Wrzosowate

Wrzosowate (Ericaceae Juss.) – rodzina roślin krzewinkowych, krzewiastych lub drzew z rzędu wrzosowców (Ericales). Obejmuje ok. 4 tysiące gatunków skupionych w 126 rodzajach. Wrzosowate występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, sięgając głęboko w strefę arktyczną i subantarktyczną. Brak ich lub mają znikomy udział we florze na wielkich pustyniach, poza górami w strefie tropikalnej i na terenach zasolonych. Rośliny te preferują siedliska z kwaśnymi glebami. Do flory polskiej należy 12 gatunków.

Wrzosowate
Różne gatunki wrzosowatych
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	astrowe
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wrzosowate
Nazwa systematyczna
Ericaceae Juss. Gen. Pl.: 159. 4 Aug 1789

Różanecznik żółty

Bażyna czarna

Gruszycznik jednokwiatowy

Do roślin o największym znaczeniu użytkowym należy borówka wysoka Vaccinium corymbosum uprawiana w postaci licznych odmian i mieszańców z innymi borówkami dla jadalnych owoców (jagód). Pod względem wielkości produkcji wyróżnia się także żurawina wielkoowocowa Vaccinium macrocarpon także dostarczająca jadalnych owoców (jagód – żurawin). Mniejsze znaczenie gospodarcze mają liczne inne gatunki z rodzaju borówka Vaccinium m.in. borówka czarna, brusznica. Jadalne owoce mają także rośliny z innych rodzajów (np. Acrotriche, Astroloma, bażyna, golteria, też chruścina jagodna Arbutus unedo). Liczne wrzosowate są popularnymi roślinami ozdobnymi zwłaszcza w strefie klimatu umiarkowanego. Do najczęściej spotykanych roślin ozdobnych należą rodzaje różanecznik, golteria, wrzosiec, wrzos, modrzewnica, kasjopeja, agapet, enkiant, kalmia, pieris, kiścień i zenobia.

Spis treści

Morfologia

Pokrój

Drzewa, krzewy i krzewinki, rzadziej pnącza i byliny. Należą tu rośliny zimozielone i zrzucające liście, naziemne, ale też epifity i epility. Często ich korzenie współżyją z grzybami (→ mikoryza), a niektórzy przedstawiciele pasożytują na nich jako myko-heterotrofy, nie przeprowadzają fotosyntezy i nie mają barwników fotosyntetycznych (Monotropoideae).

Liście

Ulistnienie skrętoległe, rzadziej okółkowe lub naprzeciwległe, często liście skupione są na końcach pędów. Liście pojedyncze, bez przylistków. U roślin bezzieleniowych (Monotropoideae) zredukowane do łusek. Poza tym blaszka liściowa całobrzega lub piłkowana, często podwinięta na brzegu wzdłuż wiązki centralnej, tak, że liść jest szpilkowaty.

Kwiaty

Obupłciowe, rzadziej jednopłciowe, najczęściej promieniste, rzadko grzbieciste (różanecznik). Skupione są najczęściej w grona szczytowe lub wyrastające w kątach liści, wsparte przysadkami. Działki kielicha są u nasady zrośnięte jest ich najczęściej cztery lub pięć, rzadko inna liczba od dwóch do 7. Płatki korony są na ogół zrośnięte, rzadko wolne. Najczęściej są cztery lub jest ich pięć, rzadko inna liczba od trzech do 7. Najczęściej też korona ma kształt dzwonkowaty lub urnowaty. Pręciki są zwykle wolne i jest ich 5 lub 10 (wówczas w dwóch okółkach), rzadko są dwa do 16. Pylniki mają różny kształt i często odwracają się w trakcie dojrzewania. Często mają parę przydatków lub przedłużony łącznik. Otwierają się podłużnymi lub krótkimi pęknięciami albo porami. Między okółkiem pręcików i zalążnią znajduje się zwykle miodnik. Zalążnia może być górna lub dolna i powstaje z czterech lub pięciu zrastających się owocolistków, podzielona jest na komory. Zwieńczona jest pojedynczą szyjką słupka i drobnym lub łatkowatym znamieniem.

Owoce

Jagody, pestkowce lub torebki, rzadko orzeszek. Nasiona zwykle drobne i liczne.

Systematyka

Wrzosowate szeroko ujmowane w przeszłości były nierzadko rozdzielane na kilka rodzin. Od początków XXI wieku dzięki lepszemu poznaniu filogenezy wyróżnia się 8 głównych linii rozwojowych w randze podrodzin. W niektórych grupach podział na rodzaje wciąż wymaga rewizji. Do rodzaju różanecznik Rhododendron, który w dawnym ujęciu był polifiletyczny włączono w ostatnich latach kilka dawniej odrębnych rodzajów w tym m.in. azalia Azalea i bagno Ledum. Parafiletyczny charakter ma w tradycyjnym ujęciu także rodzaj golteria Gaultheria i borówka Vaccinium.

Pozycja systematyczna rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Wrzosowate stanowią jedną z wielu rodzin zaliczanych do rzędu wrzosowców wchodzącego w skład grupy astrowych (asterids) w obrębie dwuliściennych właściwych (eudicots).

wrzosowce

Marcgraviaceae Balsaminaceae – niecierpkowate Tetrameristaceae Polemoniaceae – wielosiłowate Fouquieriaceae – okotijowate Lecythidaceae – czaszniowate Sladeniaceae Pentaphylacaceae Sapotaceae – sączyńcowate Ebenaceae – hebankowate Primulaceae – pierwiosnkowate ? Mitrastemonaceae Theaceae – herbatowate Symplocaceae – symplokowate Styracaceae – styrakowate Diapensiaceae – zimnicowate Sarraceniaceae – kapturnicowate Actinidiaceae – aktinidiowate Roridulaceae – tuliłezkowate Clethraceae – orszelinowate Cyrillaceae – zwichrotowate Ericaceae – wrzosowate

Podział rodziny według APweb

Do rodziny zalicza się współcześnie 121 rodzajów skupionych w 8 podrodzinach.

wrzosowate	Enkianthoideae Pyroloideae Monotropoideae Arbutoideae Cassiopoideae Ericoideae Harrimanelloideae Epacridoideae Vaccinioideae

Podrodzina Enkianthoideae Kron, Judd & Anderberg

Takson monotypowy z jednym rodzajem liczącym 16 gatunków, występujących w Azji wschodniej.

• Enkianthus Loureiro – enkiant

Podrodzina Pyroloideae Kosteltsky

Pomocnik baldaszkowy

• Chimaphila Pursh – pomocnik
• Moneses Gray – gruszycznik
• Orthilia Rafinesque – gruszynka
• Pyrola L. – gruszyczka

Podrodzina Monotropoideae Arnott

Korzeniówka pospolita

Monotropastrum humile

Grupa licząca 11 rodzajów. Są to rośliny zielne występujące w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej, sięgające tropików w Ameryce Środkowej i Azji Południowo-Wschodniej.

• Allotropa Torrey & A. Gray
• Cheilotheca Bentham & J. D. Hooker
• Hemitomes A. Gray
• Hypopitys Hill
• Monotropa L. – korzeniówka
• Monotropastrum Andres
• Monotropsis Schweinfurth
• Pityopus Small
• Pleuricospora A. Gray
• Pterospora Nuttall
• Sarcodes Torrey

Podrodzina Arbutoideae Niedenzu

Chruścina jagodna

Grupa obejmująca 1 do 6 rodzajów w zależności od ujęcia systematycznego i około 80 gatunków. Rośliny występują w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej.

• Arbutus L. – chruścina
• Arctostaphylos Adanson – mącznica
• Arctous (A. Gray) Niedenzu
• Comarostaphylis Zuccarini
• Ornithostaphylos Small

Podrodzina Cassiopoideae Kron & Judd

Podrodzina monotypowa z jednym rodzajem liczącym 16 gatunków występujących w strefie okołobiegunowej półkuli północnej oraz w Himalajach.

• Cassiope D. Don – kasjopeja

Podrodzina Ericoideae Link (syn. Azaleaceae Vest, Diplarchaceae Klotzsch, Empetraceae Berchtold & J. Presl, Ledaceae Gmelin, Menziesiaceae Klotzsch, Rhododendraceae Jussieu, Rhodoraceae Ventenat, Salaxidaceae J. Agardh)

Wrzosowisko z wrzosem

Wrzosiec bagienny

Grupa licząca 19 rodzajów z 1790 gatunkami.

• Bejaria L.
• Bruckenthalia Reichenbach
• Bryanthus J. G. Gmel. – brjantus
• Calluna Salisb. – wrzos
• Ceratiola Michx.
• Corema D. Don
• Daboecia D. Don – dabecja
• Diplarche J. D. Hooker & Thomson
• Elliottia Elliott
• Empetrum L. – bażyna
• Epigaea L. – epigeja
• Erica L. – wrzosiec
• Kalmia L. – kalmia (w tym Loiseleuria – naskałka i in.)
• Kalmiopsis Rehder – kalmiopsis
• × Kalmiothamnus Starling
• Ledothamnus Meisn.
• Phyllodoce Salisbury – fylodoce
• Plutarchia A. C. Smith
• Rhododendron L. – różanecznik (tu należą d. odrębne rodzaje – bagno Ledum, Azalea, Menziesia, Tsusiophyllum)
• Rhodothamnus Reichenbach – różanecznikowiec
• Therorhodion (Maximowicz) Small

Podrodzina Harrimanelloideae Kron & Judd

Podrodzina monotypowa z jednym rodzajem i dwoma gatunkami o przerywanym zasięgu okołobiegunowym.

• Harrimanella Cov.

Podrodzina Epacridoideae Arnott (syn. Styphelioideae Sweet)

Leptecophylla juniperina

Podrodzina licząca 35 rodzajów z 545 gatunkami występującymi w południowo-wschodniej Azji, Australii i Oceanii oraz w Patagonii.

• Acrothamnus Quinn
• Acrotriche R. Brown
• Andersonia R. Brown
• Androstoma J. D. Hooker
• Archeria J. D. Hooker
• Brachyloma Sonder
• Choristemon H. B. Will.
• Conostephium Bentham
• Cosmelia R. Brown
• Cyathodes Labillardière
• Cyathopsis Brongniart & Gris
• Decatoca F. Mueller
• Dielsiodoxa Albrecht
• Dracophyllum Labillardière
• Epacris Cavanilles
• Lebetanthus Endlicher
• Leptecophylla C. M. Weiller
• Leucopogon R. Brown
• Lissanthe R. Brown
• Lysinema R. Brown
• Melichrus R. Brown
• Monotoca R. Brown
• Montitega C. M. Weiller
• Needhamiella L. Watson
• Oligarrhena R. Brown
• Pentachondra R. Brown
• Planocarpa C. M. Weiller
• Prionotes R. Brown
• Richea R. Brown
• Sphenotoma Sweet
• Sprengelia Smith
• Stenanthera R. Brown
• Styphelia Smith
• Trochocarpa R. Brown
• Woollsia F. Mueller

Podrodzina Vaccinioideae Arnott

Pieris formosa

Borówka czarna

Grupa obejmująca około 50 rodzajów i 1580 gatunków występujących głównie w strefie klimatu umiarkowanego i arktycznego półkuli północnej, poza tym w rozproszeniu na pozostałych kontynentach.

• Agapetes G. Don – agapet
• Agarista G. Don
• Andromeda L. – modrzewnica
• Anthopteropsis A. C. Smith
• Anthopterus Hooker
• Calopteryx A. C. Smith
• Cavendishia Lindley
• Ceratostema Jussieu
• Chamaedaphne Moench – chamedafne
• Costera J.J. Smith
• Craibiodendron W.W. Smith
• Demosthenesia A. C. Smith
• Didonica Luteyn & Wilbur
• Dimorphanthera (Drude) J. J. Smith
• Diogenesia Sleumer
• Disterigma (Klotzsch) Niedenzu
• Gaultheria L. – golteria (tu należą: Pernettya, Diplycosia, Tepuia)
• Gaylussacia Kunth – gajlusakia, borówkowiec
• Gonocalyx Planchon & Linden
• Grisebachia Klotzsch
• Leucothoe D. Don – kiścień
• Lyonia Nuttall
• Macleania Hooker
• Mycerinus A. C. Smith
• Notopora J. D. Hooker
• Oreanthes Bentham
• Orthaea Klotzsch
• Oxydendrum Candolle
• Paphia Seemann
• Pellegrinia Sleumer
• Pieris D. Don – pieris
• Polyclita A.C. Smith
• Psammisia Klotzsch
• Pseudogonocalyx Bisse & Berazain
• Rusbya Britton
• Satyria Klotzsch
• Semiramisia Klotzsch
• Siphonandra Klotzsch
• Sphyrospermum Poeppig & Endlicher
• Symphysia C. Presl
• Themistoclesia Klotzsch
• Thibaudia Ruiz & Pavón
• Utleya Wilbur & Luteyn
• Vaccinium L. – borówka (tu należą d. odrębne rodzaje – żurawina Oxycoccus, Polycodium)
• Zenobia D. Don – zenobia

Pozycja w systemie Takhtajana (1997)

Klasa Magnoliopsida, podklasa ukęślowe (Dilleniidae), nadrząd Ericanae Takht., rząd wrzosowce (Ericales), rodzina wrzosowate (Ericaceae Juss.).

Rodzaje wrzosowatych rodzime dla flory Polski

• bażyna (Empetrum)
• borówka (Vaccinium) (w tym żurawina Oxycoccus)
• chamedafne (Chamaedaphne)
• gruszyczka (Pyrola)
• gruszycznik (Moneses)
• gruszynka (Orthilia)
• korzeniówka (Monotropa)
• mącznica (Arctostaphylos)
• modrzewnica (Andromeda)
• pomocnik (Chimaphila)
• różanecznik (Rhododendron) (w tym bagno Ledum)
• wrzos (Calluna)
• wrzosiec (Erica)