Województwo wałbrzyskie

nieistniejąca jednostka podziału administracyjnego Polski

Województwo wałbrzyskie – istniejące w latach 1975–1998 województwo, jednostka administracyjna najwyższego szczebla, położone w południowo-zachodniej Polsce o powierzchni 4169 km², składające się z 15 gmin miejskich i 30 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Graniczyło na zachodzie z województwem jeleniogórskim, na północy z legnickim i wrocławskim, na wschodzie z opolskim, a na południu z Czechosłowacją (później Czechami). Siedziba władz wojewódzkich znajdowała się w Wałbrzychu. Z dniem 1 stycznia 1999 r. terytorium województwa weszło w skład nowo powstałego województwa dolnośląskiego.

Województwo wałbrzyskie
województwo
1975–1998
Państwo

 Polska

Data powstania

1 czerwca 1975

Data likwidacji

31 grudnia 1998

Siedziba wojewody i sejmiku

Wałbrzych

Powierzchnia

4168 km²

Populacja (1998)
• liczba ludności


733 000

• gęstość

175,9 os./km²

Tablice rejestracyjne

WB, WY, WH

Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie Polski

Geografia edytuj

 
Przełom Nysy Kłodzkiej w Bardzie

Położenie geograficzne edytuj

Województwo wałbrzyskie położone było w południowo-zachodniej Polsce. Graniczyło na zachodzie z województwem jeleniogórskim, na północy z wrocławskim, na wschodzie z opolskim, a na południu z Czechosłowacją.

Warunki naturalne edytuj

Znaczną część województwa zajmowały Sudety Środkowe i Wschodnie oraz Przedgórze Sudeckie (Wzgórza Strzegomskie, Bukowe i część Strzelińskich). Krajobraz województwa wałbrzyskiego tworzyły m.in. Góry: Kamienne, Wałbrzyskie, Bardzkie, Sowie, Stołowe, Orlickie, Bystrzyckie, Złote, Bialskie i Masyw Śnieżnika z najwyższym szczytem województwa – Śnieżnikiem (1425 m n.p.m.).

Rzeźba terenu była bardzo urozmaicona. Na Przedgórzu Sudeckim występowały bardzo urodzajne gleby, utworzone z lessów, z kolei na terenach górskich w słabsze. Do głównych rzek tego regionu należały: Nysa Kłodzka, Oława, Bystrzyca i Strzegomka, stanowiące dopływy Odry.

Ludność edytuj

Demografia edytuj

 
Czermna – jedna z osad zamieszkiwanych przez mniejszość czeską

Na przestrzeni kilkudziesięciu lat ludność województwa wałbrzyskiego kształtowała się następująco[1]:

Rok 1975 1980 1985 1990 1995 1998
Ludność 713 900 716 100 735 800 740 900 739 500 733 000

W latach 1975–1990 ludność regionu wałbrzyskiego wzrosła o ok. 30 tys. mieszkańców (3%), co spowodowane było wyżem demograficznym oraz korzystnymi warunkami pod względem zatrudnienia, co głównie dotyczyło miast Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego, głównie Wałbrzycha i Nowej Rudy, osiągając w 1990 r. liczbę ok. 741 tys. mieszkańców. W ciągu kolejnych lat liczba ludności zaczęła spadać w wyniku kryzysu gospodarczego spowodowanego likwidacją wielu zakładów przemysłowych na terenie województwa i gigantycznym bezrobociem. Złożył się na to również niż demograficzny, a także migracje ludności do innych regionów Polski.

Przytłaczającą większość ludności województwa stanowili Polacy, posługujący się dialektem mieszanym, pochodzący w zdecydowanej większości z terenów dawnych Kresów Wschodnich, osiedleni w tym regionie po II wojnie światowej. Z mniejszości narodowych zamieszkujących województwo do najliczniejszych należą: Niemcy (ok. 200 osób) oraz Czesi, którzy zamieszkują tzw. czeski kątek w okolicach Kudowy-Zdroju w liczbie ok. 47[2], stanowiący ludność autochtoniczną. Ponadto sporą grupę etniczną stanowią Romowie, zamieszkujący głównie w dużych miastach regionu: Bystrzycy Kłodzkiej, Kłodzku, Wałbrzychu, Świdnicy, Świebodzicach i Strzegomiu.

Urzędy Rejonowe edytuj

  • Urząd Rejonowy w Bystrzycy Kłodzkiej dla gmin: Bystrzyca Kłodzka, Międzylesie i Stronie Śląskie
  • Urząd Rejonowy w Dzierżoniowie dla gmin: Dzierżoniów i Niemcza oraz miast: Bielawa, Dzierżoniów, Pieszyce i Piława Górna
  • Urząd Rejonowy w Kłodzku dla gmin: Kłodzko, Lądek-Zdrój, Lewin Kłodzki, Nowa Ruda, Radków i Szczytna oraz miast: Duszniki-Zdrój, Kłodzko, Kudowa-Zdrój, Nowa Ruda i Polanica-Zdrój
  • Urząd Rejonowy w Świdnicy dla gmin: Dobromierz, Jaworzyna Śląska, Marcinowice, Strzegom, Świdnica i Żarów oraz miast Świdnica i Świebodzice
  • Urząd Rejonowy w Wałbrzychu dla gmin: Czarny Bór, Głuszyca, Mieroszów, Stare Bogaczowice i Walim oraz miast: Boguszów-Gorce, Jedlina-Zdrój, Szczawno-Zdrój i Wałbrzych
  • Urząd Rejonowy w Ząbkowicach Śląskich dla gmin: Bardo, Ciepłowody, Kamieniec Ząbkowicki, Przeworno, Stoszowice, Ząbkowice Śląskie, Ziębice i Złoty Stok

Największe miasta edytuj

 
Zamek Książ w Wałbrzychu
 
Kościół Pokoju w Świdnicy

Do największych miast województwa wałbrzyskiego należały według stanu ludności z 31 grudnia 1998 r.:

Religia edytuj

 
Sanktuarium – Bazylika Podwyższenia Krzyża Świętego w Wałbrzychu

Dominującą religią wyznawaną przez większość mieszkańców województwa wałbrzyskiego było chrześcijaństwo, głównie Kościół katolicki (ok. 91%)[3] oraz kościoły protestanckie, głównie Kościół ewangelicko-augsburski.

Wszystkie parafie katolickie wchodziły w skład archidiecezji wrocławskiej, a od 1992 r. zachodnia część województwa (dawny powiat wałbrzyski) została włączona do nowo powstałej diecezji legnickiej na mocy bulli papieża Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae[4].

Znajdowały się tutaj dwa wielkie sanktuaria maryjne w: Bardzie i Wambierzycach.

Z kolei Kościół ewangelicko-augsburski posiadał na terenie województwa trzy parafie w Wałbrzychu, Świdnicy i Kłodzku wchodzące w skład diecezji wrocławskiej[5]. Świadkowie Jehowy na terenie województwa posiadali 25 zborów.

Polityka edytuj

 
Urząd Wojewódzki w Wałbrzychu

W latach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pełnia władzy należała do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) oraz powiązanych z nią stronnictw sojuszniczych Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym (ZSL) i Stronnictwem Demokratycznym (SD). Wszystkie stanowiska w administracji państwowej obsadzane były według obowiązującego klucza partyjnego.

Terenowym organem władzy państwowej obejmującym województwo była Wojewódzka Rada Narodowa, licząca 100 członków wybieranych w wyborach powszechnych, bezpośrednich i tajnych co 4 lata przez wszystkich pełnoletnich mieszkańców województwa[6]. Wybierała ona spośród siebie prezydium składające się z przewodniczącego oraz wiceprzewodniczących.

Przedstawicielem administracji państwowej w województwie był wojewoda. Siedziba władz wojewódzkich mieściła się w Wałbrzychu przy alei Wyzwolenia.

Po transformacji ustrojowej w Polsce w 1990 r. doszło do reaktywowania samorządów w Polsce. Zniesiono Wojewódzką Radę Narodową powołując w jej miejsce sejmik samorządowy, w skład którego wchodzili delegowani przedstawiciele rad gmin z całego terenu województwa. Na jego czele stało prezydium złożone z przewodniczącego, dwóch zastępców oraz sześciu członków. Do jego zadań należało: ocena działalność administracji rządowej w województwie, prowadzenie mediacji w sprawach spornych między gminami, opiniowanie kandydata na wojewodę, wyrażanie opinię w istotnych sprawach województwa, upowszechnianie doświadczeń samorządowych[7].

Pozostawiono urząd wojewody, który stanowił organ rządowej administracji ogólnej i był jednocześnie przedstawicielem rządu na poziomie województwa, sprawującym nadzór na działalnością samorządu gminnego[8].

Wojewodowie wałbrzyscy
Lp. Imię i nazwisko Okres urzędowania Przynależność polityczna
1. Antoni Trembulak 1975–1981 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
2. Władysław Piotrowski 1981–1990 Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
3. Jerzy Świteńki 1990–1993 bezpartyjny
4. Henryk Gołębiewski 1993–1997 Sojusz Lewicy Demokratycznej
5. Bolesław Marciniszyn 1997–1998 Akcja Wyborcza Solidarność

Historia edytuj

Siedzibą władz administracyjnych województwa było miasto Wałbrzych. Województwo z dniem 01.01.1999 weszło w skład nowo utworzonego województwa dolnośląskiego z siedzibą we Wrocławiu. Z byłego województwa wałbrzyskiego utworzono powiaty:

W planach było także odtworzenie powiatów: bystrzyckiego z siedzibą w Bystrzycy Kłodzkiej oraz noworudzkiego z siedzibą w Nowej Rudzie, powiaty te jednak nigdy nie powstały mimo usilnych starań lokalnych samorządów oraz miejscowej ludności.

Podział administracyjny edytuj

Województwo wałbrzyskie dzieliło się na 15 gmin miejskich i 30 gmin miejsko-wiejskich i wiejskich[9].

Podział administracyjny województwa wałbrzyskiego – gminy miejskie
Lp. Herb Miasto Powierzchnia
km²
Ludność
1.   Bielawa 36,21 30 928
2.   Boguszów-Gorce 27,02 16 298
3.   Duszniki-Zdrój 22,28 4956
4.   Dzierżoniów 20,07 34 186
5.   Jedlina-Zdrój 17,45 5085
6.   Kłodzko 24,84 28 034
7.   Kudowa-Zdrój 33,90 10 137
8.   Nowa Ruda 37,05 23 812
9.   Pieszyce 63,61 9340
10.   Piława Górna 20,93 6736
11.   Polanica-Zdrój 17,22 6891
12.   Szczawno-Zdrój 14,74 5586
13.   Świdnica 21,76 59 754
14.   Świebodzice 30,43 22 816
15.   Wałbrzych 84,70 121 919
 
Rynek z ratuszem w Dzierżoniowie
 
Panorama Ząbkowic Śląskich
Podział administracyjny województwa wałbrzyskiego
– gminy miejsko-wiejskie i wiejskie
Lp. Herb Gmina Powierzchnia
km²
Ludność
Liczba sołectw
1.   Gmina Bardo 73,41 5675 10
2.   Gmina Bystrzyca Kłodzka 337,82 19 890 33
3.   Gmina Ciepłowody 77,53 3211 17
4.   Gmina Czarny Bór 66,31 4804 6
5.   Gmina Dobromierz 86,46 5487 12
6.   Gmina Dzierżoniów 142,05 9372 15
7.   Gmina Głuszyca 61,92 9379 5
8.   Gmina Jaworzyna Śląska 67,34 10 337 12
9.   Gmina Kamieniec Ząbkowicki 96,24 8828 14
10.   Gmina Kłodzko 252,25 16 928 35
11.   Gmina Lądek-Zdrój 117,4 8741 9
12.   Gmina Lewin Kłodzki 52,19 1853 17
13. Gmina Marcinowice 95,91 6560 19
14.   Gmina Mieroszów 73,17 7582 7
15.   Gmina Międzylesie 189,03 7643 22
16.   Gmina Niemcza 72,07 6103 11
17.   Gmina Nowa Ruda 139,66 12 323 17
18.   Gmina Przeworno 111,96 5313 19
19.   Gmina Radków 139 10 287 11
20.   Gmina Stare Bogaczowice 86,89 4112 8
21. Gmina Stoszowice 109,82 5613 11
22.   Gmina Stronie Śląskie 146,42 7821 14
23.   Gmina Strzegom 144,71 27 220 22
24.   Gmina Szczytna 133,16 7401 8
25.   Gmina Świdnica 208,28 15 227 33
26.   Gmina Walim 78,75 5698 9
27.   Gmina Ząbkowice Śląskie 146,88 23 289 17
28.   Gmina Ziębice 222,24 18 444 29
29.   Gmina Złoty Stok 75,63 4807 5
30.   Gmina Żarów 87,98 12 340 17

Gospodarka edytuj

 
Szyby kopalniane w Wałbrzychu

Województwo wałbrzyskie posiadało charakter przemysłowy. Główne ośrodki przemysłowe znajdowały się w południowo-zachodniej części tego regionu, w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym, w którym znajdowały się kopalnie węgla kamiennego. Zostały one w większości zlikwidowane w połowie lat 90. XX w. poza kopalniami w Nowej Rudzie[10]. Rozwijał się tutaj także przemysł elektromaszynowy, włókienniczy, spożywczy, porcelanowy, odzieżowy, elektroniczny, papierniczy i drzewny.

Użytki rolne zajmowały 59,5% powierzchni województwa, z czego na grunty orne przypadało 69,3%, na łąki i pastwiska 29,8%. Uprawiano głównie pszenicę, rośliny pastewne, ziemniaki, jęczmień, buraki cukrowe, rzepak, warzywa i owoce. Hodowano bydło, owce i drób[9].

W wyniku przekształceń gospodarczych w województwie wałbrzyskim upadło wiele zakładów, co doprowadziło do gwałtownego wzrostu bezrobocia, które przekroczyło 20% w 1993 r. Spowodowało to uznanie województwa wałbrzyskiego przez rząd za tereny zagrożone wysokim bezrobociem strukturalnym. Sytuację gospodarczą regionu pogorszyły również upadki PGR-ów. Sytuację na lokalnym rynku pracy poprawiło dopiero utworzenie w 1997 r. Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.

W połowie lat 90. XX w. zaczął rozwijać się również lokalny handel nastawiony głównie na klientów przybywających za zagranicy, głównie Czech i Niemiec. W tym czasie powstały olbrzymie bazary w Kłodzku i Kudowie-Zdroju[11].

Transport edytuj

 
Wiadukt kolejowy w Lewinie Kłodzkim przechodzącym nad drogą krajową nr 8

Przez teren województwa przebiega wiele ważnych węzłów kolejowych i drogowych:

Drogowy edytuj

Znajdowało się tutaj szereg dróg podlegających m.in. lokalnym samorządom. Do najważniejszych należały jednak drogi krajowe:

Przewozy autobusowe na terenie województwa wałbrzyskiego obsługiwał Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej.

Kolejowy edytuj

 
Dworzec Kłodzko Główne
 
Dworzec Kolejowy Wałbrzych Miasto w dzielnicy Stary Zdrój
 
Dworzec Kolejowy Wałbrzych Główny

Oświata i kultura edytuj

Osobny artykuł: Kultura Wałbrzycha.

Głównym ośrodkiem kulturalnym województwa był Wałbrzych, do którego po 1975 r. przeniesiono wiele imprez kulturalnych z innych miast region, m.in. Wiosny Poetyckie z Kłodzka. Miasto było znaczącym ośrodkiem kultury, sztuki i oświaty. W mieście istnieje wiele instytucji kulturalnych o randze ogólnopolskiej. Istnieją dwa teatry, ośrodki i domy kultury, kina, muzea i wiele, wiele innych. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: Filharmonię Sudecką i Teatr dramatyczny im. J. Szaniawskiego.

W województwie działały również uczelnie wyższe oraz filie niektórych wrocławskich szkół wyższych:

Sport i turystyka edytuj

 
Waligóra – najwyższy szczyt Sudetów Środkowych

Tereny leśne zajmowały 29,4% powierzchni województwa wałbrzyskiego[9].

Na terenie województwa wałbrzyskiego występował jeden park narodowy oraz trzy parki krajobrazowe:

Województwo wałbrzyskie stanowiło popularny region turystyczny w Polsce, w którym znajdowały się liczne uzdrowiska ze źródłami mineralnymi, m.in.: Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Lądek-Zdrój, Szczawno-Zdrój, Jedlina-Zdrój oraz ośrodki wczasowe w Międzylesiu, Zieleńcu i Zagórzu Śląskim.

Przypisy edytuj

  1. Dane na podstawie powszechnych spisów ludności oraz roczników statystycznych województwa wałbrzyskiego.
  2. Stan na 2002 rok, dane z Powszechnego Spisu Ludności, źródło: GUS.
  3. Dane Wrocławskiej Kurii Metropolitarnej za 1998 r.
  4. Historia diecezji legnickiej (dostęp: 2010-03-16 r.). diecezja.legnica.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-19)]..
  5. Historia diecezji wrocławskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego (dostęp: 2010-03-16).
  6. Uchwała Rady Państwa z dnia 31 maja 1975 r. w sprawie liczby członków i składów imiennych rad narodowych stopnia wojewódzkiego, § 1, pkt 41.
  7. Hasło Sejmik samorządowy, [w:] Słownik encyklopedyczny. Edukacja Obywatelska, pod red. R. Smolskiego, M. Smolskiego, E. H. Stadtmüller, Wrocław 1999.
  8. Hasło Wojewoda, [w:] Słownik encyklopedyczny. Edukacja Obywatelska, pod red. R. Smolskiego, M. Smolskiego, E.H. Stadtmüller, Wrocław 1999.
  9. a b c Encyklopedia Popularna PWN, pod red. Rafała Łąkowskiego, wyd. PWN, Warszawa 1985, s. 834.
  10. A. i A. Galasowie, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2000, s. 281–282.
  11. A. i A. Galasowie, Dzieje Śląska w datach, op. cit., s. 282.

Bibliografia edytuj