Txalaparta
ⓘTxalaparta – baskijski tradycyjny instrument muzyczny perkusyjny (klasyfikacja Hornbostela-Sachsa: 111.222, idiofony). Nazwa pochodzi zależnie od regionu od słowa oznaczającego hałas lub kłus konia[1].
Materiał i konstrukcja edytuj
Txalaparta tradycyjnie była wykonana z lokalnie występującego drewna (kasztan, olcha, wiśnia itp.). Obecnie często stosuje się gatunki drewna z Afryki Zachodniej i Karaibów (iroko, sapele, elondo). Nowością jest także stosowanie kamienia i metalowych rurek (grupa Gerla Beti, która powstała w latach 80. XX wieku, nazywa ten wariant harriparta[1]).
Tradycyjna konstrukcja instrumentu (txalaparta zaharra) składała się z pary długich, ponad dwumetrowych drewnianych desek o grubości 5 cm i szerokości 15–20 cm[1] ułożonych poziomo na dwóch kozłach od prasy do wyciskania owoców, a także z uchwytu, w którym umieszczone są specjalne grube, zazwyczaj 50-centymetrowe pałki do gry – makilak. Zdarzały się pałki także znacznie dłuższe, np. o długości 88 cm.[2]
Po obu stronach, między długą deską a podporami, umieszcza się wyschnięte liście kukurydzy: by izolować, ale i wywoływać wibracje podczas gry. Deski umieszczano też na koszykach[3].
Tradycyjny rodzaj txalaparta, jak i gra prawie zanikły do lat 50. XX wieku. Muzykolog Juan Mari Beltran przyczynił się do odrodzenia gry na tym instrumencie: podczas swoich badań w latach 60. odkrył, że w dwóch miejscowościach (Lasarte i Astigarraga) kilka par braci nadal gra na txalaparta[1][2]. Wkład w przywrócenie funkcjonowania instrumentu mieli także członkowie ruchu kulturalnego Ez dok amairu, który w latach 1966 (1965[4])–1972 gromadził aktywistów (muzyków, tancerzy, poetów itd.) pragnących obecności muzyki baskijskiej i twórczości w języku baskijskim.Oprócz przypomnienia tradycji gry na txalaparta zaczęli oni eksperymentować z montażem desek, dodawaniem innych materiałów itd.[5][4]
Obecnie wykonawcy stosują również zmienioną formę instrumentu: dawne długie deski zastępuje się krótszymi i lżejszymi, używa się pianki i innych materiałów do owinięcia elementów, a pałki do wybijania rytmu standardowo nie przekraczają 37,5 cm oraz są lżejsze niż te oryginalne. Również wysokość ułożenia desek się zmieniła: obecnie układane są na wysokości bioder, podczas gdy dawniej były na wysokości kolan[6].
Tradycyjną formę instrumentu można spotkać podczas specjalnych okazji, takich jak festiwale czy oficjalne uroczystości kulturalne w Kraju Basków[4].
Technika gry edytuj
Na txalaparta grają dwie osoby[7]. Muzycy uderzają trzymanymi pionowo pałkami na zmianę lub równocześnie, w ustalonym rytmie o ułożone poziomo deski. Wykonawców nazywa się w języku baskijskim txalapartariak lub jotzaileak, a po hiszpańsku txalapartaris.
W tradycyjnej grze na txalaparta wyróżnia się dwa charakterystyczne rodzaje uderzeń: ttakuna i herrena. Pierwszy reprezentuje równowagę (dwa uderzenia jednego z graczy), podczas gdy drugi określa osobę, która próbuje innych kombinacji, które ją łamią lub przekręcają („herrena” oznacza utykanie). Cały występ jest w pewien sposób ukierunkowany na łamanie i przywracanie równowagi w melodii. Ważną zasadą jest nieingerowanie w przestrzeń gry drugiej osoby: zasada ta może być złamana w postaci obopólnej zgody na pokaz specjalnej sztuczki w trakcie występu[1].
Sukces występu zależy w dużej mierze od dobrej współpracy muzyków, ustalenia przez nich wcześniej charakteru wykonania, „sztuczek”, biegłości w improwizacji i wzajemnej komunikacji[8].
Tradycja i zasięg wykonywania edytuj
Txalaparta służyła jako narzędzie komunikacji o podobnej funkcji co dzwony kościelne. Informacje zakodowane w dźwięku używane były w czasie pogrzebu (hileta; także w trakcie pogrzebów członków ETA[9]), uroczystości (jai) lub przy produkcji wapna gaszonego (kare) oraz przede wszystkim podczas produkcji cydru (sagardo)[10]. Po zrobieniu cydru uderzano w deskę, którą wyciskano wcześniej jabłka, aby przywołać sąsiadów. Rozpoczynała się uroczystość, podczas której grano na txalaparta i pito cydr[11].
Zasięg występowania gry na tym instrumencie to przede wszystkim rejon San Sebastian i rzeki Urumea, czyli wiejskie okolice miast: Lasarte, Usurbil, Hernani, Ereñotzu, Urnieta, Altza-Intxaurrondo, Astigarraga, Ergobia i Andoain[2].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e Maria Escribano del Moral, Rhytms of Struggle. Recovery, Revival and Re-Creation of Txalaparta in the Basque Country. (PhD dissertation), University of Limerick 2012.
- ↑ a b c Juan Mari Beltran, TXALAPARTA - Basque music instrument [online], 3cultures.free.fr [dostęp 2019-12-12].
- ↑ Wirtuozi drewnianych instrumentów txalaparta z Kraju Basków zagrają we Wrocławiu [online], www.tuwroclaw.com [dostęp 2019-12-07] (pol.).
- ↑ a b c Murray, Stewart, The Basque Country and Navarre : France, Spain, Edition 1, Chalfont St Peter, Bucks, England, ISBN 978-1-84162-482-2, OCLC 948575862 [dostęp 2019-12-12].
- ↑ Watson, Cameron, 1967-, Modern Basque history: eighteenth century to the present, Reno: Center for Basque Studies, University of Nevada, Reno, 2003, ISBN 978-1-877802-16-4, OCLC 51330596 [dostęp 2019-12-07].
- ↑ Woodworth, Paddy, 1951-, The Basque country : a cultural history, wyd. Digital ed, [England]: Andrews UK, 2012, ISBN 978-1-908493-23-1, OCLC 772845608 [dostęp 2019-12-07].
- ↑ www.naBASQUE.org [online], web.archive.org, 19 stycznia 2008 [dostęp 2019-12-07] [zarchiwizowane z adresu 2008-01-19].
- ↑ Helen Leaf, An Introduction to the Basque Txalaparta, „Galpin Society Journal”, 2007.
- ↑ Basque Music, [w:] The Concise Garland Encyclopedia of World Music, t. t.1, 2013, ISBN 1-136-09570-5.
- ↑ Douglass i inni, Basque cultural studies, Reno: Basque Studies Program, University of Nevada, 1999, ISBN 1-877802-03-4, OCLC 42619655 [dostęp 2019-12-07].
- ↑ Baskijskie instrumenty [online], JĘZYKOWA SIŁKA, 27 kwietnia 2019 [dostęp 2019-12-07] (pol.).