Uapaca bojeri
Uapaca bojeri Baill. (jęz. mlg.: tapia) – gatunek drzew należący do rodziny liściokwiatowatych, występujący endemicznie na Madagaskarze, gdzie zasiedla suche lasy i sawanny Płaskowyżu Centralnego, występując na wysokości 800-1650 m n.p.m. Zbiorowiska, które tworzą te rośliny, mają istotne znaczenie gospodarcze dla miejscowej ludności, będąc źródłem drewna, owoców, grzybów oraz kokonów dzikich jedwabników.
| |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
Uapaca bojeri |
| Nazwa systematyczna | |
| Uapaca bojeri Baill. Adansonia 11: 176–177. 1874.[3] | |
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |
 | |
Morfologia edytuj
- Pokrój
- Drzewa o wysokości 3-10 m[5]. Pień szybko podzielony na krótkie i liczne gałęzie. Korona gęsto ulistniona, kulista. Kora popękana[6].
- Liście
- Skrętoległe[7]. Blaszki liściowe odwrotnie jajowate, eliptyczne lub podługowate, o długości 3,5-12 cm i szerokości 1,3-4,5 cm. Nasada liści klinowata, zbiegająca w wąsko oskrzydlone ogonki o średnicy 2-4 mm. Wierzchołek blaszki tępy. Użyłkowanie liścia pierzaste, od żyłki głównej odchodzi po każdej stronie 6-8 żyłek bocznych[5].
- Kwiaty
- Rośliny jednopienne. Kwiaty męskie zebrane są w kuliste kwiatostany wyrastające na szypułkach o długości 1,8-3,7 cm. Każdy kwiat posiada ok. 8 jajowatych liści podkwiatowych przypominających płatki korony, o długości 7-11 mm i szerokości 5-7 mm, nagich lub od wewnątrz owłosionych. Okwiat o średnicy 4,5-6 mm, 5-płatkowy. 5 pręcików ułożonych przeciwlegle do płatków wystaje ponad okwiat. Obecne są prątniczki, czasami noszące dwa jałowe woreczki pyłkowe znacznie mniejsze od płodnych, oraz zredukowany, nagi, jałowy słupek na powierzchni dystalnej. Kwiaty żeńskie pojedyncze na szypułkach o długości 0,7-3,2 cm, zredukowane, otoczone przysadkami podobnymi jak u kwiatów męskich. Okwiat w rozkwicie o średnicy ok. 3,5 mm, w kształcie wydrążonego dysku, 5-płatkowy, często nieco klapowany, owłosiony odosiowo, ale nieco lśniący, żółto-zielony u nasady. Zalążnia trójkomorowa, zielona, rzadko owłosiona (przynajmniej dystalnie), nieco błyszcząca, zwężająca się w zredukowaną szyjkę słupka, zakończona dwudzielnym znamieniem[5][6].
- Owoce
- Jadalne pestkowce o mięsistym, soczystym, słodkim i lepkim mezokarpie, z trzema nasionami[6]. Dojrzałe o długości 17–25 mm, zaokrąglone lub spiczaste na wierzchołku, włochate dystalnie, ale lśniące, żółte, czerwone lub brązowe[5].
Biologia edytuj
Wieloletnie fanerofity[8]. Zawierają przejrzysty, czerwony, żywiczny sok mleczny pokrywający pąki i wypływający ze skaleczeń[7].
Ekologia edytuj
- Siedlisko
- Zwykle kwaśne gleby składające się głównie z gnejsu, kwarcytu, łupków i granitu. W regionie Isalo (południowy zasięg siedliska) zajmują erodowane piaskowce[9].
- Charakterystyka fitosocjologiczna
- Uapaca bojeri tworzą specyficzne zbiorowiska roślinne o nazwie „lasy tapiowe”, uznawane za specyficzny dla Madagaskaru podtyp lasu kserofitycznego[9]. Lasy tapiowe są wiecznie zielonym lasem zdominowanym przez Uapaca bojeri, z pojedynczo występującymi sosnami i eukaliptusami z gatunku Eucalyptus torquata[10], a także drzewami z gatunku Schizolaena microphylla i Asteropeia labatii[9]. Podszyt stanowią krzewy o twardych, skórzastych liściach, głównie z gatunku Aphloia theiformis[10], Xerochlamys bojeriana, Vaccinium secundiflorum, Sarcolaena oblongifolia i Pentachlaena latifolia, różne gatunki onatni, często występują też liany, nieliczne są za to epifity[9]. Dno lasu zdominowane jest przez trawy z rodziny wiechlinowatych[9], Saccharum viguieri, Loudetia madagascariensis, Aristida rufescens, Imperata cylindrica[10] oraz rośliny wrzosowate z rodzaju Agarista. Na odsłoniętych obszarach występuje Pachypodium rossulatum[9]. W lasach tych zanotowano obecność tenreczynka jeżowatego, jeżokreta kłującego i tenreka zwyczajnego. Owady występujące w tym ekosystemie obejmują głównie jedwabniki[9], z gatunków Borocera cajani, Borocera marginepunctata i Europtera punctillata[10].
- Interakcje z innymi gatunkami
- Uapaca bojeri jest rośliną żywicielską dla różnych gatunków jedwabników[10]. W symbiozie z tymi drzewami żyje wiele gatunków grzybów, głównie z rodzajów gołąbek, Amanita, Boletus, pieprznik i Leccinum, ale także z rodzajów Afroboletus, mleczaj, Rubinoboletus, Scleroderma, Tricholoma i Xerocomus[11].
Systematyka edytuj
Jeden z gatunków rodzaju Uapaca Baill., w plemieniu Uapaceae Hutchison w obrębie podrodziny Antidesmatoideae Hurusawa w rodzinie liściokwiatowatych (Phyllanthaceae)[12]. W obrębie rodzaju jest jednym z 12 gatunków endemicznych dla Madagaskaru[7].
Nazewnictwo edytuj
- Etymologia nazwy naukowej
- Nazwa rodzaju pochodzi od lokalnej nazwy tych drzew w języku malgaskim[13]. Nazwa gatunkowa odnosi się do nazwiska XIX-wiecznego czeskiego botanika Václava Bojera, z którego zbiorów pochodzi syntyp tego gatunku, przechowywany w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu[3].
- Uapaca clusiacea Baker, J. Linn. Soc., Bot. 18: 278 (1881).
- Chorizotheca macrophylla Heckel, Ann. Mus. Colon. Marseille, sér. 2, 8: 215 (1910).
Zagrożenie i ochrona edytuj
Zagrożenie gatunku było szacowane w ramach badań IUCN i w ich wyniku Uapaca bojeri została uznana za gatunek najmniejszej troski. Szacuje się, że zasięg występowania tej rośliny wynosi 78 119 km², a liczba subpopulacji jest większa niż 25. Gatunek ten jest eksploatowany, ale nie prowadzi to do znacznego spadku liczebności. Podobnie rozwój rolnictwa wpływa jedynie na niewielką część całkowitego zasięgu rośliny. Ponadto gatunek ten występuje na trzech obszarach chronionych[4].
Zastosowania edytuj
Uapaca bojeri jest dla ludności Madagaskaru źródłem drewna i jadalnych owoców, ale większe korzyści czerpane są z siedlisk tych roślin. Przez wieki w „lasach tapiowych” zbierane były kokony dzikich jedwabników żerujących na tych roślinach, z których tkano drogie całuny pogrzebowe. W lasach tych zbierano także jadalne grzyby, jadalne owady i rośliny lecznicze[14].
Wyniki badań opublikowanych w 2020 r. wykazały, że liście i pędy Uapaca bojeri zawierają związki bioaktywne o działaniu antyoksydacyjnym, przeciwzapalnym i obniżającym poziom glukozy we krwi[15].
Przypisy edytuj
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-07-16] (ang.).
- ↑ a b Index Nominum Genericorum. Smithsonian National Museum of Natural History. [dostęp 2020-07-16]. (ang.).
- ↑ a b N. Rabarijaona, Uapaca bojeri, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2020-07-16] (ang.).
- ↑ a b c d Gordon McPherson. A review of Madagascan Uapaca (Euphorbiaceae s.l.). „Adansonia”. 33 (2), s. 221-231, 2011. DOI: 10.5252/a2011n2a7.
- ↑ a b c Benjamin Lisan: Documentation pour les Projets de Reforestation dans le monde. Tapia. [dostęp 2020-07-16].
- ↑ a b c George E. Schatz: Generic Tree Flora of Madagascar. Royal Botanic Gardens, Kew & Missouri Botanical Garden, 2001, s. 166. ISBN 1-900347-82-2.
- ↑ a b Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2020-07-16]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g Moat Justin i Bachman Steven: Tapia forest, Madagascar. Scientific foundations for an IUCN Red List of Ecosystems, 2013. [dostęp 2020-07-16].
- ↑ a b c d e Silk moths inventory in their natural tapia forest habitat (Madagascar): diversity, population dynamics and host plants autor = Razafimanantsoa Tsiresy M. (et al.). „Afr. Entomol.”. 21 (1), s. 137-150, 2013.
- ↑ Ramanankierana Naina (et al.). Arbuscular mycorrhizas and ectomycorrhizas of Uapaca bojeri L. (Euphorbiaceae): sporophore diversity, patterns of root colonization, and effects on seedling growth and soil microbial catabolic diversity. „Mycorrhiza”. 17, s. 195–208, 2007. DOI: 10.1007/s00572-006-0095-0.
- ↑ Genus: Uapaca. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-07-16].
- ↑ David Gledhill: The names of plants. Wyd. 4. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-86645-3.
- ↑ Christian A. Kull. The “Degraded” Tapia Woodlands of Highland Madagascar: Rural Economy, Fire Ecology, and Forest Conservation. „Journal of Cultural Geography”. 19 (2), s. 95-128, 2002. DOI: 10.1080/08873630209478290.
- ↑ Razafindrakoto Rinah et al.. Antioxidant, Anti-Inflammatory, and Antidiabetic Activities of Leaves and Stems of Uapaca bojeri Bail. (EUPHORBIACEAE), an Endemic Plant of Madagascar}. „Pharmaceuticals”. 13, 2020. DOI: 10.3390/ph13040071.