Wikipedia

Województwo krakowskie (I Rzeczpospolita)

jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów (XIV w. - 1795 r.)
Ten artykuł dotyczy województwa krakowskiego I Rzeczypospolitej. Zobacz też: województwo krakowskie.

Województwo krakowskie (łac. Palatinatus Cracoviensis) – jednostka terytorialna Królestwa Polskiego, istniejąca od XIV wieku do 1795 roku, część prowincji małopolskiej. Pod koniec XVI wieku obejmowała powierzchnię 20 043 km²[4], posiadając 8 powiatów. Siedzibą wojewody był Kraków, a sejmiki ziemskie odbywały się w Proszowicach. Herbem województwa był orzeł biały na czerwonym polu ze złotą przepaską na skrzydłach.

Województwo krakowskie
Palatinatus Cracoviensis
— województwo —
XIV wiek – 1795
Herb
Herb
Sentencja: Lechico candescit in orbe[1]
Państwo

 I Rzeczpospolita

Prowincja

małopolska

Data powstania

XIV wiek

Data likwidacji

1795

Siedziba wojewody

Kraków

Wojewoda

zobacz: wojewodowie krakowscy

Siedziba sejmiku

Proszowice

Popis

pod Kazimierzem[2]

Powierzchnia (1578)

20 043 km²

Populacja (1578[3])
• liczba ludności


476 400

• gęstość

24 os./km²

Podział administracyjny
Liczba powiatów

8

Liczba reprezentantów
Liczba senatorów

4

Położenie na mapie Rzeczypospolitej
Położenie na mapie Polski
Multimedia w Wikimedia Commons
Podział administracyjny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 r. z województwem krakowskim
Mapa Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 r. Podział na województwa, ziemie i powiaty
Pieczęć konfederacji województwa krakowskiego w konfederacji barskiej w 1769 roku
Palatinatus Cracoviensis na mapie Emanuela Bowena z 1747 roku. Uwidocznione miasta Novopol (obecnie Koniecpol), Częstochowa, Lelów, Sławków, Zator, Biecz, Sandecz (obecnie Stary Sącz), Oświęcim, Wojnicz oraz Lubowla.

W Nowym Mieście Korczynie w województwie sandomierskim odbywały się sejmiki generalne prowincji małopolskiej.

W XVII wieku w województwie krakowskim szlachta stanowiła 1,7% mieszkańców[5].

Historia

edytuj

Po podziale państwa polskiego, w okresie rozbicia dzielnicowego w 1138 roku, pomiędzy synów Bolesława III Krzywoustego, księstwo krakowskie zostało przekazane, niezależnie od Śląska, najstarszemu z nich, Władysławowi II Wygnańcowi. Miało ono granice bardzo zbliżone, jeżeli nie takie same, do granic późniejszego województwa krakowskiego. Po 1314 roku ziemia krakowska została przekształcona w województwo krakowskie, które w niezmienionym kształcie weszło następnie w skład administracyjny I Rzeczypospolitej. Na przestrzeni wieków jego granice zmieniły się niewiele. Ziemia Krakowska uważana była za jedną z najbogatszych w Polsce, miała bowiem kopalnie soli w Wieliczce i Bochni, kopalnie srebra i ołowiu w Olkuszu, żyzne gleby proszowskie.

W województwie krakowskim znajdowała się dynamicznie rozwijająca Częstochowa w powiecie lelowskim wraz z klasztorem jasnogórskim, będącym sanktuarium dynastycznym Jagiellonów i Wazów.

Od południa ziemia krakowska graniczyła z położonymi za Karpatami, należącymi do Królestwa Węgier ziemiami: liptowską, trenczyńską, szaryską, orawską i spiską. Na terenie północnego Spisza funkcjonowała polska kasztelania spiska wzmiankowana jeszcze w Kronice Wielkopolskiej pod datą 1136 z nazwą Spis[6]. Granica w tym czasie biegła najprawdopodobniej tuż na południe od Podolińca, który pełnił funkcję polskiej strażnicy granicznej[7]. Później Węgry wkroczyły na teren kotliny Popradu i na przełomie XIII i XIV w. na Zamagurze. Polska utraciła wówczas okolice Podolińca i Lubowli, należące wcześniej do ziemi sądeckiej. W 1412 roku część ziemi spiskiej powróciła na prawie zastawu do Polski, jednak nie jako jednolita kraina a kilka oddzielnych kluczy, obejmujących 13 miast. Do ziemi krakowskiej mogły pierwotnie także należeć okolice orawskiej Jabłonki, gdzie jeszcze w 1368 r. miała istnieć komora celna Kazimierza III Wielkiego[8].

W 1564 roku sejm formalnie przyłączył do województwa odzyskane przez Koronę w XV w. księstwa zatorskie i oświęcimskie jako powiat śląski[9]. W roku 1443 biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki odkupił od Wacława I księcia cieszyńskiego księstwo siewierskie. Odtąd księstwo to było we władaniu biskupów krakowskich, formalnie włączone do województwa krakowskiego w 1790 roku. Przyłączono wówczas także należące do biskupów od 1391 roku, znajdujące się po drugiej stronie Przemszy, wsie Kosztowy, Imielin i Chełm[10].

Połowa województwa została utracona na rzecz Monarchii Habsburgów na mocy I rozbioru (Galicja). Ostatecznie zostało zlikwidowane w 1795 roku, gdy podzielono je między Austrię i Prusy[11]. W 1807 roku północna część dawnego województwa krakowskiego została włączona w skład Księstwa Warszawskiego, a południowa pozostała częścią austriackiej Galicji. Wreszcie w 1815 roku obszar województwa krakowskiego podzielono między Austrię (południowa część jako Galicja) a Królestwo Polskie w ramach Imperium Rosyjskiego (północna część).

Terytorium

edytuj

Województwo krakowskie sąsiadowało:

Powiaty województwa krakowskiego (XVI wiek)[4]
Powiat Powierzchnia w km²
powiat proszowski 3293
powiat szczyrzycki 3394
powiat lelowski 3191
powiat ksiąski 1451
powiat śląski 2629
powiat biecki 2163
powiat sądecki 3922
Razem (województwo) Σ 20 043

Urzędy

edytuj

Senatorów większych tzw. krzesłowych było czterech, to jest biskup, kasztelan, wojewoda krakowski i kasztelan wojnicki. Senatorów mniejszych było trzech: sądecki, biecki i oświęcimski. Starostwa grodowe były trzy: Krakowskie, Sądeckie i Bieckie, starostwa niegrodowe: Spiskie, Bądzyńskie, Czchowskie, Czorsztyńskie, Dębowieckie, Dobczyńskie, Grzybowskie, Jadownickie, Jodłowskie, Jasielskie, Krzeczowskie, Lanckorońskie, Lelowskie, Libuskie, Mszańskie, Nowotarskie, Olsztyńskie, Ojcowskie, Rabsztyńskie, Ujmskie, Wolbromskie, Żarnowieckie i inne. Starosta Krakowski był jednocześnie generałem krakowskim i miał pod swoją jurysdykcją oprócz Krakowa trzy grody: proszowski, lelowski i księski. Województwo sejmikowało w Proszowicach, gdzie na sejmiku ziemskim (tzw. generale krakowskim) wybierano ośmiu posłów sejmowych, po jednym z powiatów i dwóch deputatów na sejm generalny dla Małopolski, które odbywały się w Nowym Mieście Korczynie. Włączone do Korony Królestwa Polskiego księstwo oświęcimskie i księstwo zatorskie stanowiły oddzielny powiat śląski, które sejmikował w Zatorze i wybierał dwóch posłów na sejm i jednego deputowanego do trybunału. Konstytucje sejmowe z lat 1581 i 1616 mówiły, że sejmik tych dawnych księstw powinien trzema dniami poprzedzać sejmik ziemskie w Proszowicach. W powiecie śląskim było starostwo grodowe Oświęcimskie, niegrodowe Zatorskie, Barwałdzkie i inne.

Osobne miejsce wśród urzędników województwa zajmowali burgrabiowie zamku krakowskiego. Pobierali oni pensje z dochodów żup wielickich, mianował ich bezpośrednio król, ale podlegali władzy starosty krakowskiego, którego jurysdykcja nie sięgała jednak zamku wawelskiego. Opiekowali się oni zamkiem królewskim. Skarbca Rzeczypospolitej w którym przechowywano korony i dokumenty, strzegł kustosz koronny, którym był zawsze prałat lub kanonik katedry wawelskiej. Dobrami i dochodami królewskimi w Małopolsce zarządzał z kolei wielkorządca krakowsko–sandomierski. Był on z urzędu przełożonym cechu włóczków krakowskich, mającego monopol na spław drewna na górnej Wiśle i sprzedawania go w Krakowie. Żupnik krakowski z kolei zarządzał żupami solnymi w Wieliczce i Bochni.

W latach 1443–1790 biskupi krakowscy byli w pełni suwerennymi władcami księstwa siewierskiego, nosząc tytuł książąt siewierskich. Mieli swego kanclerza, sędziów i wójtów.

Osobny artykuł: Wojewodowie krakowscy.

Powiaty

edytuj

W roku 1397 uchwalono podział województwa krakowskiego na trzy powiaty:

  • krakowski
  • proszowski
  • żarnowiecki
 
Podział na powiaty pod koniec XVI wieku

W XVI wieku województwo krakowskie liczyło siedem powiatów:

Szczegółowy podział województwa krakowskiego w 1662 roku (miejscowości posiadające wówczas prawa miejskie):

W roku 1676 przy spisie do podatku podymnego wymieniono osiem powiatów:

  • krakowski
  • proszowski
  • lelowski
  • księski
  • szczerzecki
  • sądecki
  • czchowski
  • biecki

Główne miasta województwa krakowskiego za czasów I Rzeczypospolitej

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Stefan Krzysztof Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 214.
  2. ↑ Antoni Sozański, Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772), Kraków 1889, s. 3.
  3. ↑ http://mbc.cyfrowemazowsze.pl/Content/18436/Historia%20Polski%20w%20Liczbach_1994%20198147.pdf
  4. ↑ a b Krzysztof Chłapowski, Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku ; Cz. 1, Mapy, plany, „Atlas Historyczny Polski Polska Akademia Nauk Instytut Historii Mapy Szczegolowe Xvi Wieku 1 Cz 1”, 2008 [dostęp 2023-06-09].
  5. ↑ Joanna Choińska-Mika, Między społeczeństwem szlacheckim a władzą. Problemy komunikacji: społeczności lokalne – władza w epoce Jana Kazimierza, Warszawa 2002, s. 20.
  6. ↑ Jerzy Nalepa, Etymologia nazwy Spisz, [w:] Terra Sccpusiensis, Lewocza – Wrocław 2003.
  7. ↑ Podoliniec – „spiski Oksford” – Stowarzyszenie Res Carpathica [online], www.rescarpathica.pl [dostęp 2023-06-09].
  8. ↑ Historia – Orawskie Centrum Kultury w Jabłonce [online], ockorawa.pl [dostęp 2023-06-09].
  9. ↑ Radosław Truś (2008). Beskid Mały: przewodnik. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”. S. 35. ISBN 978-83-89188-77-9.
  10. ↑ DIALEKTOLOGIA POLSKA [online], www.dialektologia.uw.edu.pl [dostęp 2023-06-09].
  11. ↑ 24 października 1795 r. dokonano III rozbioru Polski | Narodowe Centrum Kultury [online], | Narodowe Centrum Kultury [dostęp 2023-06-09] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Województwo_krakowskie_(I_Rzeczpospolita)&oldid=76961316”