Województwo mazowieckie (I Rzeczpospolita)

województwo I Rzeczypospolitej

Województwo mazowieckie (łac. Palatinatus Masoviensis) – jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów, istniejąca w latach 1529–1795, należąca do prowincji wielkopolskiej. Obejmowała powierzchnię 23 016 km²[2]. W jego skład wchodziło 10 ziem, tworzących razem 23 powiaty. Siedzibą wojewody była Warszawa. Sejmik generalny obradował w kościele św. Marcina w Warszawie.

Województwo mazowieckie
Palatinatus Masoviensis
województwo
1529–1795
Herb
Herb
Państwo

 I Rzeczpospolita

Prowincja

wielkopolska

Data powstania

1529

Siedziba wojewody i sejmiku

Warszawa

Wojewoda

zobacz: wojewodowie mazowieccy

Powierzchnia

23 016 km²

Populacja (1790[1])
• liczba ludności


402 368

Podział administracyjny
Liczba powiatów

23

Liczba reprezentantów
Liczba senatorów

8

Położenie na mapie Rzeczypospolitej
Położenie na mapie Polski

Historia edytuj

 
Warszawa – stolica woj. mazowieckiego

Po śmierci ostatniego z książąt mazowieckich Janusza III sejm mazowiecki złożył 10 września 1526 przysięgę na wierność królowi polskiemu. 20 września król Zygmunt I Stary ustanowił nowy urząd tymczasowego namiestnika dla Księstwa, vicesgerenta, którym miał być oddzielnie nominowany każdorazowy wojewoda mazowiecki. Pierwszym wicesgerentem został Feliks Brzeski.

Na zwołanym w początkach roku 1529 sejmie mazowieckim zawarto między Mazowszanami a delegatami koronnymi 11 lutego ugodę, mocą której Księstwo zostało wcielone do Korony na prawach województwa, a szlachta mazowiecka zrównana w prawach i obowiązkach z koronną. Ugodę tę zatwierdził Zygmunt Stary przywilejem piotrkowskim w dniu 27 grudnia 1529 r. Przywilej ten znosił wszystkie ciężary, daniny i świadczenia, do których szlachta mazowiecka była zobowiązana na rzecz książąt, natomiast zatwierdzał prawa, przywileje i wolności, jakie jej dotąd przysługiwały. Mazowsze zachowywało odrębność sądową ujętą w spisanych statutach (Zwód Prażmowskiego z 1530, następnie Zwód Goryńskiego z 1540)[3].

Urzędy edytuj

Województwo mazowieckie wprowadzało do Senatu Rzeczypospolitej dwóch senatorów większych: wojewodę mazowieckiego i kasztelana czerskiego, a mniejszych aż sześciu: kasztelanów wiskiego, wyszogrodzkiego, zakroczymskiego, warszawskiego, ciechanowskiego i liwskiego.

Symbolika edytuj

 
Orzeł złocony województwa mazowieckiego (koniec XVIII wieku)

Herbem województwa mazowieckiego był orzeł srebrny bez korony z przepaską na ogonie, w polu czerwonym.

Popis rycerstwo mazowieckie odbywało w każdej ze swoich ziem. Mundurem sejmowym wszystkich ziem województwa mazowieckiego był: kontusz ciemno-szafirowy, wyłogi i żupan barwy słomianej, guzy z literami X. M., na pamiątkę dawnej udzielności Księstwa Mazowieckiego.

Terytorium edytuj

 
Podział Księstwa Mazowieckiego na ziemie w woj. mazowieckim, rawskim i płockim
 
Województwo mazowieckie w latach 1529–1795
Podział administracyjny woj. mazowieckiego według Adolfa Pawińskiego[4]
Ziemia Powiat Powierzchnia w mil² Powierzchnia w km²
ziemia czerska powiat czerski 44,32 2440,25
powiat grojecki 12,67 697,74
powiat warecki 16,42 904,44
Razem Σ 73,41 4042,43
ziemia warszawska powiat warszawski 51,93 2859,69
Razem Σ 51,93 2859,69
ziemia wyszogrodzka powiat wyszogrodzki 11,41 628,78
Razem Σ 11,41 628,78
ziemia zakroczymska powiat zakroczymski 6,07 334,41
powiat nowomiejski 14,91 820,94
Razem Σ 20,98 1155,35
ziemia ciechanowska powiat ciechanowski 12,65 696,82
powiat przasnyski 31,33 1725,33
powiat sąchocki 5,15 283,07
Razem Σ 49,13 2705,22
ziemia wiska (wizka) powiat wiski 10,09 555,86
powiat wąsoski 15,68 863,74
Razem Σ 25,77 1419,60
ziemia łomżyńska powiat łomżyński 13,86 763,48
powiat kolneński 12,39 682,34
powiat zambrowski 15,14 833,98
powiat ostrołęcki 35,97 1980,50
Razem Σ 77,36 4260,30
ziemia różańska powiat różański 10,59 583,51
powiat makowski 5,70 313,85
Razem Σ 16,29 897,36
ziemia nurska powiat nurski 18,49 1001,77
powiat ostrowski 9,30 512,47
powiat kamieniecki 38,87 2141,40
Razem Σ 66,36 3655,64
ziemia liwska powiat liwski 17,20 3655,64
Razem Σ 17,20 3655,64
województwo mazowieckie Σ 409,84 22571,77

Ziemie edytuj

Ziemia ciechanowska edytuj

Sejmiki odbywały się w Ciechanowie, wysyłała 2 posłów i co piąty rok deputata. Powiaty:

Starostwo grodowe znajdowało się w Ciechanowie. Ziemia miała kasztelana drążkowego, który w senacie zajmował miejsce w ostatnim szeregu.

Ziemia czerska edytuj

Sejmiki tej ziemi odbywały się w Czersku, szlachta wybierała 2 posłów na sejm i 1 deputata do Trybunału Koronnego co pięć lat. W ziemi były 3 powiaty:

  • czerski (garwoliński – wydzielony z czerskiego w 1539 r.)
  • grójecki
  • warecki

W Czersku znajdowało się starostwo grodowe. W ziemi istniało 6 starostw niegrodowych: grójeckie, wareckie, garwolińskie, latowickie, osieckie i stromeckie[5]. Kasztelan czerski był drugim co do starszeństwa, po wojewodzie, senatorem w województwie, zajmując miejsce wśród kasztelanów krzesłowych.

Ziemia liwska edytuj

Sejmiki odbywały się w Liwie, wybierano 2 posłów i 1 deputata do Trybunału co piąty rok. Niepodzielona na powiaty. Starostwo grodowe znajdowało się w Liwie. Istniało niegrodowe starostwo korytnickie. Ziemia miała senatora, kasztelana, zasiadającego w senacie na ostatnim „drążku”.

Ziemia łomżyńska edytuj

Sejmiki odbywały się w Łomży, wybierano 2 posłów i 1 deputata co piąty rok. Była największa w województwie, miała 4 powiaty:

  • łomżyński (łomzieński)
  • kolneński (koleński lub koliński)
  • zambrowski
  • ostrołęcki

Starostwo grodowe znajdowało się w Łomży. Oprócz grodu łomżyńskiego starosta opiekował się również grodami w Ostrołęce, Zambrowie i Kolnie. Istniało również niegrodowe starostwo ostrołęckie obejmujące Puszczę Zieloną.

 
Księstwo Mazowieckie na mapie z XVII wieku

Ziemia nurska edytuj

Sejmikowała w Nurze, wybierała 2 posłów i 1 deputata do trybunału co piąty rok. Dzieliła się na 3 powiaty:

Do starostwa grodowego w Nurze należały również grody w Ostrowiu i Kamieńczyku.

Ziemia różańska edytuj

Sejmiki odbywały się w Różanie, wybierano 2 posłów i 1 deputata co piąty rok, miała 2 powiaty:

  • różański
  • makowski

Ziemia warszawska edytuj

Szlachta tej ziemi odbywała sejmiki w Warszawie, wybierała 2 posłów i 1 deputata do Trybunału co pięć lat. W ziemi były 3 powiaty:

  • warszawski
  • błoński
  • tarczyński

Starostwo grodowe znajdowało się w Warszawie. Istniały też 3 starostwa niegrodowe: błońskie, stanisławowskie i piaseczyńskie. Ziemia posiadała senatora, kasztelana warszawskiego, będącego tzw. kasztelanem drążkowym zasiadającym w senacie pod koniec, pomiędzy kasztelanami sochaczewskim i gostyńskim.

Ziemia wiska edytuj

Zamieszkana przeważnie przez liczną szlachtę zagrodową, sejmikowała w Wiźnie, wybierała 2 posłów na sejm i 1 deputata do Trybunału co pięć lat. W ziemi były początkowo 2, później 3 powiaty:

  • wiski
  • wąsoski
  • radziłowski – ze względu na dużą ilość szlachty wyodrębniony w 1548 r. jako trzeci powiat

Starostwo grodowe miało siedzibę w Wiźnie. Podlegał mu także gród w Wąsoszu. Ziemia miała swojego kasztelana, zajmującego dalekie miejsce wśród kasztelanów drążkowych.

Ziemia wyszogrodzka edytuj

Sejmikowała w Wyszogrodzie, wybierała na sejmy 2 posłów i co piąty rok deputata do Trybunału, niepodzielona ze względu na małą powierzchnię na powiaty. Starostwo grodowe znajdowało się w Wyszogrodzie. Ziemia miała swojego kasztelana, zajmującego miejsce w ostatnim rzędzie kasztelanów drążkowych.

Ziemia zakroczymska edytuj

Sejmikowała w Zakroczymiu, wybierała 2 posłów i 1 deputata co piąty rok. W ziemi były 2 powiaty:

Ziemia posiadała kasztelana, który zajmował miejsce w ostatnim rzędzie kasztelanów drążkowych.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Tabela: Summaryusz Generalny wszelkich dochodów Rzeczypospolitey tak w Koronie iako i w Litwie z kalkulacyą mil kwadratowych, tak со do dymów, podatków, iako i ludzi, w: Dziennik rządowo-ekonomiczno handlowy. Zaymuiący różne Wiadomości, Rządowe, Handlowe, Ekonomiczne, Fabryczne, Kontraktowe na Dobra, Summy, i Produkta. Zajmujący 3 miesiące kwiecień may czerwiec 1790. R.5. T. II. Warszawa 1790.
  2. Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku. PWN, 1973. s. 59. [dostęp 2023-01-17].
  3. Irena Gieysztorowa, Inkorporacja Mazowsza do Korony, „Notatki Płockie” 1977, nr 2, s. 34.
  4. Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 5: Mazowsze. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1895, s. 50.
  5. Geografia historyczna, literat.ug.edu.pl [dostęp 2020-07-09].

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj