Ulica Królewska w Krakowie

ulica Królewska
	Krowodrza
	; Widok od okolic skrzyżowania z ulicą Stanisława Konarskiego w kierunku zachodnim. Po prawej stronie osiedle urzędników Generalnego Gubernatorstwa, w głębi Biprostal.
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Długość	1,3 km
Przebieg
	Położenie na mapie Krakowa ulica Królewska
	Położenie na mapie Polski ulica Królewska
	Położenie na mapie województwa małopolskiego ulica Królewska
	50,072144°N 19,918732°E/50,072144 19,918732
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ulica Królewska – ulica w Krakowie, w dzielnicy V Krowodrza, zaczynająca się przy Placu Inwalidów i ciągnie się do skrzyżowania ul. Królewskiej z ulicą Kazimierza Wielkiego i ul. Mariana Smoluchowskiego (długości ok. 1300 m). Jej kontynuacją jest ulica Podchorążych na północny zachód i ulica Karmelicka na południowy wschód.

Ulicą przebiega torowisko tramwajowe. Kursują nią następujące linie tramwajowe: 4, 8, 13, 14, 24, 44 i 64 (nocna) oraz autobusowe 102 i 664 (nocna), zatrzymujące się na przystankach: Plac Inwalidów, Urzędnicza, Biprostal, UKEN (Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej) (w kierunku Bronowic)^[1].

Historia

Ulica wytyczana była etapami. Pierwsze projekty powstały w 1913 roku po rozebraniu wału fortyfikacyjnego (w rejonie obecnej al. A. Mickiewicza). W 1924 roku zrealizowano krótki odcinek do ul. Pomorskiej, nazywany ul. J. Wybickiego. Stopniowo przedłużana, w 1935 sięgnęła do ul. S. Konarskiego. W czasie II wojny światowej Niemcy dokończyli (przerwane wybuchem wojny) prace nad wielką magistralą wiodącą z centrum Krakowa na zachód, m.in. przedłużając Królewską do ul. Podchorążych i w 1941 roku wybudowali linię tramwajową do Bronowic^[2].
W czasie okupacji ulica nosiła nazwę – Reichstrasse, od 1946 roku – ul. 18 Stycznia, w 1991 roku została przemianowana na ul. Królewską (nazwę tę nosiła w latach 1912–1925 sąsiednia ul. Lea)^[2].

Zabudowa

W 2020 roku obszar zachodniej części Alei Trzech Wieszczów wraz z wnętrzem urbanistycznym Placu Inwalidów został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego. Układ urbanistyczny ulicy Królewskiej spełnia kryteria zabytku w trzech kategoriach: historycznego układu urbanistycznego, historycznego zespołu budowalnego i krajobrazu kulturowego^[3].
Dwa obiekty zostały wpisane do rejestru już wcześniej^[3]:

w 1989 roku – kamienica z 1914 roku, projektu Beniamina Torbe, przy ul. Królewskiej 5 (Józefitów);
w 2017 roku – Dom Śląski z lat 1932–1937, projektu Ludwika Wojtyczko i J. Rybickiego, przy ul. Królewskiej 1 (Pomorskiej 2).

Obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków^[4]:

ul. Królewska 2 (pl. Inwalidów 5) – dom Cechu Rzemiosł Różnych, projektował Jan Rzymkowski, 1927;
ul. Królewska 3 – kamienica, projektował Józef Chmielewski, 1914;
ul. Królewska 5 (ul. Józefitów 12) – kamienica, projektował Beniamin Torbe, 1914;
ul. Królewska 6 (Józefitów 14) – kamienica, projektował Wacław Krzyżanowski, 1923–1925;
ul. Królewska 7 (Józefitów 11) – kamienica, ok. 1935;
ul. Królewska 8 (Józefitów 13) – kamienica, lata 30. XX wieku;
ul. Królewska 9 – kamienica, projektował Otto Ippoldt, 1935;
ul. Królewska 10 – kamienica, projektował Salomon Jonkler, 1938;
ul. Królewska 52 – kamienica, lata 30. XX wieku;
ul. Królewska 54 (Urzędnicza 47) – kamienica, projektował Ignacy Bierer, 1925;
ul. Królewska (numery parzyste od 12 do 50, 56, oraz od 58 do 80) – bloki na terenie osiedla niemieckiego, lata 40. XX wieku.

Zabudowa w systemie blokowym została zrealizowana przez Niemców zgodnie z zasadą Licht und Luft (światło i powietrze). Miała ona stworzyć zaplecze mieszkaniowe dla osadników niemieckich, głównie urzędników. Budowę zespołu mieszkaniowego przy Reichenstrasse nadzorował G.Stahl, szef Miejskiego Urzędu Budowlanego, a głównym projektantem był Zbigniew Kupiec. Przy budowie wielu domów wykorzystano wapień pińczowski, głównie w partiach cokołu, portali i obramień okiennych. Charakterystycznymi elementami są także wykusze, przypory i podcienie^[5]. Kamienice przy ul. Królewskiej 14–18 mają okna klatki schodowej nawiązujące do modernistycznych okien w typie termometru, jednakże zamknięte są łukiem i obramione kamienną listwą. W części narożnej kamienicy przy ul. Królewskiej 20 wybudowano kamienne podcienie z szerokimi szkarpami^[5].

ul. Królewska 17 – dom, projektował Wilhelm Offenbeck, 1944;
ul. Królewska 23 – blok, projektował Wilhelm Offenbeck, 1944;
ul. Królewska 29 – blok, Wilhelm Offenbeck, 1944;
ul. Królewska 35 – blok, projektował Wilhelm Offenbeck, 1944;

Zabudowa tej części ulicy (ul. Królewska 17–39) to dwupiętrowe budynki, ze stromymi dachami. Ułożone są tak, że wewnątrz osiedla znajdują się wewnętrzne dziedzińce wypełnione zielenią^[5];

ul. Królewska pomiędzy nr 26-48 – schron przeciwlotniczy, wykonawca firma Tadeusza Tombińskiego, 1944;
ul. Królewska pomiędzy nr 60-76 – schron przeciwlotniczy, wykonawca firma Tadeusza Tombińskiego, 1944.

W latach 1954–1969 wzdłuż ul. Królewskiej i Podchorążych powstała nowa zabudowa mieszkaniowa wraz z infrastrukturą dla ok. 40 tys. mieszkańców według projektu S. Hagera i J. Sierosławskiego. Pojedyncze budynki w tej części ul. Królewskiej projektowali także Z. Kuczera, W. Głowacki, Z. Gołąb, J. Petelenz i L. Chawiński. Wzniesiono trzy szkoły podstawowe, dwa licea i dwa przedszkola. Lokale w części parterowej przeznaczono na cele handlowo-usługowe, zbudowano też kilka wolno stojących pawilonów^[2]. Obiekty wpisane do gminnej ewidencji zabytków^[4]:

ul. Królewska 57 – biurowiec Biprostal i mozaika, biurowiec projektowali Marek Wrześniak i Piotr Czapczyński, mozaikę Celina Strylska–Taranczewska, biurowiec 1965, mozaika 1964;
ul. Królewska 63, 67 – para bliźniaczych pawilonów handlowo-usługowych, projektowali Danuta Hager, Stanisław Hager i Marian Kuźniar, 1960.

W budynku przy ul. Królewskiej 4 ma swoją siedzibę Komisariat Policji IV w Krakowie, który obsługuje 3 dzielnice Krakowa – Dzielnicę V Krowodrza, Dzielnicę VI Bronowice, Dzielnica VII Zwierzyniec^[6].

Galeria

Osiedle urzędników Generalnego Gubernatorstwa
ul. Królewska 1 (ul. Pomorska 2–4)
Dom Śląski (proj. Józef Rybicki, 1932–1937)
ul. Królewska 7 (ul. Józefitów 11)
Kamienica (ok. 1935)
ul. Królewska 9
Kamienica (proj. Otto Ippoldt, 1935)
ul. Królewska 11
Kamienica
ul. Królewska 13
Blok mieszkalny
ul. Królewska 25
Blok mieszkalny
ul. Królewska 31
Blok mieszkalny
ul. Królewska 57
Biprostal

Przypisy

↑ Rozkłady jazdy KMK. ztp.krakow.pl. [dostęp 2024-05-26].
↑ ^a ^b ^c Encyklopedia Krakowa. T. 2. Kraków: Wydawnictwo Biblioteka Kraków i Muzeum Krakowa, 2023, s. 656, ISBN 978-83-66253-48-3.
↑ ^a ^b Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2024-03-31] .
↑ ^a ^b Lista adresowa gminnej ewidencji zabytków Krakowa. bip.krakow.pl. [dostęp 2024-03-29].
↑ ^a ^b ^c Kamila Twardowska: > Osiedle niemieckie przy ul. Królewskiej. szlakmodernizmu.pl. [dostęp 2024-05-26].
↑ Komisariat policji. krakow.policja.gov.pl. [dostęp 2024-05-26].

Bibliografia

Encyklopedia Krakowa, wyd. PWN, Warszawa-Kraków 2000.
Praca zbiorowa Zabytki Architektury i budownictwa w Polsce. Kraków, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2007, ISBN 978-83-9229-8-1 s. 222–223

[KMK-1] Rozkłady jazdy KMK. ztp.krakow.pl. [dostęp 2024-05-26].

[EK-2] Encyklopedia Krakowa. T. 2. Kraków: Wydawnictwo Biblioteka Kraków i Muzeum Krakowa, 2023, s. 656, ISBN 978-83-66253-48-3.

[rejestr-3] Wykaz obiektów wpisanych do Rejestru Zabytków Nieruchomych Województwa Małopolskiego z uwzględnieniem podziału na powiaty i gminy [online], wuoz.malopolska.pl [dostęp 2024-03-31] .

[gez-4] Lista adresowa gminnej ewidencji zabytków Krakowa. bip.krakow.pl. [dostęp 2024-03-29].

[szlak-5] Kamila Twardowska: > Osiedle niemieckie przy ul. Królewskiej. szlakmodernizmu.pl. [dostęp 2024-05-26].

[policja-6] Komisariat policji. krakow.policja.gov.pl. [dostęp 2024-05-26].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]