Wikipedia:Artykuły na medal/Styczeń i luty 2014

zajawka

Sos tatarski – sos zimny sporządzany z majonezu. W wersji wiedeńskiej dodaje się do niego pokrajane korniszony, kapary i natkę pietruszki. W wersji francuskiej z majonezem łączy się roztarte żółtko ugotowanego na twardo jaja i jego posiekane białko oraz drobno posiekany szczypiorek. Można go także sporządzić, dodając do majonezu roztarte żółtko jaj, szczypiorek, korniszony i drobno posiekane grzyby marynowane. Jest dodatkiem do wędlin, zimnych mięs, jaj na twardo, śledzi i ogólnie ryb na zimno. Sos tatarski należy do dań typowych dla kuchni polskiej. W Anglii i Australii jest on popularnym dodatkiem do fish and chips.

zajawka

Szop pracz (Procyon lotor) – gatunek średnich rozmiarów ssaka z rodziny szopowatych (Procyonidae) pochodzący z Ameryki Północnej. Największy przedstawiciel rodziny szopowatych, o ciele długości od 40 do 70 cm i masie 3,5–9 kg, zazwyczaj aktywny w nocy. Szop jest wszystkożerny, a jego dieta zawiera w 40% bezkręgowce, w 33% – rośliny i w 27% – kręgowce. Sierść szopa o szarym kolorze w 90% składa się z gęstego podszerstka, który chroni przed zimnem. Najbardziej charakterystyczne cechy szopa pracza to niezwykle zręczne przednie łapy i czarny wzór maski wokół oczu; są one elementami mitologii kilku szczepów Indian. Szopy znane są z inteligencji; badania wykazują, że zwierzęta te przechowują w pamięci rozwiązania zadań nawet przez trzy lata.

zajawka

Matti Ensio Nykänen (ur. 17 lipca 1963 w Jyväskyli) – fiński skoczek narciarski, reprezentant klubu Jyväskylän Hiihtoseura, wielokrotny medalista igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata i mistrzostw świata w lotach, trener narciarski. Uznawany za najlepszego skoczka narciarskiego w dziejach, przez znawców narciarstwa uważany również za największy talent w historii dyscypliny. Swój pierwszy skok oddał w 1970 w wieku siedmiu lat. Mistrzostwo olimpijskie zdobywał czterokrotnie (trzy indywidualne i jedno drużynowe), wicemistrzostwo – jednokrotnie. Pozostaje jedynym skoczkiem w dziejach, który indywidualnie wygrał przynajmniej raz Puchar Świata, złoty medal igrzysk olimpijskich, mistrzostw świata, mistrzostw świata w lotach oraz Turniej Czterech Skoczni. Po zakończeniu kariery sportowej został piosenkarzem, jego pierwsza płyta uzyskała status złotej. Został również celebrytą i bohaterem wielu głośnych skandali, związanych z nadużywaniem alkoholu i agresywnym zachowaniem.

zajawka

Babakotia – wymarły rodzaj średniej wielkości lemura, naczelnego z grupy Strepsirrhini z Madagaskaru. Obejmuje pojedynczy gatunek: Babakotia radofilai. Razem z Palaeopropithecus, Archaeoindris i Mesopropithecus tworzy rodzinę Palaeopropithecidae nazywaną po angielsku sloth lemurs (ang. sloth znaczy leniwce). Nazwa rodzajowa Babakotia pochodzi od malgaskiej nazwy indrisa, babakoto, bliskiego krewnego Palaeopropithecidae. Z powodu cech morfologicznych wyglądających na etap przejściowy pomiędzy powolnymi mniejszymi lemurami przypominającymi leniwca i bardziej zaawansowanymi wielkimi ich przedstawicielami rodzaj pomógł ustalić pokrewieństwo pomiędzy obiema grupami i blisko z nimi spokrewnionymi, również wymarłymi Archaeolemuridae.

zajawka

Zbrodnia w Piaśnicy – szereg zbiorowych egzekucji przeprowadzonych przez okupantów niemieckich w lasach piaśnickich w pobliżu Wejherowa. Masowe egzekucje w Piaśnicy rozpoczęły się pod koniec października 1939 i były kontynuowane do początków kwietnia 1940. Stanowiły element tzw. akcji „Inteligencja”, a ich wykonawcami byli funkcjonariusze SS oraz członkowie paramilitarnego Selbstschutzu. Historycy oceniają, że ofiarą ludobójstwa dokonanego w lasach piaśnickich padło od 12 tys. do 14 tys. ludzi. W gronie ofiar znaleźli się liczni przedstawiciele polskiej inteligencji z Pomorza Gdańskiego, a także osoby narodowości polskiej, czeskiej i niemieckiej przywiezione z głębi Rzeszy. Piaśnica stanowi największe, po KL Stutthof, miejsce kaźni ludności polskiej na Pomorzu w okresie II wojny światowej. Nazywana jest czasem „pomorskim Katyniem” lub „Kaszubską Golgotą”.

zajawka

Srebrna Biblia (łac. Codex Argenteus) – pochodzący z VI wieku, pisany srebrnym tuszem, kodeks purpurowy, zawierający tekst czterech Ewangelii w języku gockim według przekładu dokonanego przez Wulfilę. Pierwotnie zawierał 336 kart, z których zachowało się 188. Przechowywany jest w bibliotece Uniwersytetu w Uppsali (1 karta w Spirze). Znana historia kodeksu zaczyna się w XVI wieku, wcześniejsza jego historia oraz miejsce powstania jest przedmiotem spekulacji. Powstało kilka hipotez usiłujących odtworzyć wczesną historię kodeksu. Jest najstarszym tekstem germańskim i jednym z najcenniejszych rękopisów świata. W 2011 został wpisany na listę obiektów dziedzictwa dokumentacyjnego Pamięć Świata. Kodeks jest cytowany w krytycznych wydaniach tekstu Nowego Testamentu. Był wielokrotnie wydawany, niektóre z wydań były przeznaczone dla filologów, inne dla krytyków tekstu, a jeszcze inne dla paleografów.

zajawka

Joachim (ur. 6 stycznia 1621 w Możajsku, zm. 17 marca 1690 w Moskwie) – dziewiąty patriarcha moskiewski i całej Rusi, sprawujący urząd od lipca 1674 do śmierci. Pochodził z rodziny szlacheckiej, służył w armii rosyjskiej w pułku rajtarów. Do stanu mniszego wstąpił w 1655 w Monasterze Międzygórskim. W lipcu 1672 przyjął chirotonię biskupią i objął katedrę nowogrodzką. Od tego samego miesiąca wspierał chorego patriarchę Pitirima i de facto zarządzał do jego śmierci całym Rosyjskim Kościołem Prawosławnym. Przyczynił się do wprowadzenia na tron po śmierci Fiodora III jego przyrodniego brata Piotra, z pominięciem starszego od niego, chorego Iwana. Po buncie strzelców musiał jednak pogodzić się z ustanowieniem regencji Zofii Romanowej w imieniu carów „starszego” (Iwana) i „młodszego” (Piotra). Początkowo blisko współpracował z regentką, z czasem zaczął krytycznie odnosić się do jej polityki kulturalnej i zagranicznej i poparł jej odsunięcie od władzy w 1689. Zmarł w 1690 po krótkiej chorobie i został pochowany w soborze Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie, na Kremlu. Jego następcą został wskazywany przez niego jeszcze za życia metropolita kazański Adrian, podzielający konserwatywne i antyzachodnie poglądy Joachima.

zajawka

Wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku – odbyły się w dniach 4 i 18 czerwca 1989. Zostały przeprowadzone w wyniku i na zasadach uzgodnionych w trakcie rozmów Okrągłego Stołu. W ich wyniku wybranych zostało 460 posłów na Sejm PRL oraz 100 senatorów do nowo utworzonego Senatu PRL. Były to pierwsze częściowo wolne wybory w historii Polski po II wojnie światowej. Przedstawiciele niedemokratycznych władz komunistycznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zagwarantowali rządzącej „koalicji”, obejmującej PZPR i jej satelitów, obsadę co najmniej 299 (65%) miejsc w Sejmie. Pozostałe mandaty poselskie w liczbie 161 (35%) zostały przeznaczone dla kandydatów bezpartyjnych. Walka o te miejsca oraz walka o wszystkie mandaty senatorskie (100) miała charakter otwarty i demokratyczny. Do ubiegania się o nie dopuszczeni zostali również przedstawiciele różnych środowisk opozycji demokratycznej, jednocześnie o te mandaty konkurowali także kandydaci jawnie wspierani lub nieformalnie popierani przez obóz władzy, reprezentanci różnych organizacji społecznych i zawodowych, osoby niezależne. Wybory te zakończyły się zdecydowanym zwycięstwem opozycji solidarnościowej zorganizowanej wokół Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Kandydaci wspierani przez KO uzyskali wszystkie 161 mandaty przeznaczone dla bezpartyjnych, a także 99% miejsc w Senacie.

zajawka

Ico – przygodowa gra akcji stworzona przez japońskie studio Team Ico i wydana przez Sony Computer Entertainment na konsolę PlayStation 2 w 2001 roku w Stanach Zjednoczonych i Japonii oraz w 2002 roku w Europie. Została zaprojektowana i wyreżyserowana przez Fumito Uedę, który chciał stworzyć minimalistyczną produkcję opartą na koncepcji „chłopak spotyka dziewczynę”. Produkowana była przez około cztery lata i pierwotnie miała ukazać się na konsolę PlayStation. Zespół produkcyjny zastosował „ubytkowe” podejście do projektowania, zmniejszając liczbę elementów rozgrywki, które ingerowałyby w świat gry i jej fabułę, w celu stworzenia wysokiego poziomu wczucia się gracza w rozgrywkę. W Ico zastosowano kilka rozwiązań technicznych i projektowych, które wpłynęły na późniejsze produkcje; są to m.in. fabuła opowiedziana z minimalną liczbą dialogów, oświetlenie z tzw. efektem „bloom” i animacje z klatkami kluczowymi.

zajawka

Popiół i diament – polski dramat filmowy z 1958 roku w reżyserii Andrzeja Wajdy, zrealizowany na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego pod tym samym tytułem. Akcja filmu toczy się w 1945 roku, tuż po zakończeniu II wojny światowej. Jego głównym bohaterem jest były żołnierz Armii Krajowej (AK), Maciek Chełmicki, który działając w podziemiu antykomunistycznym otrzymuje rozkaz likwidacji Szczuki, lokalnego sekretarza Polskiej Partii Robotniczej. Z biegiem czasu u Chełmickigo pojawia się coraz więcej wątpliwości. Chociaż został niedopuszczony do konkursu głównego na festiwalu filmowym w Cannes, to na festiwalu w Wenecji został nagrodzony nagrodą FIPRESCI.

zajawka

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Sławatyczach – prawosławna cerkiew parafialna. Należy do dekanatu Terespol diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Pierwsza świątynia prawosławna w Sławatyczach powstała w końcu XV lub na początku XVI wieku. Po 1596 administrująca nią parafia przyjęła unię. Aktualnie działająca cerkiew została wzniesiona w latach 1910–1912 w miejsce pounickiej budowli z XVIII wieku. W latach 1915–1918 cerkiew pełniła funkcję szpitala polowego. W II Rzeczypospolitej ponownie stała się czynną świątynią prawosławną. W 1938 znajdowała się na liście cerkwi przeznaczonych do zniszczenia w ramach akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, jednak jej rozbiórkę powstrzymał proboszcz miejscowej parafii rzymskokatolickiej. W 1947, gdy ludność prawosławna ze Sławatycz została wywieziona w ramach Akcji „Wisła”, cerkiew została porzucona i przez kolejne trzy lata niszczała. Nieregularne nabożeństwa odbywały się w niej od Paschy w 1952. Do stałego użytku liturgicznego przywrócono ją w 1965 dzięki staraniom przełożonego monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, archimandryty Eulogiusza. Świątynia została wpisana do rejestru zabytków 15 grudnia 1988 (powtórnie 20 września 2011) pod numerem A/1410.

zajawka

Wielka Jaworzyna (czes. Velká Javořina, lokalnie też Velká Javorina, słow. Veľká Javorina) – masyw górski i najwyższy szczyt Białych Karpat (513.411), (970 m n.p.m.), fliszowego łańcucha Karpat Słowacko-Morawskich (Bielaw) w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich, na pograniczu Moraw (wschodnie Czechy) i Słowacji. Na terenie Słowacji znajduje się inny szczyt o tej samej nazwie, położony w Górach Czerchowskich we wschodniej Słowacji, stąd niekiedy spotyka się nazwę wyróżniającą Veľká Javorina Bielokarpatská.

zajawka

Dom Długosza – zabytkowy budynek w Krakowie na Starym Mieście, położony przy ulicy Kanoniczej 25, na rogu z ulicą Podzamcze, u stóp Wawelu. Wzniesiony w XIV wieku, mieścił łaźnię królewską. Był wielokrotnie przebudowywany i przekształcany. Od pierwszej połowy XV wieku służył jako dom mieszkalny dla kanoników katedralnych, a nazwę zawdzięcza jednemu z nich – Janowi Długoszowi. Dopiero w XIX wieku nastąpiła zmiana jego przeznaczenia, w tym też stuleciu mieszkał tam Stanisław Wyspiański. Obecnie jest siedzibą rektoratu Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.

zajawka

SMS Posen – jeden z czterech pancerników typu Nassau, pierwszych drednotów zbudowanych dla Kaiserliche Marine. Stępkę okrętu położono w stoczni Germaniawerft w Kilonii 11 czerwca 1907, zwodowano go 13 grudnia 1908. Jednostka weszła do służby 31 maja 1910. Okręt był wyposażony w artylerię głównego kalibru składającą się z dwunastu dział kal. 280 mm znajdujących się w sześciu wieżach ułożonych w charakterystyczny heksagonalny sposób. Okręt służył wspólnie z siostrzanymi pancernikami przez większość I wojny światowej. Wielokrotnie brał udział w patrolach na Morzu Północnym, gdzie uczestniczył w kilku akcjach. Największą z nich była bitwa jutlandzka 31 maja – 1 czerwca 1916, podczas której „Posen” był mocno zaangażowany w nocne starcia z lekkimi siłami brytyjskimi. W ich trakcie pancernik przypadkowo staranował krążownik lekki SMS „Elbing”, który odniósł duże uszkodzenia i został samozatopiony tej samej nocy.

zajawka

Puchar Świata w skokach narciarskich Zakopane 1999 – zawody w skokach narciarskich przeprowadzone w ramach Pucharu Świata w skokach narciarskich 1998/1999 między 15 a 17 stycznia 1999 na Wielkiej Krokwi w Zakopanem. Rozegrane zostały dwa konkursy indywidualne na dużej skoczni. Po raz piąty zawodnicy rywalizowali w Zakopanem o punkty do klasyfikacji generalnej Pucharu Świata. W pierwszym konkursie na Wielkiej Krokwi zwyciężył Stefan Horngacher. W drugim najlepszym zawodnikiem okazał się Janne Ahonen. Po raz trzeci w historii, po 1996 i 1998 roku, w ramach Pucharu Świata w skokach narciarskich w Zakopanem rozegrano dwa konkursy indywidualne na dużej skoczni. W 1980 roku zorganizowano po jednym konkursie na normalnej i dużej skoczni, natomiast w 1990 jeden konkurs na dużej skoczni.Do zawodów zostało zgłoszonych 68 zawodników z 14 narodowych reprezentacji. Najstarszym uczestnikiem był reprezentant Japonii, Masahiko Harada (30 lat i 251 dni), a najmłodszym Polak, Bartłomiej Nikiel (15 lat i 191 dni).

zajawka

Bunkier „Krysia” – nazwa nadana podziemnemu schronowi przy ul. Grójeckiej w Warszawie, w którym w okresie okupacji niemieckiej ukrywało się kilkadziesiąt osób narodowości żydowskiej. „Krysia” była prawdopodobnie największą żydowską kryjówką „po aryjskiej stronie” okupowanej Warszawy. Ukrywał się tam m.in. historyk Emanuel Ringelblum wraz z żoną i synem. W marcu 1944 roku schron został wykryty przez Gestapo, a ukrywający się w nim Żydzi zostali zamordowani. Ich los podzielili polscy opiekunowie kryjówki.