Wełnianka wąskolistna

gatunek rośliny

Wełnianka wąskolistna (Eriophorum angustifolium) – gatunek rośliny z rodziny ciborowatych (Cyperaceae). Rośnie na różnego rodzaju mokradłach w strefie arktycznej i umiarkowanej półkuli północnej. Roślina opisywana była jako dość pospolita na terenie Polski, ale w ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się spadek liczby stanowisk i wyraźny ubytek liczebności osobników na stanowiskach. Roślina wymaga wysokiej wilgotności i zanika z powodu odwodnień mokradeł. Efektowny i charakterystyczny puch na owocach ułatwia ich rozsiewanie. Roślina ma ograniczone znaczenie użytkowe – spożywana jest jako jadalna w Arktyce, lokalnie bywała wykorzystywana w ziołolecznictwie. Puch stosowano m.in. do wyrobu knotów do świec i napełniania poduszek – jest jednak zbyt kruchy by roślina mogła być wykorzystana jako włóknodajna.

Wełnianka wąskolistna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

ciborowate

Rodzaj

wełnianka

Gatunek

wełnianka wąskolistna

Nazwa systematyczna
Eriophorum angustifolium Honck.
Verzeichn. Gewachse Teutschl. I. 153 (1782); Becherer in Candollea, IV. 63(1929)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Zasięg
Mapa zasięgu
Wełnianki w czasie owocowania

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Wełnianka wąskolistna występuje na półkuli północnej – jest szeroko rozpowszechniona w Eurazji i Ameryce Północnej. Rośnie w Arktyce – na Alasce, Archipelagu Arktycznym, w południowo-zachodniej i wschodniej Grenlandii, na Islandii[4], sięgając na północ do 83° szerokości północnej[5]. Na południu zasięg sięga do środkowej Azji, od Korei, poprzez Kazachstan po Kaukaz. Gatunek rośnie także na izolowanym obszarze w północnym Syczuanie[6]. W Europie sięga na południu do północnej części Półwyspu Iberyjskiego, środkowej Apenińskiego i gór w północnej Grecji[4]. W Ameryce Północnej rośnie na północy sięgając po środkową część Stanów Zjednoczonych, najdalej na południe schodząc wzdłuż pasma Gór Skalistych. Jako wątpliwy podawany był też z Jamajki i Kuby[4]. Brytyjski botanik William Turner Thiselton-Dyer miał odnaleźć ten gatunek w 1898 także w Republice Południowej Afryki[7].

W Polsce wełnianka wąskolistna jest rozpowszechniona niemal w całym kraju. Brak jej lokalnie lub jest rzadka na obszarach, gdzie brak odpowiednich siedlisk – np. na Żuławach Wiślanych, północnym Mazowszu i Pogórzu Środkowobeskidzkim[8].

Morfologia edytuj

Pokrój i organy podziemne
Roślina wieloletnia rozrastająca się klonalnie za pomocą cienkich rozłogów, tworząca luźne darnie[6][9]. Kłącze skośne, zwykle krótkie[9], ale czasem osiągające też i ponad 40 cm długości, z wydłużonymi międzywęźlami w części środkowej. Kłącza młode są białawe, starsze – fioletowe do brązowych[7]. Z węzłów wyrastają łuskowate liście, ale korzenie obecne są tylko w węzłach końcowego odcinka kłącza, cechującego się skróconymi międzywęźlami[7]. Korzenie są przejrzyste, różowe, nierozgałęzione[5].
Łodyga
Wzniesiona, walcowata (rzadko na szczycie nieco trójkanciasta)[6], o średnicy ok. 1 mm[10], gładka, pełna, o wysokości zazwyczaj 30-60 cm[9], rzadziej do ponad 100 cm[6].
Liście
Łodygowe w liczbie od 1 do 3[6]. Blaszka liściowa skórzasta, wąska (2-4, rzadko do 8 mm szerokości), rynienkowata lub płaska, ostrogrzbiecista, zakończona ostrym, trójkanciastym końcem, na brzegach szorstka[6][9][10]. Liście otulają pochwiasto łodygę, na połączeniu blaszki i ciemnoczerwonej do czarnej pochwy znajduje się języczek liściowy[7]. Blaszka liści jest krótsza od łodygi (do 40 cm długości)[10].
Kwiaty
Zebrane w 3–5 kłosków[9] (rzadziej mniej lub więcej – od 1 do 10[6]). Kłoski jajowate do wydłużonych (10-15 × 5-7 mm[6]) zebrane są w luźną rozrzutkę wyrastającą w kątach 1-3 liściowatych podsadek. Podsadki osiągają do 12 cm długości, ich pochwy są czarniawe[10]. Szypuły kłosów są nierównej długości (5–60 mm[10]), spłaszczone, gładkie, rzadziej nieco szorstkie[10], początkowo wzniesione, a po przekwitnięciu zwisające[6]. Kwiaty wyrastają w kątach przysadek lancetowatych lub jajowatych o długości ok. 5 mm[6] (rzadziej do 10 mm[10]), jasnobrązowych do brunatnych, z wyraźnym nerwem, na szczycie zaostrzonych[10][9] (według niektórych źródeł tępych[6]). Kwiaty obupłciowe (rzadko też słupkowe[7]) z okwiatem składającym się z 10 lub więcej[10] gładkich i prostych włosków[9], w początkowym okresie kwitnienia o długości tylko ok. 4 mm[6], z czasem wydłużające się do 15–30 mm podczas owocowania[10]. Pręciki trzy, o długości 2–5 mm, z równowąskimi pylnikami[6][10]. Słupek smukły, zakończony trzema znamionami[6].
Owoce
Drobne orzeszki, odwrotnie jajowate, zaostrzone, nieco trójkanciaste, jasnobrunatne[9] lub czarne[6][10]. Osiągają 2–3 mm długości i 1 mm średnicy[6]. Otoczone są trwałym okwiatem tworzącym pęk długich, białych włosków[11].
Gatunki podobne
W Europie Środkowej kilka kłosków na szczycie pędu mają także wełnianka szerokolistna E. latifolium i delikatna E. gracile. Obie różnią się tępo trójkanciastą łodygą (u wąskolistnej jest obła, choć nieco kanciasta może być w części szczytowej) i pokrytymi szczecinkami, w efekcie szorstkimi szypułkami kłosów. Wełnianka szerokolistna ma poza tym liście od dołu płaskie (pozostałe wymienione gatunki mają liście ostrogrzbieciste od dołu) i tworzy zbite darnie i kępy (pozostałe są roślinami kłączowymi). Wełnianka delikatna wyróżnia się także bardzo wąskimi (do 2 mm szerokości) rynienkowatymi liśćmi[12].
 
Dolna część pędów

Ekologia edytuj

 
Wełnianka wąskolistna na brzegu pła mszarnego zarastającego zbiornik

Wełnianka wąskolistna występuje na różnych siedliskach mokradłowych, zwykle na obszarach o opadach rocznych od poniżej 1000 mm do ponad 2500 mm. Jednak to nie wielkość opadów, a duża wilgotność gleby jest czynnikiem limitującym występowanie gatunku. Zwykle też na siedliskach tego gatunku występuje znaczna wilgotność powietrza i silne nasłonecznienie. Przy wilgotności podłoża spadającej poniżej 50% rośliny te zaczynają więdnąć. Na silniej uwodnionym podłożu kłącza są dłuższe (do ponad 40 cm), podczas gdy na przesuszonych osiągają do kilku centymetrów (podobnie silnie są skrócone w przypadku wyeksponowania na światło słoneczne). Silne uwodnienie jest też skorelowane z większą liczbą kłosków w kwiatostanie (średnio ponad 6 na silnie podmokłych i zasobnych w węglan wapnia torfowiskach oraz średnio około 3 na glebie przynajmniej okresowo przesychającej). Rosnące w cieniu pędy ulegają etiolacji. Gleba na stanowiskach tego gatunku zwykle jest torfiasta i kwaśna (pH od 3,5 do 7), ale rośliny te rosną także na torfowiskach węglanowych, z dużą zawartością węglanu wapnia[7]. Nie jest to gatunek przywiązany do siedlisk o określonym odczynie, a poza silnym uwodnieniem podłoża czynnikiem limitującym jego występowanie jest to by siedlisko było skąpożywne[3]. Adaptacją do typowego w takim podłożu deficytu przyswajalnego azotu jest silnie rozbudowany system korzeniowy[13].

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla Cl. Scheuzerio-Caricetea nigrae[14] oraz dla zespołu Eriophoro angustifolii-Sphagnetum recurvi[11]. Rośnie w bardzo różnych zbiorowiskach roślinnych na torfowiskach; na ubogich gatunkowo płach z torfowcami Sphagnum, poprzez mszary z wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum i wrzosowiska atlantyckie, po bogate florystycznie mszary z wełnianeczką darniową Trichophorum cespitosum i inne typowe dla torfowisk przejściowych oraz różne zbiorowiska źródliskowe i łąk wilgotnych (często w towarzystwie takich gatunków jak: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre, turzyca dzióbkowata Carex rostrata). Wełnianka wąskolistna jest typowym gatunkiem dla wczesnych faz sukcesji roślinności na odsłoniętym z różnych przyczyn podłożu torfowym, ale ustępuje ze zbiorowisk, w których występuje silna konkurencja silniej rosnących bylin[7]. Jest jednym z kluczowych gatunków zagęszczających i wypiętrzających pła zarastające zbiorniki wodne[15].

Na obszarach górskich rośnie po piętro subalpejskie[11].

Rośliny tego gatunku dość dobrze znoszą pożary torfowisk, choć mogą wtórnie zanikać z powodu związanego z tym przesuszenia torfu i konkurencji gatunków zasiedlających zmienione siedlisko. Gatunek też utrzymuje się w miejscach wypasanych przez zwierzęta, a stały wypas może wręcz pozwalać na zachowanie wełnianki wąskolistnej także na torfowiskach zmienionych w pastwiska, poprzez ograniczanie rozwoju roślin o silniejszym wzroście i tworzenie optymalnych dla tego gatunku mikrosiedlisk przez bydło wydeptujące podmokły grunt. Zwierzęta rzadko zgryzają wełnianki, zwykle wiosną, gdy pędy są młode. Wełnianka wąskolistna nie utrzymuje się na torfowiskach odwadnianych, w takim przypadku rośliny ograniczają wzrost, przyrosty kłączy i wysokości pędów zmniejszają się i w końcu populacje tego gatunku znikają[7].

Brak danych o występowaniu mikoryzy u tego gatunku[7].

Do bezkręgowców związanych z tym gatunkiem należą: Ceruraphis eriophori (mszycowate) – letnie pokolenie żyje na wełniance, Elachista albidella i E. eleochariella (Elachistidae) – larwy minują łodygi i liście, Glyphipterix haworthana (Glyphipterigidae) – larwa żywi się nasionami, Celaena haworthii (sówkowate) – larwa żyje w nasadach pędów[7], Anthomyza gracilis (Anthomyzidae) – roślina pokarmowa dla larw[16].

Rośliny tego gatunku są zwykle wolne od patogenów grzybowych, rzadko bywają porażane przez mączniaka[17]. Na martwych pędach rozwija się natomiast liczna grupa grzybów, takich jak np: Mycocalia sphagneti (pieczarkowce), Mollisia pilosa, Cistella fugiens, Pezizella eriophori, Microscypha ellisii var. eriophori, Hyaloscypha paludosa, Dasyscyphus sydowii, Lachnum imbecille, Rutstroemia henningsiana, Myriosclerotinia dennisii (tocznikowce)[16].

Biologia edytuj

 
Puch na owocach ułatwia ich rozsiewanie przez wiatr

Wełnianka wąskolistna jest helofitem i geofitem rozprzestrzeniającym się głównie wegetatywnie za pomocą kłączy i rozłogów, w optymalnych warunkach nawet na długość 100 cm w ciągu jednego sezonu[7]. Wytwarzając co roku kolejne odcinki kłącza roślina uznawana jest za długowieczną[18]. Kwitnąć zaczynają rośliny trzyletnie, rzadziej dwuletnie, przy czym pędy kwiatonośne po wydaniu nasion obumierają. Mimo że u tego gatunku się zawiązują żywotne nasiona – ekstremalnie rzadko rejestrowana jest obecność siewek[7].

Po okresie spoczynku zimowego rozwój nowych pędów i organów podziemnych zaczyna się wraz z wiosennym ociepleniem, zwykle w marcu lub kwietniu, i trwa przez cały sezon wegetacyjny do października. W końcu tego miesiąca liście zaczynają czerwienieć (od końców począwszy) i do grudnia opadają. Kwitnienie zaczyna się w marcu wydłużeniem kłosków, a kwiaty rozwijają się w kwietniu i maju, czasem jeszcze w czerwcu. Kwiaty są wiatropylne i dichogamiczne – najpierw dojrzewają organy żeńskie, następnie pręciki. W środku lata dojrzewają owoce i rozsiewane są do września. W obrębie kłosków różna, nierzadko duża część owoców jest płonna (wyróżniają się one jaśniejszym kolorem). Owoce rozsiewane są przez wiatr podczas suchej pogody, a ich unoszenie przez prądy powietrza ułatwiają włosowato wydłużone listki okwiatu[7]. Aparat lotny powoduje, że owoce wełnianki wąskolistnej mają niewielką szybkość opadania wynoszącą 0,22 m/s[19]. Podczas mgły i deszczu włoski te sklejają się utrudniając rozsiewanie. Kiełkowanie w warunkach kontrolowanych następuje na wilgotnym podłożu w pierwszym roku, rzadziej w drugim. Występują duże różnice w żywotności i zdolności do kiełkowania nasion z różnych populacji. Siewki eksponowane przez kilka dni na temperaturę niższą niż 4 °C – obumierają. Dla skutecznego procesu kiełkowania konieczne jest osłonięte miejsce, ale bez konkurencji innych roślin, duża wilgotność, ale bez stagnującej wody na powierzchni, neutralne pH lub duża zawartość węglanu wapnia w podłożu, brak ochłodzeń[7].

Siewka w optymalnych warunkach stosunkowo szybko rozwija się osiągając 2 cm wysokości i rozwijając dwa, niewielkie, trójkątne na przekroju liście. W kolejnych miesiącach wzrost jest niemal niezauważalny, ew. rozwija się trzeci liść. Przez 18 kolejnych miesięcy nie obserwowano dalszego wzrostu siewki, ani wytwarzania kłącza[7]. Pęd kwiatonośny rozwija się najwcześniej u roślin dwuletnich, czasem dopiero po 5 latach[17].

Liczba chromosomów wynosi 2n = 58[7].

Systematyka edytuj

 
E. angustifolium subsp. triste z Grenlandii – rośliny niższe od typowych i z krótszymi szypułkami kłosków

Poza podgatunkiem nominatywnym wyróżnia się jeszcze jeden podgatunek[10] lub dwa podgatunki[20]:

  • E. angustifolium subsp. angustifolium – pędy do 20–100 cm wysokości, większa podsadka osiąga 2–12 cm długości; szypuły długości 5–60 mm (kwiatostan w efekcie ± luźny), nagie lub szorstkie tylko na kantach.
  • E. angustifolium subsp. triste (Th. Fries) Hultén – pędy do 30 cm wysokości, większa podsadka od 1 do 3 cm długości, szypuły kwiatostanów 5–20 mm długości (kwiatostan w efekcie gęsty), na całej długości szorstkie. Występuje w tundrze w strefie okołobiegunowej Eurazji i Ameryki Północnej[10]. Czasem podnoszony jest do rangi osobnego gatunku E. triste (Th.Fr.) Hadac & Á.Löve[18].
  • E. angustifolium subsp. komarovii (V.N.Vassil.) Vorosch. (syn. E. angustifolium subsp. scabrisculum Hult.[21]), wyodrębniany także jako osobny gatunek – E. komarovii V.N.Vassil.[22] – szypułki kwiatostanów długie jak u typu, ale szorstkie. Liście wąskie[21].

Opisano następujące mieszańce tego gatunku:

  • E. × rousseauianum Raymond, Naturaliste Canad. 77: 67 1950[21] (syn. E. × sorensenii Raymond)[20] – mieszaniec z wełnianką Scheuchzera E. scheuchzeri – podobne do E. angustifolium subsp. triste, ale z jednym, większym kłoskiem na szypułce i jednym lub dwoma kłoskami mniejszymi, niemal siedzącymi, pylniki krótsze (1–1,5 mm) w porównaniu do E. angustifolium subsp. triste (ok. 2 mm), ma też silnie zredukowany, pozbawiony blaszki najwyższy liść łodygowy[18].
  • E. × churchillianum Lepage, Naturaliste Canad. 84: 39, f. 2 1957[21] (syn. E. × polystachiovaginatum Beauverd[23]) – mieszaniec z wełnianką pochwowatą E. vaginatum
  • E. × beringianum Raymond, Naturaliste Canad. 84: 184 1957[21] – mieszaniec z Eriophorum chamissonis

Nazewnictwo edytuj

Nazwę naukową dla gatunku – Eriophorum angustifolium opublikował jako pierwszy w 1782 niemiecki botanik – Gerhard August Honckeny[20][24]. Nazwy tej użył sześć lat później w swojej publikacji Albrecht Wilhelm Roth, powołując się zresztą na pracę Honckeny'ego[25]. Czasem jako autor nazwy podawany bywa w efekcie błędnie Roth[7]. Wcześniej, w 1753 w Species Plantarum gatunek został opisany przez Karola Linneusza jako Eriophorum polystachion L., jednak nazwa ta uznawana jest za synonim[20]. Przez Adriaana van Royena nazwany został Eriophorum spicis pendulis[26].

Naukowa nazwa rodzajowa Eriophorum wymyślona została przez Linneusza jako złożenie z dwóch greckich słów – εριων (érion, „wełna”) i -φόρος (-phoréo, „noszę”) ze względu na puch powstający z przekwitających kwiatów. Nazwa gatunkowa angustifolium powstała z dwóch łacińskich słów – angustus („wąski”) i folium („liść”)[27].

Polską nazwą zwyczajową dla tego gatunku (i innych z rodzaju, które najwyraźniej nie były rozróżniane) była „wełnianka”, „wełnica” i „kucutka”[28]. U Krzysztofa Kluka (1805) gatunek nazwany za nazwą naukową Linneusza „wełnianką wielokłosową”[26]. W pierwszym wydaniu „Roślin polskich” (1924) gatunek nazwany został „wełnianką wąskolistną”[29] i później w piśmiennictwie XX wieku nazwa ta została utrwalona[30][31].

Zagrożenie i ochrona edytuj

Gatunek w skali globalnej nie jest uznawany za zagrożony – ze względu na rozległy zasięg i znaczne zasoby na Czerwonej liście IUCN ma status gatunku najmniejszej troski (LC)[3]. Przy południowej granicy zasięgu bywa jednak regionalnie rzadki i np. w Chorwacji ma status krytycznie zagrożonego[3]. Zagrożony jest także w stanach Indiana i New Hampshire w Ameryce Północnej[23]. W Polsce roślina opisywana była jako pospolita, ale w ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się spadek liczby stanowisk i wyraźny ubytek liczebności osobników na stanowiskach[32]. Gatunek jest wrażliwy na osuszanie mokradeł i po ich odwodnieniu zanika[7].

Istotne siedliska gatunku stanowią przedmiot ochrony europejskiej sieci Natura 2000 (torfowiska przejściowe i trzęsawiska, przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea; górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk; bory i lasy bagienne; wilgotne wrzosowiska z wrzoścem bagiennym Ericion tetralix)[33].

Znaczenie użytkowe edytuj

Czyniono próby wykorzystania puchu lotnego, ale ze względu na kruchość okazało się, że nie nadaje się do wyrobu nici[34][35]. Z powodzeniem wyrabiano z niego jednak papier, knoty do świec[36][37], kapelusze[26] i stosowano jako wypełnienie do poduszek[36][37], a także mebli tapicerowanych i materaców[26]. W czasie I wojny światowej puch ten w Szkocji wykorzystywany był także do wykonywania opatrunków na rany[38].

Nasiona, nasady łodyg i korzenie wełnianki wąskolistnej są jadalne i spożywane były przez mieszkańców północnej części Ameryki Północnej (Inuitów)[39][40]. Spożywano je surowe lub po ugotowaniu, przed spożyciem korzeni należy usunąć ciemną skórkę[39].

Napary z korzeni wełnianki wąskolistnej, mające działanie ściągające, stosowane były przez Inuitów na Alasce w leczeniu dolegliwości przewodu pokarmowego[41], w Europie stosowane były w leczeniu biegunki[34]. Rdzeń z łodygi przykładano na miejsca oparzone[26].

Na pastwiskach gatunek uznawany jest za raczej niepożądany – jak inne ciborowate rośliny te zawierają dużo kryształków krzemionki podrażniających błony śluzowe przewodu pokarmowego zwierząt. Puch na owocach tworzyć ma niemożliwe do strawienia kłębki w jelitach zwierząt[42]. Z drugiej jednak strony zwierzęta, głównie owce i bydło[36] oraz gęsi[43], zgryzają te rośliny, tylko gdy te są młode[7] lub w ogóle ich unikają[26]. Problem dla zwierząt stanowić może siano z dużą zawartością owoców z puchem[26].

Charakterystyczny wygląd wełnianek i przywiązanie ich do silnie uwodnionych siedlisk warto zapamiętać by unikać miejsc, w których rosną, ze względu na ryzyko wejścia na bardzo grząski grunt[37].

Charakterystyczny pokrój w czasie owocowania sprawia, że roślina uprawiana bywa jako ozdobna, przy czym ze względu na ekspansywność zaleca się sadzić ją tylko w większych ogrodach bagiennych[44].

Uprawa edytuj

Rośliny tego gatunku oceniane są jako trudne w uprawie[45]. Sadzi się je w miejscach nasłonecznionych, bagiennych lub na brzegach wód, na podłożu wilgotnym lub mokrym, ewentualnie w wodzie sięgającej 5 cm głębokości[44]. Podłoże może być ubogie do żyznego[46]. Gatunek jest mrozoodporny (znosi do -20 °C[47] lub nawet -40 °C[46]). Część źródeł rekomenduje pozostawianie roślin bez ingerencji i pozwalanie na obumieranie pędów kwiatonośnych[47], inne zalecają przycinanie ich po rozsianiu owoców[17] lub wiosną[46].

Rozmnaża się je przez podział kłączy[44], najlepiej wiosną[47]. Można też wysiewać wiosną nasiona na podłoże stale wilgotne, zasobne w materię organiczną z ziemią kompostową[47].

W uprawie poza roślinami typowymi znajduje się odmiana 'Heidelicht' o przysadkach białych, w efekcie kłoskach zdobnych także w czasie kwitnienia (u roślin typowych są one czerwono-brązowe)[44][48].

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-17] (ang.).
  3. a b c d R.V. Lansdown, Eriophorum angustifolium, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2019-02-28] (ang.).
  4. a b c Eriophorum angustifolium. [w:] Den virtuella floran (Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein) [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2015-05-25].
  5. a b Harry Godwin: The Archives of Peat Bogs. Cambridge University Press, 2009, s. 81–82. ISBN 978-0-521-10712-9. (ang.).
  6. a b c d e f g h i j k l m n o p Eriophorum angustifolium. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-05-25].
  7. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s Marie E. Phillips. Biological Flora of the British Isles: Eriophorum angustifolium Roth. (E. polystachion L.). „Journal of Ecology”. 42, 2, s. 612–622, 1954. DOI: 10.2307/2256893. (ang.). 
  8. Adam Zając, Maria (red.) Zając: Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 221. ISBN 83-915161-1-3.
  9. a b c d e f g h Jakub Mowszowicz: Pospolite rośliny naczyniowe Polski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 543-544.
  10. a b c d e f g h i j k l m n Eriophorum angustifolium. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2015-05-25].
  11. a b c Stanisław i Grzegorz Kłosowscy: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 297. ISBN 83-7073-248-8.
  12. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 615-616. ISBN 83-01-12218-8.
  13. Jacek Herbich, Maria Herbichowa: Szata roślinna torfowisk Polski. W: Piotr Ilnicki: Torfowiska i torf. Poznań: Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego, 2002, s. 182. ISBN 83-7160-243-X.
  14. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  15. Zbigniew Podbielkowski, Henryk Tomaszewicz: Zarys hydrobotaniki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 472. ISBN 83-01-00566-1.
  16. a b Malcolm Storey: Eriophorum angustifolium Honck.. [w:] BioInfo - Wildlife Information (UK) [on-line]. [dostęp 2019-02-28].
  17. a b c Eriophorum angustifolium common cotton grass. [w:] rhs.org.uk [on-line]. The Royal Horticultural Society. [dostęp 2019-02-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-28)].
  18. a b c Eriophorum triste (Th.Fr.) Hadac & Á.Löve. [w:] The Flora of Svalbard [on-line]. svalbardflora.net. [dostęp 2019-03-01].
  19. Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska: Przystosowania roślin do środowiska. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1992, s. 491. ISBN 83-02-04299-4.
  20. a b c d Eriophorum angustifolium Honck.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-03-01].
  21. a b c d e Eric Hultén: Flora of Alaska and Neighboring Territories: A Manual of the Vascular Plants. Stanford University Press, 1968, s. 198-200. ISBN 0-8047-0643-3.
  22. S. K. Czerepanov: Vascular Plants of Russia and Adjacent States (the Former USSR). Cambridge University Press, 2007, s. 211. ISBN 0-521-04483-9.
  23. a b Eriophorum angustifolium - Linaigrette a feuilles etroites. [w:] Jardin! L'Encyclopedie [on-line]. Societe des Gens de Lettres. [dostęp 2019-02-28].
  24. Gerhard August Honckeny: Vollständiges systematisches Verzeichniß aller Gewächse in Teutschland zur Beförderung ihrer physikalischen und ökonomischen Geschichte. Leipzig: Siegfried Lebrecht Crusius, 1782, s. 148.
  25. Albrecht Wilhelm Roth: Tentamen Florae Germanicae: Continens Enumerationem Plantarum in Germania Sponte Nascentium. Leipzig: I. G. Mülleriano, 1788, s. 24.
  26. a b c d e f g Krzysztof Kluk: Dykcyonarz roślinny. T. I. 1805, s. 206.
  27. Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: 1996, s. 67. ISBN 83-05-12868-7.
  28. Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 312.
  29. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica Atlas, 1924, s. 65. ISBN 83-01-05287-2.
  30. Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-05287-2.
  31. Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  32. Zarzycki, K., Trzcińska-Tacik, H., Różański, W., Szeląg, Z., Wołek, J., Korzeniak, U., 2002 - Ecological indicator values of vascular plants of Poland (Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski)
  33. Interpretation Manual of European Union Habitats. EUR 28. April 2013. European Commission DG Environment
  34. a b Mike Raine: Nature of Snowdonia. Pesda Press, 2009, s. 77. ISBN 978-1-906095-10-9.
  35. Richard Mabey: Flora Britannica. Chatto & Windus, 1996, s. 389. ISBN 978-1-85619-377-1.
  36. a b c George Graves: A Monograph on the British Grasses. London: 1822, s. 4-5.
  37. a b c Cottongrass, common (Eriophorum angustifolium). Devon Wildlife Trust Reg. Charity. [dostęp 2019-02-28]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  38. Chris Beardshaw: The Natural Gardener: Lessons from the Landscape. Trafalgar Square, 2003, s. 85. ISBN 978-0-563-48804-0.
  39. a b Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 236. ISBN 83-904633-6-9.
  40. Daniel E. Moerman: Native American Food Plants: An Ethnobotanical Dictionary. Timber Press, 2010, s. 296, 309–310. ISBN 978-1-60469-189-4.
  41. H. Selin (red.): Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Springer, s. 820. ISBN 978-1-4020-4559-2.
  42. Maria Grynia: Trujące i szkodliwe rośliny łąk i pastwisk. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 37.
  43. A. D. Fox, D. A. Stroud, I. S. Francis. Up-rooted common cotton-grass Eriophorum angustifolium as evidence of goose feeding in Britain and Ireland. „Bird Study”. 37 (3), s. 210–212, 1990. DOI: 10.1080/00063659009477059. 
  44. a b c d Peter Hagen, Martin Haberer: Staw w ogrodzie. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2010, s. 292. ISBN 978-83-258-0272-1.
  45. Sylvan T. Runkel, Dean M. Roosa: Wildflowers and Other Plants of Iowa Wetlands. University of Iowa Press, 1999, s. 59. ISBN 978-1-60938-035-9.
  46. a b c Eriophorum angustifolium. [w:] Encyklopedia Traw [on-line]. trawy.eu. [dostęp 2019-03-01].
  47. a b c d Stefan Buczacki: Best water plants. London: Hamlyn, 1995, s. 110. ISBN 0-600-58337-6.
  48. Eriophorum angustifolium 'Heidelicht'. [w:] Encyklopedia Traw [on-line]. trawy.eu. [dostęp 2019-03-01].