Wieś służebna

Osada służebna – w średniowieczu wieś, której mieszkańcy świadczyli wyspecjalizowane świadczenia, lub posługi, służby na rzecz władcy terytorialnego. System osad służebnych funkcjonował na terenach obecnej Polski, Czech i Węgier począwszy od okresu wczesnohistorycznego do XIII wieku i był jednym z elementów wczesnofeudalnego ustroju, nazywanego również ustrojem "prawa książęcego".

System gospodarczy, którego elementem były osady służebne miał swoje wzory w instytucjach książęcych i kościelnych w Bawarii, gdzie także można spotkać podobne nazwy miejscowe. Głównym źródłem podobnego programu były karoliński projekt rozwiązań gospodarczych wyrażony w "Capitulare de villis" pochodzącym z VIII wieku .

W osadzie służebnej zamieszkiwała z reguły ludność, ludzie książęcy (homines ducis) jednej specjalności, wykonujący swoje prace w książęcej służbie dworskiej, służbie łowieckiej, , służbie hodowlanej, służbie rzemieślniczej, wytwórczej, czy hodowlanej, lub innych. Najprawdopodobniej służebnicy (ministeriales) wykonywali swoją pracę na dworze książęcym, królewskim lub w miejscu do tego przeznaczonym, o własnym chlebie wypracowanym przez samego służebnika z rodziną na własnym, dziedzicznym gospodarstwie. Służebnicy dziedziczyli swoje powinności, chyba że władca zdecydował inaczej, podlegali prawu grupowemu, różnemu dla poszczególnych grup ministeriałów. Jedne ciężary czy daniny ponosili na równi z innymi poddanymi, od innych byli zwolnieni. W okresie późniejszym niektóre grupy służebnych i zapewne także osady służebne przeszły do fundowanych przez panującego majątków kościelnych. .

Osady służebne i profesje w Polsce

Do dziś zachowało się w Polsce ok. 400 nazw, toponimów wskazujących, że dawna osada, miejscowość istniała w okresie wczesnohistorycznym i miała charakter służebny. Po niektórych specjalnościach nazwy służebne miejscowości się nie zachowały.

• Bartodzieje, Bartniki, bartodzieje, bartnicy – wytwarzanie barci, hodowla pszczół, podbieranie miodu,;
• Bobrowniki, bobrownicy – hodowla, łowienie bobrów,;
• Cienietniki, cienietnicy, siatnicy – wytwarzanie sieci na zwierzęta, łowy z sieciami;
• Cieśle, cieśle – obróbka drewna, budowa obiektów z drewna,;
• Drwale, drwale, siekiernicy – wyrąb drzew;
• Grotniki, grotnicy – wytwarzanie grotów do broni,;
• Jadowniki, jadownicy – wyrób zatrutych strzał, jadu do strzał;
• Jastrzębniki, jastrzębnicy – hodowla i układanie jastrzębi, łowy z jastrzębiami,;
• Karmniki, Oborniki, karmnicy, obornicy – pobór daniny w żywych zwierzętach, opieka nad stadami;
• Kobierniki, kobiernicy – produkcja kobierców,;
• Kobylniki, kobylnicy – hodowla koni,;
• Kołodzieje, kołodzieje, koleśnicy – wytwarzanie kół;
• Komorniki, komornicy – pobór danin do komory(skarbu) książęcego,;
• Konary – koniarze – hodowla, układanie koni,;
• Korabniki, korabnicy – budowa większych statków;
• Kowale, kowale, kowary – rzemiosło kowalskie,;
• Kuchary, kucharze – gotowanie potraw,;
• Łagiewniki, łagiewnicy – wyrób naczyń, szynkowanie miodu, piwa,;
• Łaźniki, łaźnicy – ;
• Mączniki, mącznicy – wyrób mąki,;
• Mydlniki, mydlnicy – wytwarzanie mydła;
• Niewodniki, niewodnicy – wytwarzanie niewodów, dużych sieci rybackich i połów ryb niewodem;

• Owczary, owczarze – hodowla owiec;
• Piekary, piekarze – wypiek chleba,;
• Podstolice, podstolicy – służba stołowa ,;
• Pracze, pracze, praczki – pranie ubrań, tkanin;
• Psary, psiarze – hodowla psów myśliwskich, łowy z psami,;
• Rudniki, rudnicy – wytapianie żelaza,;
• Rybitwy, rybitwy, rybacy – połów ryb,;
• Rzeszotary, rzeszotarze – produkcja sit do mąki i zboża;
• Sanniki, sannicy – wytwarzanie sań;
• Skotniki, skotnicy, skotarze – hodowla bydła (od ps. skot oznaczającego bydło),;
• Słomniki, szłomnicy – wytwarzanie szłomów, hełmów dla wojska;
• Sokolniki, sokolnicy – hodowla sokołów, układanie i łowy z sokołami;
• Strzelce, strzelcy – łowy z łukiem, kuszą;
• Szczytniki, szczytnicy – produkcja szczytów, pawęży dla wojska;
• Szewce, szewcy – wybrawianie skór, produkcja obuwia, ubrań skórzanych;
• Świniary, świniarze – hodowla świń;
• Tokary, tokarze – wytwarzanie toczonych z drewna wyrobów;
• Węgierce, węgierce, węgrzce – nieznany rodzaj posług przy urzędzie 'węgra';
• Winiary, winiarze – uprawa winorośli, wyrób wina;
• Woźniki, woźnicy – wytwarzanie kół, wozów
• Zduny, zduni, garncarze, lepiarze – wyrób naczyń, wyrobów z gliny;
• Złotniki, złotnicy wyrób przedmiotów ze złota i srebra lub kopacze złota;
• Żerniki, żernicy, żerdnicy – transport i rozkładanie namiotów książęcych;

Zobacz też

• Nazwy służebne
• Ludność służebna
• Prawo książęce

Bibliografia

• Juliusz Bardach, Bogusław Leśnodorski, Michał Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1998.
• Karol Modzelewski: Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII wiek. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: 1975.
• Karol Modzelewski: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945. Warszawa: 1981.
• Karol Buczek: Książęca ludność służebna w Polsce wczesnofeudalnej. Wrocław – Kraków: 1958.
• Karol Buczek: Podstolice, Pstrościce i Węgierce. Przyczynek do badań nad toponomastyką staropolską,(1958) w Studia z dziejów ustroju społeczno-gospodarczego Polski piastowskiej, t. I. Kraków: 2006.
• Kazimierz Rymut: Szkice onomastyczne i historycznojęzykowe. Kraków: 2003.