Wikipedia

Widlica (roślina)

rodzaj roślin

Widlica (Hyphaene Gaertn.) – rodzaj roślin z rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Obejmuje 8 gatunków[6][7][4], przy czym w niektórych ujęciach klasyfikowano tu dawniej 28 lub nawet 41 gatunków[8]. Rośliny te występują w większości na obszarach suchych niemal w całej Afryce (z wyjątkiem jej północno-zachodnich krańców), na Madagaskarze, wzdłuż wybrzeży Półwyspu Arabskiego i zachodniej części Półwyspu Indyjskiego[6][9], sięgając na wschodzie po Sri Lankę[7][6] (na tę wyspę palmy te prawdopodobnie introdukowano z Afryki[4]). W Indiach rośnie tylko jeden gatunek – H. dichotoma[4].

Widlica
Ilustracja
Widlica tebańska
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

arekowce

Rodzina

arekowate

Rodzaj

widlica

Nazwa systematyczna
Hyphaene J. Gaertner
Fruct. 1: 28. Dec 1788[3]
Typ nomenklatoryczny

H. coriacea J. Gaertner[3]

Synonimy
  • Chamaeriphes Dillenius ex O. Kuntze[3][4]
  • Cucifera Delile
  • Doma Poir.
  • Douma Poir.[5][4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hyphaene petersiana
Owoce Hyphaene coriacea

Widlice zasiedlają obszary pustynne[4] i sawanny[10], przy czym zwykle rosną w miejscach o stosunkowo wysokim poziomie wód – w dolinach rzeki i strumieni, w wadi i oazach[11][12]. H. compressa sięga do 1400 m n.p.m. Jeden gatunek – H. guineensis – rośnie wyjątkowo w lasach deszczowych[12]. Kwiaty tych palm zapylane są przez pszczoły, a owoce i nasiona rozprzestrzeniane są przez pawiany, słonie i inne zwierzęta[7][12]. Współcześnie znaczący wpływ na występowanie tych roślin ma człowiek[12].

Wszystkie gatunki są wszechstronnie wykorzystywane przez człowieka jako rośliny jadalne, ozdobne, lecznicze, dostarczające włókien i liści do wyplatania oraz drewna[7][12][8][11].

Morfologia edytuj

 
Owoc Hyphaene petersiana
Pokrój
Palmy osiągające różne rozmiary – od niewielkich, o pniach nie wyrastających nazbyt ponad poziom ziemi, po okazałe[4], osiągające co najmniej 18 metrów wysokości[13]. Pień zwykle rozgałęziony jest dychotomicznie[9], czasem kilkukrotnie[4], rzadziej jest nierozgałęziony[9]. Pnie wyrastają pojedynczo lub w kępach, u niektórych gatunków są pękate. U młodszych roślin pień w całości okryty jest nasadami obumarłych liści[4][12], z wiekiem pień się oczyszcza i pokryty jest tylko lekko wystającymi pierścieniami blizn liściowych[12].
Liście
Liczne, okazałe, tworzące luźną koronę[4]. Wachlarzowate (dłoniastozłożone), z blaszką rozdzielającą się do 1/3 promienia na pojedynczo złamane i rozwidlone na końcach odcinki[9], często srebrzystą[12]. U nasady blaszki, na jej górnej powierzchni (doosiowej) znajduje się wyrostek – hastula (często asymetryczny[12]), od spodu go brak[9]. Ogonek liściowy silnie kolczasty[9][12], tęgi, z nasadą otwartą i omszoną[12].
Kwiaty
Palmy jednopienne – na tych samych osobnikach rozwijają się podobne do siebie kwiatostany męskie i żeńskie wyrastające między liśćmi[4] (te męskie są nieco słabiej rozgałęzione i tęższe[12]). Kwiaty męskie rozwijają się w kwiatostanach rozgałęziających się do odcinków dwurzędowych, wspartych podsadkami, końcowe odcinki dość grube, zebrane po 1–6, pokryte podsadkami w kątach których znajdują się zagłębienia z trzema kwiatami[4][12]. Kwiaty te otoczone są licznymi włoskami i rozwijają się kolejno (tj. kwitną pojedynczo). Trzy listki zewnętrznego okółka okwiatu są kapturkowate i błoniaste. Listki wewnętrznego okółka podobnej wielkości, kreskowane, też kapturkowate[12]. Pręcików jest 6, ich nitki u nasady są rozszerzone i tam też zrośnięte. Prątnicznków jest 6–9, są one trójdzielne i drobne[9][12]. Kwiatostany żeńskie na końcach rozgałęzień mają 1–3 odcinki. W kątach przysadek rozwijają się pojedyncze kwiaty słupkowe na gęsto owłosionych szypułkach, wydłużających się w różnym stopniu w czasie owocowania. Listki okwiatu w obu okółkach podobne, zaokrąglone, wewnętrzne, na końcach z ząbkami. Zawierają prątniczki drobne, z pustymi pylnikami oraz kulistawą zalążnię rozwijającą się z trzech owocolistków[12].
Owoce
Zmiennego kształtu i często asymetryczne pestkowce, rozwijające się zwykle z jednej komory zalążni (rzadziej dwóch lub trzech i wówczas owoc dwu- lub trójdzielny). Egzokarp gładki, brązowy. Mezokarp włóknisty i suchy, ale aromatyczny i słodki. Endokarp (pestka) twardy, otaczający nasiono[12]. Owoce osiągają duże rozmiary – u widlicy tebańskiej do 10 cm długości i 2 cm średnicy[8], u H. dichotoma do 7 cm długości i 6 cm średnicy[4].

Systematyka edytuj

Rodzaj klasyfikowany jest jako jeden z kilku do podplemienia Hyphaeninae Becc. (1924) zaliczanego do plemienia Corypheae Mart (1837) i podrodziny Coryphoideae Griff. (1844) w obrębie arekowatych Arecaceae[9]. W innych ujęciach (Dransfield i in. 2005) Hyphaeninae klasyfikowane są do plemienia Borasseae[4][5].

Rodzaj został potwierdzony jako takson monofiletyczny i jest siostrzany względem rodzaju Medemia Württemb. ex H. Wendl.[12]

Wykaz gatunków[6]

Zastosowanie edytuj

Widlice są sadzone jako palmy ozdobne[7][11], ale też wykorzystywane są wszechstronnie użytkowo. Włóknista owocnia jest jadalna, zwłaszcza w młodych, dopiero dojrzewających owocach[12]. Przynajmniej w przypadku widlicy tebańskiej w smaku przypomina piernik, stąd rośliny te zwane bywają „piernikowymi palmami” (ang. gingerbread palms)[7][11]. Owoce tego gatunku spożywane były w Starożytnym Egipcie[8], zresztą charakterystyczne z powodu rozwidlonych pni palmy przedstawiano także na reliefach, a ich owoce ofiarowywano zmarłym[11]. Pokrojone w plastry owoce mogą być długo przechowywane, a zmielone służą jako dodatek do wyrobu wypieków i do innych potraw[11]. Kiełkujące nasiona spożywa się w sałatkach[11]. Wierzchołki palm wycina się (co skutkuje uśmierceniem pędu) i wykorzystuje do wyrobu wina palmowego[12].

Po dojrzeniu owoców z pestek pozyskuje się bardzo twarde, białe bielmo stanowiące roślinny substytut kości słoniowej (wyrabia się z nich np. guziki, biżuterię i amulety[11])[7].

Liście używane są do wyplatania mat i dostarczają włókien, z których wyplata się sznury[7][12][11] i zgrzebne tkaniny[11]. Z włókien pozyskiwanych z korzeni sporządza się sieci rybackie[11]. Wykorzystuje się także drewno tych palm, a wszelkie opadające z nich części używane są jako opał[7][12]. Wyrabia się z nich także papier[7].

Leczniczo wykorzystywane są zwłaszcza korzenie, z których tworzy się leki stosowane w przypadku schistosomatozy. Suszonym owocom przypisywane jest działanie moczopędne i regulujące ciśnienie krwi[11].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-20] (ang.).
  3. ↑ a b c Hyphaene. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-20].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Andrew Henderson: Palms of Southern Asia. Princeton, Oxford: The New York Botanical Garden, Princeton University Press, 2009, s. 112. ISBN 978-0-691-13449-9.
  5. ↑ a b Genus: Hyphaene Gaertn.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-20].
  6. ↑ a b c d Hyphaene Gaertn.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-20].
  7. ↑ a b c d e f g h i j David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 458, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  8. ↑ a b c d Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 509. ISBN 83-7079-779-2.
  9. ↑ a b c d e f g h K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 336-337. ISBN 978-3-642-08378-5.
  10. ↑ Maria Witkowska: Palmy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 58-59. ISBN 83-09-00595-4.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m Jolanta i Karol Węglarscy: Użyteczne rośliny tropików. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 179-181. ISBN 978-83-61320-17-3.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v Hyphaene Gaertn.. [w:] PALMweb: Palms of the World Online [on-line]. [dostęp 2020-01-20].
  13. ↑ Najma Dharani: Field guide to common trees & shubs of East Africa. Struik Publishers, 2005, s. 290. ISBN 1-86872-640-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Widlica_(roślina)&oldid=70134215”