Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)
Województwo krakowskie (łac. Palatinatus Cracoviensis) – jednostka terytorialna Królestwa Polskiego, istniejąca od XIV wieku do 1795 roku, część prowincji małopolskiej. Obejmowała powierzchnię 17 650 km²[potrzebny przypis], posiadając 8 powiatów. Siedzibą wojewody był Kraków, a sejmiki ziemskie odbywały się w Proszowicach. Herbem województwa był orzeł biały na czerwonym polu ze złotą przepaską na skrzydłach.
| ||||
XIV wiek – 1795 | ||||
| ||||
Sentencja: Lechico candescit in orbe[1] | ||||
Państwo | ||||
---|---|---|---|---|
Prowincja | ||||
Data powstania |
XIV wiek | |||
Siedziba wojewody | ||||
Wojewoda |
zobacz: wojewodowie krakowscy | |||
Siedziba sejmiku | ||||
Popis |
pod Kazimierzem[2] | |||
Powierzchnia |
17 650 km² | |||
Populacja (1790[3]) • liczba ludności |
| |||
Podział administracyjny | ||||
| ||||
Liczba reprezentantów | ||||
| ||||
Położenie na mapie Rzeczypospolitej![]() | ||||
Portal ![]() |
W Nowym Mieście Korczynie w województwie sandomierskim odbywały się sejmiki generalne prowincji małopolskiej.
W XVII wieku w województwie krakowskim szlachta stanowiła 1,7% mieszkańców[4].
HistoriaEdytuj
Po podziale państwa polskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego w 1138 roku, pomiędzy synów Bolesława III Krzywoustego, księstwo krakowskie zostało przekazane, niezależnie od Śląska, najstarszemu z nich, Władysławowi II Wygnańcowi. Miało ono granice bardzo zbliżone, jeżeli nie takie same, do granic późniejszego województwa krakowskiego. Po 1314 roku ziemia krakowska została przekształcona w województwo krakowskie, które w niezmienionym kształcie weszło następnie w skład administracyjny I Rzeczypospolitej. Istniało do 1795 roku. Na przestrzeni wieków jego granice zmieniły się niewiele. Ziemia Krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, żyzne gleby proszowskie.
Od południa ziemia krakowska graniczyła z położoną za Karpatami ziemią spiską. Ziemia ta prawdopodobnie w 1001 roku została włączona do Polski przez Bolesława Chrobrego. Część tej ziemi utracono w 1018 roku. W wyniku naporu Węgier południowa granica Polski przesuwała się stopniowo ku północy. Granica polsko-węgierska na terenie Spisza przed XIV wieku przebiegała najprawdopodobniej doliną Hornadu. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i na Zamagurze. Około połowy XIV wieku Polska utraciła okolice Podolińca i Starej Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej. W 1412 roku ziemia Spiska powróciła na prawie zastawu do Polski, jednak nie jako jednolita kraina a kilka oddzielnych kluczy, obejmujących 13 miast.
W roku 1443 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki odkupił od Wacława I księcia cieszyńskiego księstwo siewierskie. Odtąd księstwo to było we władaniu biskupów krakowskich, formalnie włączone do województwa krakowskiego w 1790 roku.
W województwie krakowskim znajdowała się dynamicznie rozwijająca Częstochowa w powiecie lelowskim wraz z klasztorem jasnogórskim, będącym sanktuarium dynastycznym Jagiellonów i Wazów.
TerytoriumEdytuj
Województwo krakowskie sąsiadowało:
- Na północy z województwem sieradzkim i ziemią wieluńską. Granica była na rzece Liswarcie będącej lewobrzeżnym dopływem Warty.
- Na północnym wschodzie z województwem sandomierskim. Granica między województwami przebiegała w ten sposób, że Secemin, Sobków, Pińczów, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchów, Brzostek, Kołaczyce i Jedlicze należały do województwa sandomierskiego, a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanów, Zakliczyn, Jodłowa, Jasło, Dukla i Jaśliska do województwa krakowskiego.
- Na wschodzie z ziemią sanocką, która była częścią województwa ruskiego. Granica przebiegała na linii rzeki Jasiołki.
- Na zachodzie ze Śląskiem w ramach Królestwa Czeskiego i z Księstwem Siewierskim.
- Na południe przez Karpaty i Tatry z Królestwem Węgierskim.
Powiat | Powierzchnia w mil² | Powierzchnia w km² |
---|---|---|
powiat proszowicki | 52,30 | 2880,18 |
powiat szczyrzycki | 60,20 | 3315,51 |
powiat lelowski | 45,02 | 2479,31 |
powiat księski (ksiąski) | 27,77 | 1529,40 |
powiat śląski (ks. oświęcimskie, ks. zatorskie) | 47,28 | 2603,67 |
powiat biecki | 41,75 | 2299,25 |
powiat sandecki | 71,21 | 3921,04 |
Razem (województwo) Σ | 345,53 | 19028,36 |
UrzędyEdytuj
Senatorów większych tzw. krzesłowych było czterech, to jest biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych było trzech: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: Krakowskie, Sądeckie i Bieckie, starostwa niegrodowe: Spiskie, Bądzyńskie, Czchowskie, Czorsztyńskie, Dębowieckie, Dobczyńskie, Grzybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jasielskie, Krzeczowskie, Lanckorońskie, Lelowskie, Libuskie, Mszańskie, Nowotarskie, Olsztyńskie, Ojcowskie, Rabsztyńskie, Ujmskie, Wolbromskie, Żarnowieckie i inne. Starosta Krakowski był jednocześnie generałem krakowskim i miał pod swoją jurysdykcją oprócz Krakowa trzy grody: proszowski, lelowski i księski. Województwo sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku ziemskim (tzw. generale krakowskim) wybierano ośmiu posłów sejmowych, po jednym z powiatów i dwóch deputatów na sejm generalny dla Małopolski, które odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Włączone do Korony Królestwa Polskiego księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie stanowiły oddzielny powiat śląski, które sejmikował w Zatorze i wybierał dwóch posłów na sejm i jednego deputowanego do trybunału. Konstytucje sejmowe z lat 1581 i 1616 mówiły, że sejmik tych dawnych księstw powinien trzema dniami poprzedzać sejmik ziemskie w Proszowicach. W powiecie śląskim było starostwo grodowe Oświęcimskie, niegrodowe Zatorskie, Barwałdzkie i inne.
Osobne miejsce wśród urzędników województwa zajmowali burgrabiowie zamku krakowskiego. Pobierali oni pensje z dochodów żup wielickich, mianował ich bezpośrednio król, ale podlegali władzy starosty krakowskiego, którego jurysdykcja nie sięgała jednak zamku wawelskiego. Opiekowali się oni zamkiem królewskim. Skarbca Rzeczypospolitej w którym przechowywano korony i dokumenty, strzegł kustosz koronny, którym był zawsze prałat lub kanonik katedry wawelskiej. Dobrami i dochodami królewskimi w Małopolsce zarządzał z kolei wielkorządca krakowsko–sandomierski. Był on z urzędu przełożonym cechu włóczków krakowskich, mającego monopol na spław drewna na górnej Wiśle i sprzedawania go w Krakowie. Żupnik krakowski z kolei zarządzał żupami solnymi w Wieliczce i Bochni.
W latach 1443–1790 biskupi krakowscy byli w pełni suwerennymi władcami księstwa siewierskiego, nosząc tytuł książąt siewierskich. Mieli swego kanclerza, sędziów i wójtów.
PowiatyEdytuj
W roku 1397 uchwalono podział województwa krakowskiego na trzy powiaty:
- krakowski
- proszowski
- żarnowiecki
W XVI wieku województwo krakowskie liczyło siedem powiatów:
- powiat proszowski
- powiat lelowski
- powiat szczyrzycki
- powiat ksiąski
- powiat sądecki
- powiat biecki
- powiat śląski, obejmujący:
- Państwo Muszyńskie, zwane również starostwem muszyńskim – samodzielne administracyjnie latyfundium biskupów krakowskich
- starostwo sławkowskie – podlegający biskupom krakowskim klucz dóbr, w których sprawowali oni półudzielną władzę świecką (do 1790 roku).
Szczegółowy podział województwa krakowskiego w 1662 roku (miejscowości posiadające wówczas prawa miejskie):
- Powiat proszowicki
- Będzin
- Chrzanów
- Działoszyce
- Kazimierz
- Kleparz
- Koszyce
- Kraków
- Nowe Brzesko
- Nowa Góra
- Olkusz
- Podzamcze (obszar Krakowa)
- Proszowice
- Skalbmierz
- Sławków
- Słomniki
- Powiat szczyrzycki
- Powiat śląski
- Powiat ksiąski
- Powiat sądecki
- Czchów
- Grybów
- Krościenko nad Dunajcem
- Lipnica Murowana
- Muszyna
- Nowy Sącz (starsza nazwa Nowy Sandecz)
- Nowy Targ
- Piwniczna
- Stary Sącz (starsza nazwa Stary Sandecz)
- Tylicz
- Wojnicz
- Zakliczyn
- Powiat lelowski
- Powiat biecki
W roku 1676 przy spisie do podatku podymnego wymieniono osiem powiatów:
- krakowski
- proszowski
- lelowski
- księski
- szczerzecki
- sądecki
- czchowski
- biecki
Główne miasta województwa krakowskiego za czasów I Rzeczypospolitej
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
- ↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 3.
- ↑ Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
- ↑ Joanna Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.
- ↑ Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.
BibliografiaEdytuj
- Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Krakowskie
- Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Tom III, Małopolska, Warszawa 1886
Linki zewnętrzneEdytuj
- Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
- Stan Wielkopolski i ziem sąsiednich (okolice Częstochowy) tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdofree.com/mapy/mapa-gilly-ego/