Willa Zaleskich w Sanoku
Willa rodziny Zaleskich w Sanoku – willa położona przy placu św. Jana 1 w Sanoku.
Widok budynku od Schodów Zamkowych | |
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Adres | |
Typ budynku | |
Architekt | |
Rozpoczęcie budowy | |
Ukończenie budowy | |
Pierwszy właściciel | |
Kolejni właściciele |
Maria Hanus |
Obecny właściciel |
Jerzy Gościński |
Położenie na mapie Sanoka | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego | |
49°33′41,0″N 22°12′30,5″E/49,561389 22,208472 |
Budynek
edytujWraz z budynkiem dawnego Zajazdu przy ul. Zamkowej 2 stanowi północną pierzeję placu św. Jana. Od strony południowej biegną Schody Zamkowe.
Projekt budynku wykonał w 1894 architekt miejski, inż. Władysław Beksiński (drugim projektantem był Wilhelm Szomek). Willa została wybudowana latach 1896–1910[1]. Według innej wersji w styczniu 1895 informowano w prasie o poświęceniu nowego domu dr. Karola Zaleskiego[2]. Karol Zaleski miał zamiar, aby rodowa siedziba nawiązywała architektonicznie do pałaców weneckich[3]. Willa zwana zyskała także przydomek „Sokole Gniazdo” z uwagi na umiejscowienie tuż nad 40-metrową skarpą[4][5]. Cechą charakterystyczną jest dwukondygnacyjna, drewniana loggia z widokiem na rzekę San i Góry Słonne[6]. Na fasadzie od strony placu we wnęce znajduje się figura Chrystusa (z berłem w lewej ręce, prawa dłoń nie istnieje). Nad oknami umiejscowione zdobienia.
Pierwotnie budynek figurował pod numerem konskrypcyjnym 4, a potem pod adresem ul. plac św. Jana 1[7]. Przed 1931 właścicielką nieruchomości została córka Karola Zaleskiego, Maria Hanus[7].
Po wybuchu II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej do budynku pod przemianowanym adresem św. Jana Platz 1 byli przypisani: Hans Steiniger[8], Ludwik Świeżawski (właściciel dóbr)[9].
Współwłaścicielem budynku został Jerzy Gościński, prawnuk Karola Zaleskiego (śpiewak, aktor, pedagog i reżyser, solista Operetki Śląskiej i Gliwickiego Teatru Muzycznego)[10][11]. W 1996 podjęto remont budynku[12]. W budynku do końca 2012 swoją siedzibą miał Związek Kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i byłych więźniów politycznych im. 2 Pułku Strzelców Podhalańskich w Sanoku oraz oddział powiatowy Związku Weteranów i Rezerwistów Wojska Polskiego i Związek Żołnierzy LWP. W budynku mieści się także galeria malarska Zdzisława Twardowskiego[13]. Poza tym zamieszkują go osoby prywatne.
Wynikiem działań Komisji Opieki nad Zabytkami, powstałej przy oddziale PTTK w Sanoku, w 1978 umieszczono na fasadzie budynku tablicę informującą o zabytkowym charakterze obiektu (w późniejszym czasie zniknęła)[14]. Budynek został wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015[15].
Rodzina Zaleskich
edytujRodzina Zaleskich pierwotnie pochodziła z miejscowości Mikuliczyn nad Prutem (obecnie wieś na Ukrainie)[16]. Kolejny przedstawiciel rodu, Karol Zaleski (1856–1941) studiował na Wydziale Wszechnauk Lekarskich Uniwersytetu Jagiellońskiego, który ukończył w 1884 otrzymując tytuł wszechnauk lekarskich. Jeszcze podczas studiów odwiedził Sanok i stojąc na placu św. Jana pomyślał, że mógłby tam osiąść i żyć (w tym czasie na placu istniała kapliczka św. Jana Nepomucena oraz niewielki domek)[17]. Później, wybierając miejsce swojej pracy wybrał Sanok, przybywając do miasta w 1886. Przed przyjazdem ożenił się z Wilhelminą Leixer (1859–1912)[18]. W ulubionym przed laty miejscu doktor postawił dom. Małżeństwo miało dziewięcioro dzieci (sześciu synów i trzy córki). Byli to kolejno Tadeusz (ur. 1887), Juliusz (ur. 1889), Karol (ur. 1890), Zygmunt (ur. 1893), Władysław (ur. 1894), Maria (ur. 1896), Jakub (ur. 1899), Jadwiga (ur. 1900) i Zofia Ludwika (1903-1906, zmarła w dzieciństwie[19][20])[21].
Dr Karol Zaleski prowadził praktykę lekarską oraz pełnił funkcję lekarza więziennego i rzeczoznawcy Sądu Okręgowego. Później objął stanowisko lekarza kontraktowego w c.k. jednostce wojskowej w Olchowcach. W czasie I wojny światowej działał jako lekarz choleryczny i pracował jako jedyny lekarz dla ludności. W latach 1919–1939 pełnił funkcję lekarza miejskiego[22]. Ponadto uczył higieny w szkołach, propagował zdrowy tryb życia, trzeźwość (w tym celu założył Towarzystow „Eleutria”[23][24]). Działał w ramach TG Sokół w Sanoku (w 1896 był prezesem), w Towarzystwie Upiększania Miasta Sanoka 1904-1914. W 1902 przewodził uroczystościom odsłonięcia Pomnika Tadeusza Kościuszki na placu św. Jana, tuż obok swojej willi.
Jego potomstwo także przysłużyło się miastu, uzyskując również wyższe wykształcenie oraz zostając patriotami i prawymi ludźmi[25]. Oprócz Marii wszystkie dzieci lekarza ukończyły Gimnazjum Męskie im. Królowej Zofii w Sanoku[6][26]. Władysław i Zygmunt uczestniczyli w wojnie polsko-bolszewickiej. Syn Juliusz był oficerem wojskowym, z wykształcenia historykiem i krytykiem literatury. W 1918 współorganizował wojsko w powiecie[27][28]. Synowie walczyli w I wojnie światowej; Tadeusz i Karol Zaleski, zostali zesłani w głąb Rosji, zostali żołnierzami 5 Dywizji Syberyjska, pierwszy z nich jako lekarz z tytułem doktora zmarł w 1920 w Krasnojarsku wszczepiając sobie próbnie szczepionkę przeciw tyfusowi[4], drugi został tam działaczem harcerskim, po czym po sześciu latach w 1920 powrócił do rodzinnego domu, po wojnie był profesorem fitopatologiem[29]. Władysław Zaleski (1894–1982) w 1913 był w składzie polskiej delegacji skautowej na zlot w Anglii[30] (Birmingham[31]). W 1918 jako były oficer c. i k. armii i podporucznik kierował Pogotowiem Młodzieży, które przyczyniło się następnie do organizacji pierwszych polowych oddziałów wojskowych[32]. Następnie pracował jako pułkownik dyplomowany, dyplomata, w 1974 został powołany na prezesa Najwyższej Izby Kontroli na Uchodźstwie (po śmierci generała Stanisława Kuniczaka) i kierował izbą przez cztery lata. Córka Jadwiga Zaleska (1900–1993), ukończyła polonistykę i romanistykę, zaś specjalizowała się w nauce wychowania fizycznego zostając nauczycielką w tej dziedzinie[33]. Członkini Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Pracowała w różnych placówkach, zaś po kampanii wrześniowej 1939 powróciła pieszo do Sanoka z Torunia[34]. Po wybuchu II wojny światowej podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 jako harcmistrzyni prowadziła tajne nauczanie w budynku domu, wykorzystując fakt, że w jego pomieszczeniach funkcjonował Schulamt, niemiecki urząd szkolny[35]. Ponadto w 1941, gdy zaistniało niebezpieczeństwo zburzenia pomnika Tadeusza Kościuszki przez okupanta niemieckiego, próbowała bezskutecznie przeszkodzić temu (dwa miesiące wcześniej, 20 lutego, zmarł Karol Zaleski[36], któremu pierwotnie władze okupacyjne obiecały pozostawienie go w stanie nienaruszonym[34]). Ostatecznie pomnik zburzono, a Jadwigę dotknęły represje (została zwolniona ze stanowiska nauczycielki w Szkole Handlowej i musiała czasowo opuścić miasto, zaś jej młodociany siostrzeniec Julian Hanus został wywieziony do Auschwitz-Birkenau, gdzie zmarł). W okresie wojny w budynku miało siedzibę biuro niemieckiego radcy szkolnego, a ponadto w pomieszczeniach kamienicy Niemcy zgromadzili objęte konfiskatą polskie podręczniki i książki. W 1940 zarówno Juliusz, jak i Jakub Zalescy zostali ofiarami zbrodni katyńskiej. Zygmunt do 1952 był adwokatem z tytułem doktora praw[4]. Córka Maria, po mężu Hanus, ukończyła Instytut im. Baranieckiego w Krakowie, była działaczką społeczną, m.in. w Lidze Kobiet[4].
Obecnie na terenie Sanoka w dzielnicy Dąbrówka znajduje się ulica Karola Zaleskiego.
Do śmierci w 1914 w domu na pierwszym piętrze zamieszkiwał także Antoni Gołkowski z żoną i synem, weteran powstania styczniowego i profesor sanockiego gimnazjum[37][38].
Rodzina Vetulanich
edytujW budynku zamieszkiwała także rodzina Vetulani[39]: Roman Vetulani (1849–1908, profesor w Gimnazjum Męskim im. Królowej Zofii), jego druga żona Elżbieta z Kunachowiczów i ich potomstwo: synowie Kazimierz (ur. 1889, z pierwszego małżeństwa Romana z Matyldą Pisz), późniejszy profesor Uniwersytetu Lwowskiego, rozstrzelany w czasie II wojny światowej przez Niemców, Zygmunt (ur. 1894, ekonomista i konsul generalny RP w Królewcu, Bagdadzie, Wiedniu, Stambule, Bukareszcie i Rio de Janeiro), Tadeusz (ur. 1897, profesor w zakresie szczegółowej hodowli zwierząt Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Poznańskiego, zwany „ojcem konika polskiego”), Adam (ur. 1901, kanonista, historyk prawa średniowiecznego i profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego) oraz córki Maria (urzędniczka bankowa) i Elżbieta (zmarła w 1921 na gruźlicę w wieku kilkunastu lat).
Upamiętnienie
edytuj24 sierpnia 1996 (w dniu pogrzebu w Sanoku jego syna Władysława) w willi Zaleskich została odsłonięta tymczasowa tablica upamiętniająca Karola Zaleskiego[40][41].
Na elewacji znajduje się tablica ustanowiona w 2007, upamiętniająca tajne nauczanie prowadzone w budynku przez harcmistrzynię Jadwigę Zaleską podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 (inicjatorką jej umieszczenia była Anna Taworska-Strzelecka).
Tuż przy willi na placu św. Jana stoi kapliczka św. Jana Nepomucena[42] z końca XVIII wieku[43], co do której przyjmuje się, iż została ufundowana w 1810 przez Franciszka Ksawerego Krasickiego[44][45], jako votum, za ocalenie życia podczas salwowania się ucieczką konno, stromym zboczem do Sanu, po nieudanej, ostatniej obronie zamku sanockiego przed Austriakami, w czerwcu 1809. Ma ok. 5,5 m wysokości, wewnątrz znajduje się figura św. Jana Nepomucena, została odremontowana w 2004 dzięki staraniom Jerzego Wielgosza[46].
Kultura masowa
edytujGłówny bohater powieści Złoty Wilk (2009) Bartłomieja Rychtera zamieszkuje w Willi Zaleskich. W fabule książki pojawia się dr Karol Zaleski, a ponadto burmistrzowie Sanoka: Cyryl Jaksa Ładyżyński i Feliks Giela[47][48].
Przypisy
edytuj- ↑ Zabytki w Sanoku. interia.pl. [dostęp 2014-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (3 grudnia 2013)].
- ↑ Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 1, s. 4, 6 stycznia 1895.
- ↑ Zabytki, muzea i ciekawostki miasta. sanok.pl. [dostęp 2014-05-17].
- ↑ a b c d Czesław Skrobała / Jadwiga Zaleska. Opowieść wigilijna. „Nowiny”, s. 1,6, nr 43 z 23 grudnia 1982.
- ↑ Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich” w Sanoku. 2. Plac Św. Jana, Rynek. zymon.com.pl. [dostęp 2014-05-17].
- ↑ a b Paweł Kosina, Helena Kosinówna. Rodzina i sanoccy Przyjaciele, Sanok 2006, s. 58.
- ↑ a b Akta miasta Sanoka. Wykaz ulic i mieszkań w mieście Sanoku 1931 r. (zespół 135, sygn. 503). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 43.
- ↑ Amtliches Fernsprechbuch fűr das Generalgouvernement. Deutsche Post Osten, 1940, s. 36.
- ↑ Amtliches Fernsprechbuch fűr das Generalgouvernement. Deutsche Post Osten, 1941, s. 59.
- ↑ Spełniony jubilat. e-teatr.pl, 2005-04-21. [dostęp 2017-11-25].
- ↑ Aleksandra Piszko. „Sokole Gniazdo” w coraz gorszym stanie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 29 (1027), s. 11, 22 lipca 2011.
- ↑ Kamienica Zaleskich powraca do dawnej krasy. „Tygodnik Sanocki”. Nr 35 (303), s. 11, 29 sierpnia 1997.
- ↑ Zdzisław Twardowski – portfolio w Artserwis.pl: prawo autorskie, oferty pracy, galerie – grafika, fotografia, reklama [online], www.artserwis.pl [dostęp 2017-11-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-12-01] .
- ↑ Krzysztof Prajzner. Pamiątkowa tablica znów na fasadzie budynku. „Tygodnik Sanocki”. Nr 12 (1315), s. 4, 24 marca 2017.
- ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 2. [dostęp 2016-10-19].
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 76.
- ↑ Edward Zając. Jadwiga Leontyna Zaleska (1900–1993). „Tygodnik Sanocki”. Nr 18 (286), s. 5, 2 maja 1997.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 77.
- ↑ Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok. T. J. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 30 (poz. 73).
- ↑ Kronika. „Gazeta Sanocka”. Nr 125, s. 3, 27 maja 1906.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 78.
- ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2012-12-09]. (pol.). (pdf) s. 24.
- ↑ Alojzy Zielecki, Społeczeństwo Sanoka u progu XX wieku, W epoce autonomii galicyjskiej, s. 458, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995.
- ↑ Alojzy Zielecki. Polski ruch niepodległościowy w Sanoku i regionie na tle wydarzeń krajowych przełomu XIX i XX wieku. „Rocznik Sanocki”. IX, s. 180, 2006. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096.
- ↑ Wojciech Sołtys, Oświata i szkolnictwo, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 439.
- ↑ Absolwenci. 1losanok.pl. [dostęp 2012-04-02]. (pol.).
- ↑ Wojciech Sołtys, Pierwsze miesiące wolności. Życie gospodarcze społeczne i polityczne, w: Pomiędzy wojnami światowymi 1918-1939, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 505.
- ↑ Działalność patriotyczna TG „Sokół” w Sanoku. sokolsanok.pl, 7 grudnia 2009. [dostęp 2014-06-27].
- ↑ Jan Z. Zaleski. Losy Karola Wilhelma Zaleskiego (1890–1969) podczas I wojny światowej. „Rocznik Sanocki”. IX, s. 347–363, 2006. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 81.
- ↑ Alojzy Zielecki, Rozwój ruchu niepodległościowego, W epoce autonomii galicyjskiej, s. 474, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 207.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 82.
- ↑ a b Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 83.
- ↑ Alicja Wolwowicz: Zarys dziejów sanockiego harcerstwa. W: 95 lat sanockiego harcerstwa 1911–2006. Sanok: 2006, s. 13.
- ↑ Edward Zając: Szpital Powszechny w Sanoku. www.zozsanok.pl. [dostęp 2012-12-09]. (pol.). (pdf) s. 25.
- ↑ Karol Zaleski: Tradycje Powstania Styczniowego (wspomnienia z lat chłopięcych w Sanoku). W: Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888–1958. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958, s. 177–180.
- ↑ Wpoić młodzieży patriotyzm. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 4, nr 28 (193) z 1–10 października 1980. Sanocka Fabryka Autobusów.
- ↑ Iwona Czerkies, Chłopcy z placu św. Jana, Tygodnik Sanocki 50 (1099)/2012, s. 6.
- ↑ Pozostała pamięć. „Tygodnik Sanocki”. Nr 34 (250), s. 1, 23 sierpnia 1996.
- ↑ Stefan Stefański. Wrócił na rodzinną ziemię. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, nr 35 (251) z 30 sierpnia 1996.
- ↑ Nepomuki dawnego woj. ruskiego I RP (Podkarpackie) [online], nepomuki.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
- ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 37.
- ↑ Ewa Śnieżyńska-Stolot, Franciszek Stolot, Sztuka Sanoka między Sanokiem a Wschodem, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 948.
- ↑ Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne Tom I, Sanok 2009, s. 164.
- ↑ Nowy dom św. Jana, Tygodnik Sanocki nr 40 (569) z 4 października 2002, s. 6.
- ↑ Czy Machulski sfilmuje „Kurs do Genewy”?. nowiny24.pl. [dostęp 2012-12-06]. (pol.).
- ↑ „Złoty Wilk” Bartłomieja Rychtera. Sanok trafił na karty powieści. nowiny24.pl, 2009-12-14. [dostęp 2013-09-02]. (pol.).
Bibliografia
edytuj- Czesław Skrobała / Jadwiga Zaleska. Opowieść wigilijna. „Nowiny”, s. 1,6, nr 43 z 23 grudnia 1982.
- Jolanta Ziobro / Andrzej Romaniak. Pani profesor, pamiętam. „Tygodnik Sanocki”, s. 6, nr 4 (794) z 26 stycznia 2007.