów, według spisu z r. 1921[20].
Relacja Verdmona z 1902 r. (Leonard de Verdmon Jacques) opisana w wydanej monografii tak mówiła o miejscowości: „...obecnie jest to nędzna, niebrukowana mieścina, głośna z największych w Królestwie (kongresowym) jarmarków na konie; te jarmarki oraz rolnictwo i wyrób kożuchów podtrzymują dobrobyt ludności”. W osadzie istnieje cerkiew prawosławna od r. 1882, synagoga murowana, szkoła początkowa, dom schronienia dla starców i urząd gminny.
Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 Turobin liczył 983 mieszkańców i był największą co do liczby ludności miejscowością gminy[21].
Ludzie związani z Turobinem
edytujZabytki
edytuj- Kościół pw. św. Dominika
- Rynek turobiński o wymiarach 100 × 110 m
- Kaplica pw. św. Marka
- Gródki – zbiorowa mogiła mieszkańców wsi zabitych przez hitlerowców 1 lipca 1942
- Synagoga i dom modlitwy dla kobiet
- Kaplica cmentarna św. Elżbiety
Turystyka
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Dz.U. z 2023 r. poz. 1472.
- ↑ Wieś Turobin w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-03] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1303 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b c TERYT (Krajowy Rejestr Urzędowego Podziału Terytorialnego Kraju). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-04-23].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części. „Dziennik Ustaw”. Nr 29, poz. 200, s. 1867, 2013-02-15. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. [dostęp 2015-04-23].
- ↑ Strona gminy, sołectwa [dostęp 2023-12-15].
- ↑ Joanna Zętar: Turobin – historia miejscowości. teatrnn.pl. [dostęp 2024-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-01-01)]. Cytat: Turobin to jedna z najstarszych miejscowości na ziemi chełmskiej, rozwijająca się co najmniej od XII wieku jako osada targowa i obronna przy tzw. trakcie ruskim prowadzącym z Krakowa przez Zawichost do Kijowa. (pol.).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 171.
- ↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13) stycznia 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 465).
- ↑ Uchwała Nr 9 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu krasnostawskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64).
- ↑ Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).
- ↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miast Polski. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, s. 251.
- ↑ a b Wiesław Bondyra , Słownik historyczny miejscowości województwa zamojskiego, Lublin - Zamość 1993, oai:biblioteka.teatrnn.pl:8806 [dostęp 2019-03-07] .
- ↑ Włodzimierz Dworzaczek, Andrzej Górka, w: Polski Słownik Biograficzny, t. VIII, 1959-1960, Wrocław-Kraków-Warszawa, s. 404.
- ↑ Marian Kozaczka, Ordynacje rodowe na ziemiach polskich do 1918 r., w: Rocznik Tarnowski 1991/1992, s. 64.
- ↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 471).
- ↑ STRATY I ZNISZCZENIA PONIESIONE W ZABYTKACH NIERUCHOMYCH W OKRESIE I WOJNY ŚWIATOWEJ NA OBSZARZE WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO (W JEGO AKTUALNYCH GRANICACH) – PDF Darmowe pobieranie [online], docplayer.pl [dostęp 2019-12-17] .
- ↑ Tabela. Tabela miast, wsi, osad Królestwa Polskiego z wyrażeniem ich położenia i ludności, alfabetycznie ułożone w biurze Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, t. I-II, W. 1827.. „Centralna Biblioteka Statystyczna”. A-Ł (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego), s. 288, 1827. Warszawa.
- ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. IV, Województwo lubelskie, Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 1924 [dostęp 2015-07-17] .
- ↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
Bibliografia
edytuj- Roman Tokarczyk, „Turobin Dzieje Miejscowości” (monografia), Morpol, Lublin 2002
Linki zewnętrzne
edytuj- Józef Niedźwiedź Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego Oficyna wydawnicza KRESY Sp. z o.o., Zamość 2003
- Turobin (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 646 .