Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)

	Województwo krakowskie; Palatinatus Cracoviensis
	Województwo krakowskie; Palatinatus Cracoviensis
	XIV wiek – 1795
	herb województwa krakowskiego↗
	Sentencja: Lechico candescit in orbe
Państwo	I Rzeczpospolita
Prowincja	małopolska
Data powstania	XIV wiek
Siedziba wojewody	Kraków
Wojewoda	zobacz: wojewodowie krakowscy
Siedziba sejmiku	Proszowice
Popis	pod Kazimierzem
Powierzchnia	17 650 km²
Populacja (1790); • liczba ludności	; 249 238
	Podział administracyjny
Liczba powiatów	8
	Liczba reprezentantów
Liczba senatorów	4
	Położenie na mapie Rzeczypospolitej;
	Portal Polska

Ten artykuł dotyczy województwa krakowskiego I Rzeczypospolitej. Zobacz też: województwo krakowskie.

Województwo krakowskie (łac. Palatinatus Cracoviensis) – jednostka terytorialna Królestwa Polskiego, istniejąca od XIV wieku do 1795 roku, część prowincji małopolskiej. Obejmowała powierzchnię 17 650 km²^{[potrzebny przypis]}, posiadając 8 powiatów. Siedzibą wojewody był Kraków, a sejmiki ziemskie odbywały się w Proszowicach. Herbem województwa był orzeł biały na czerwonym polu ze złotą przepaską na skrzydłach.

Podział administracyjny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 r. z województwem krakowskim

Mapa Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 r. Podział na województwa, ziemie i powiaty

Pieczęć konfederacji województwa krakowskiego w konfederacji barskiej w 1769 roku

W Nowym Mieście Korczynie w województwie sandomierskim odbywały się sejmiki generalne prowincji małopolskiej.

W XVII wieku w województwie krakowskim szlachta stanowiła 1,7% mieszkańców^[4].

HistoriaEdytuj

Po podziale państwa polskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego w 1138 roku, pomiędzy synów Bolesława III Krzywoustego, księstwo krakowskie zostało przekazane, niezależnie od Śląska, najstarszemu z nich, Władysławowi II Wygnańcowi. Miało ono granice bardzo zbliżone, jeżeli nie takie same, do granic późniejszego województwa krakowskiego. Po 1314 roku ziemia krakowska została przekształcona w województwo krakowskie, które w niezmienionym kształcie weszło następnie w skład administracyjny I Rzeczypospolitej. Istniało do 1795 roku. Na przestrzeni wieków jego granice zmieniły się niewiele. Ziemia Krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, żyzne gleby proszowskie.

Od południa ziemia krakowska graniczyła z położoną za Karpatami ziemią spiską. Ziemia ta prawdopodobnie w 1001 roku została włączona do Polski przez Bolesława Chrobrego. Część tej ziemi utracono w 1018 roku. W wyniku naporu Węgier południowa granica Polski przesuwała się stopniowo ku północy. Granica polsko-węgierska na terenie Spisza przed XIV wieku przebiegała najprawdopodobniej doliną Hornadu. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i na Zamagurze. Około połowy XIV wieku Polska utraciła okolice Podolińca i Starej Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej. W 1412 roku ziemia Spiska powróciła na prawie zastawu do Polski, jednak nie jako jednolita kraina a kilka oddzielnych kluczy, obejmujących 13 miast.

W roku 1443 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki odkupił od Wacława I księcia cieszyńskiego księstwo siewierskie. Odtąd księstwo to było we władaniu biskupów krakowskich, formalnie włączone do województwa krakowskiego w 1790 roku.

W województwie krakowskim znajdowała się dynamicznie rozwijająca Częstochowa w powiecie lelowskim wraz z klasztorem jasnogórskim, będącym sanktuarium dynastycznym Jagiellonów i Wazów.

TerytoriumEdytuj

Województwo krakowskie sąsiadowało:

Na północy z województwem sieradzkim i ziemią wieluńską. Granica była na rzece Liswarcie będącej lewobrzeżnym dopływem Warty.
Na północnym wschodzie z województwem sandomierskim. Granica między województwami przebiegała w ten sposób, że Secemin, Sobków, Pińczów, Opatowiec, Szczurowa, Wojnicz, Tuchów, Brzostek, Kołaczyce i Jedlicze należały do województwa sandomierskiego, a Lelów, Jędrzejów, Działoszyce, Skalbmierz, Koszyce, Szczepanów, Zakliczyn, Jodłowa, Jasło, Dukla i Jaśliska do województwa krakowskiego.
Na wschodzie z ziemią sanocką, która była częścią województwa ruskiego. Granica przebiegała na linii rzeki Jasiołki.
Na zachodzie ze Śląskiem w ramach Królestwa Czeskiego i z Księstwem Siewierskim.
Na południe przez Karpaty i Tatry z Królestwem Węgierskim.

Powiaty województwa krakowskiego wg Adolfa Pawińskiego (XVI wiek)^[5]

Powiat	Powierzchnia w mil²	Powierzchnia w km²
powiat proszowicki	52,30	2880,18
powiat szczyrzycki	60,20	3315,51
powiat lelowski	45,02	2479,31
powiat księski (ksiąski)	27,77	1529,40
powiat śląski (ks. oświęcimskie, ks. zatorskie)	47,28	2603,67
powiat biecki	41,75	2299,25
powiat sandecki	71,21	3921,04
Razem (województwo) Σ	345,53	19028,36

UrzędyEdytuj

Senatorów większych tzw. krzesłowych było czterech, to jest biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych było trzech: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: Krakowskie, Sądeckie i Bieckie, starostwa niegrodowe: Spiskie, Bądzyńskie, Czchowskie, Czorsztyńskie, Dębowieckie, Dobczyńskie, Grzybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jasielskie, Krzeczowskie, Lanckorońskie, Lelowskie, Libuskie, Mszańskie, Nowotarskie, Olsztyńskie, Ojcowskie, Rabsztyńskie, Ujmskie, Wolbromskie, Żarnowieckie i inne. Starosta Krakowski był jednocześnie generałem krakowskim i miał pod swoją jurysdykcją oprócz Krakowa trzy grody: proszowski, lelowski i księski. Województwo sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku ziemskim (tzw. generale krakowskim) wybierano ośmiu posłów sejmowych, po jednym z powiatów i dwóch deputatów na sejm generalny dla Małopolski które odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Włączone do Korony Królestwa Polskiego księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie stanowiły oddzielny powiat śląski, które sejmikował w Zatorze i wybierał dwóch posłów na sejm i jednego deputowanego do trybunału. Konstytucje sejmowe z lat 1581 i 1616 mówiły że sejmik tych dawnych księstw powinien trzema dniami poprzedzać sejmik ziemskie w Proszowicach. W powiecie śląskim było starostwo grodowe Oświęcimskie, niegrodowe Zatorskie, Barwałdzkie i inne.

Osobne miejsce wśród urzędników województwa zajmowali burgrabiowie zamku krakowskiego. Pobierali oni pensje z dochodów żup wielickich, mianował ich bezpośrednio król, ale podlegali władzy starosty krakowskiego, którego jurysdykcja nie sięgała jednak zamku wawelskiego. Opiekowali się oni zamkiem królewskim. Skarbca Rzeczypospolitej w którym przechowywano korony i dokumenty, strzegł kustosz koronny, którym był zawsze prałat lub kanonik katedry wawelskiej. Dobrami i dochodami królewskimi w Małopolsce zarządzał z kolei wielkorządca krakowsko–sandomierski. Był on z urzędu przełożonym cechu włóczków krakowskich, mającego monopol na spław drewna na górnej Wiśle i sprzedawania go w Krakowie. Żupnik krakowski z kolei zarządzał żupami solnymi w Wieliczce i Bochni.

W latach 1443–1790 biskupi krakowscy byli w pełni suwerennymi władcami księstwa siewierskiego, nosząc tytuł książąt siewierskich. Mieli swego kanclerza, sędziów i wójtów.

Osobny artykuł: Wojewodowie krakowscy.

PowiatyEdytuj

W roku 1397 uchwalono podział województwa krakowskiego na trzy powiaty:

krakowski
proszowski
żarnowiecki

Podział na powiaty pod koniec XVI wieku

W XVI wieku województwo krakowskie liczyło siedem powiatów:

powiat proszowski
powiat lelowski
powiat szczyrzycki
powiat ksiąski
powiat sądecki
powiat biecki
powiat śląski, obejmujący:
- księstwo oświęcimskie
- księstwo zatorskie
Państwo Muszyńskie, zwane również starostwem muszyńskim – samodzielne administracyjnie latyfundium biskupów krakowskich
starostwo sławkowskie – podlegający biskupom krakowskim klucz dóbr, w których sprawowali oni półudzielną władzę świecką (do 1790 roku).

Szczegółowy podział województwa krakowskiego w 1662 roku (miejscowości posiadające wówczas prawa miejskie):

Powiat proszowicki
- Będzin
- Chrzanów
- Działoszyce
- Kazimierz
- Kleparz
- Koszyce
- Kraków
- Nowe Brzesko
- Nowa Góra
- Olkusz
- Podzamcze (obszar Krakowa)
- Proszowice
- Skalbmierz
- Sławków
- Słomniki
Powiat szczyrzycki
- Bochnia
- Dobczyce
- Jordanów
- Lanckorona
- Myślenice
- Nowy Wiśnicz
- Skawina
- Szczyrzyc
- Tymbark
- Wieliczka
Powiat śląski
- Kęty
- Oświęcim
- Wadowice
- Zator
- Żywiec
Powiat ksiąski
- Jędrzejów (w 1682 roku pod nazwą Andrzejów)
- Książ Wielki
- Miechów
- Skała
- Wodzisław
- Wolbrom
- Żarnowiec
Powiat sądecki
- Czchów
- Grybów
- Krościenko nad Dunajcem
- Lipnica Murowana
- Muszyna
- Nowy Sącz (starsza nazwa Nowy Sandecz)
- Nowy Targ
- Piwniczna
- Stary Sącz (starsza nazwa Stary Sandecz)
- Tylicz
- Wojnicz
- Zakliczyn
Powiat lelowski
- Częstochowa
- Kłobuck
- Kossów
- Krzepice
- Lelów
- Mstów
- Mrzygłód (obecnie dzielnica Myszkowa)
- Pilica
- Przyrów
- Szczekociny
- Włodowice
- Kromołów (obecnie część miasta Zawiercie)
- Żarki
Powiat biecki
- Biecz
- Bobowa
- Ciężkowice
- Dębowiec
- Dukla
- Gorlice
- Jaśliska
- Jasło
- Nowy Żmigród
- Osiek Jasielski

W roku 1676 przy spisie do podatku podymnego wymieniono osiem powiatów:

krakowski
proszowski
lelowski
księski
szczerzecki
sądecki
czchowski
biecki

Główne miasta województwa krakowskiego za czasów I Rzeczypospolitej

Zobacz teżEdytuj

PrzypisyEdytuj

↑ Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 3.
↑ Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
↑ Joanna Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.
↑ Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.

BibliografiaEdytuj

Gloger Z., Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Kraków 1903; rozdział: Województwo Krakowskie
Adolf Pawiński, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Tom III, Małopolska, Warszawa 1886

Linki zewnętrzneEdytuj

Corona Regni Poloniae. Mapa w skali 1:250 000 (mapa kartograficzna I Rzeczypospolitej z II połowy XVI wieku), autorzy, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla Polskiej Akademii Nauk i Pracownia Geoinformacji Historycznej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin: Atlas Fontium: (1) http://atlasfontium.pl/index.php?article=corona (mapa i indeks do pobrania); (2) http://hgisb.kul.lublin.pl/azm/pmapper-4.2.0/map_default.phtml?config=korona&language=pl&resetsession=ALL
Stan Wielkopolski i ziem sąsiednich (okolice Częstochowy) tuż po rozbiorach (mapa Gilly’ego: zabór pruski pod koniec XVIII w.): https://terrasiradiensis.jimdo.com/mapa-gilly-ego/

[1] Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.

[2] Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 3.

[3] Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.

[4] Joanna Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.

[Pawiński1886-5] Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]