Wrzosowate
Wrzosowate (Ericaceae Juss.) – rodzina roślin krzewinkowych, krzewiastych lub drzew z rzędu wrzosowców (Ericales). Obejmuje ok. 4 tysiące gatunków skupionych w 126 rodzajach[1]. Wrzosowate występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, sięgając głęboko w strefę arktyczną i subantarktyczną. Brak ich lub mają znikomy udział we florze na wielkich pustyniach[2], poza górami w strefie tropikalnej[3] i na terenach zasolonych[4]. Rośliny te preferują siedliska z kwaśnymi glebami[3]. Do flory polskiej należy 12 gatunków[4].
| ||
![]() Różne gatunki wrzosowatych | ||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | astrowe | |
Rząd | wrzosowce | |
Rodzina | wrzosowate | |
Nazwa systematyczna | ||
Ericaceae Juss. Gen. Pl.: 159. 4 Aug 1789 |
Do roślin o największym znaczeniu użytkowym należy borówka wysoka Vaccinium corymbosum uprawiana w postaci licznych odmian i mieszańców z innymi borówkami dla jadalnych owoców (jagód). Pod względem wielkości produkcji wyróżnia się także żurawina wielkoowocowa Vaccinium macrocarpon także dostarczająca jadalnych owoców (jagód – żurawin). Mniejsze znaczenie gospodarcze mają liczne inne gatunki z rodzaju borówka Vaccinium m.in. borówka czarna, brusznica. Jadalne owoce mają także rośliny z innych rodzajów (np. Acrotriche, Astroloma, bażyna, golteria, też chruścina jagodna Arbutus unedo). Liczne wrzosowate są popularnymi roślinami ozdobnymi zwłaszcza w strefie klimatu umiarkowanego. Do najczęściej spotykanych roślin ozdobnych należą rodzaje różanecznik, golteria, wrzosiec, wrzos, modrzewnica, kasjopeja, agapet, enkiant, kalmia, pieris, kiścień i zenobia[2].
MorfologiaEdytuj
- Pokrój
- Drzewa, krzewy i krzewinki, rzadziej pnącza i byliny. Należą tu rośliny zimozielone i zrzucające liście, naziemne, ale też epifity i epility. Często ich korzenie współżyją z grzybami (→ mikoryza), a niektórzy przedstawiciele pasożytują na nich jako myko-heterotrofy, nie przeprowadzają fotosyntezy i nie mają barwników fotosyntetycznych (Monotropoideae)[2][3].
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe, rzadziej okółkowe lub naprzeciwległe, często liście skupione są na końcach pędów. Liście pojedyncze, bez przylistków. U roślin bezzieleniowych (Monotropoideae) zredukowane do łusek. Poza tym blaszka liściowa całobrzega lub piłkowana, często podwinięta na brzegu wzdłuż wiązki centralnej, tak, że liść jest szpilkowaty[2].
- Kwiaty
- Obupłciowe, rzadziej jednopłciowe, najczęściej promieniste, rzadko grzbieciste (różanecznik)[4]. Skupione są najczęściej w grona szczytowe lub wyrastające w kątach liści, wsparte przysadkami. Działki kielicha są u nasady zrośnięte jest ich najczęściej cztery lub pięć, rzadko inna liczba od dwóch do 7. Płatki korony są na ogół zrośnięte, rzadko wolne. Najczęściej są cztery lub jest ich pięć, rzadko inna liczba od trzech do 7. Najczęściej też korona ma kształt dzwonkowaty lub urnowaty. Pręciki są zwykle wolne i jest ich 5 lub 10 (wówczas w dwóch okółkach), rzadko są dwa do 16. Pylniki mają różny kształt i często odwracają się w trakcie dojrzewania. Często mają parę przydatków lub przedłużony łącznik. Otwierają się podłużnymi lub krótkimi pęknięciami albo porami. Między okółkiem pręcików i zalążnią znajduje się zwykle miodnik. Zalążnia może być górna lub dolna i powstaje z czterech lub pięciu zrastających się owocolistków[2], podzielona jest na komory[4]. Zwieńczona jest pojedynczą szyjką słupka i drobnym lub łatkowatym znamieniem[2].
- Owoce
- Jagody, pestkowce lub torebki[4][2][3], rzadko orzeszek[3]. Nasiona zwykle drobne i liczne[3].
SystematykaEdytuj
Wrzosowate szeroko ujmowane w przeszłości były nierzadko rozdzielane na kilka rodzin. Od początków XXI wieku dzięki lepszemu poznaniu filogenezy wyróżnia się 8 głównych linii rozwojowych w randze podrodzin. W niektórych grupach podział na rodzaje wciąż wymaga rewizji. Do rodzaju różanecznik Rhododendron, który w dawnym ujęciu był polifiletyczny włączono w ostatnich latach kilka dawniej odrębnych rodzajów w tym m.in. azalia Azalea i bagno Ledum. Parafiletyczny charakter ma w tradycyjnym ujęciu także rodzaj golteria Gaultheria i borówka Vaccinium.
- Pozycja systematyczna rodziny według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)
Wrzosowate stanowią jedną z wielu rodzin zaliczanych do rzędu wrzosowców wchodzącego w skład grupy astrowych (asterids) w obrębie dwuliściennych właściwych (eudicots)[1].
wrzosowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział rodziny według APweb
Do rodziny zalicza się współcześnie 121 rodzajów skupionych w 8 podrodzinach.
wrzosowate |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Podrodzina Enkianthoideae Kron, Judd & Anderberg
Takson monotypowy z jednym rodzajem liczącym 16 gatunków, występujących w Azji wschodniej.
- Enkianthus Loureiro – enkiant
Podrodzina Pyroloideae Kosteltsky
- Chimaphila Pursh – pomocnik
- Moneses Gray – gruszycznik
- Orthilia Rafinesque – gruszynka
- Pyrola L. – gruszyczka
Podrodzina Monotropoideae Arnott
Grupa licząca 8–12 rodzajów. Są to rośliny zielne występujące w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej, sięgające tropików w Ameryce Środkowej i Azji Południowo-Wschodniej[1].
- Allotropa Torrey & A. Gray
- Cheilotheca Bentham & J. D. Hooker
- Eremotropa Andres
- Hemitomes A. Gray
- Hypopitys Hill
- Monotropa L. – korzeniówka
- Monotropastrum Andres
- Monotropsis Schweinfurth
- Pityopus Small
- Pleuricospora A. Gray
- Pterospora Nuttall
- Sarcodes Torrey
Podrodzina Arbutoideae Niedenzu
Grupa obejmująca 1 do 6 rodzajów w zależności od ujęcia systematycznego i około 80 gatunków. Rośliny występują w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej.
- Arbutus L. – chruścina
- Arctostaphylos Adanson – mącznica
- Arctous (A. Gray) Niedenzu
- Comarostaphylis Zuccarini
- Ornithostaphylos Small
Podrodzina Cassiopoideae Kron & Judd
Podrodzina monotypowa z jednym rodzajem liczącym 16 gatunków występujących w strefie okołobiegunowej półkuli północnej oraz w Himalajach.
- Cassiope D. Don – kasjopeja
Podrodzina Ericoideae Link (syn. Azaleaceae Vest, Diplarchaceae Klotzsch, Empetraceae Berchtold & J. Presl, Ledaceae Gmelin, Menziesiaceae Klotzsch, Rhododendraceae Jussieu, Rhodoraceae Ventenat, Salaxidaceae J. Agardh)
Grupa licząca 19 rodzajów z 1790 gatunkami.
- Bejaria L.
- Bruckenthalia Reichenbach
- Bryanthus J. G. Gmel. – brjantus
- Calluna Salisb. – wrzos
- Ceratiola Michx.
- Corema D. Don
- Daboecia D. Don – dabecja
- Diplarche J. D. Hooker & Thomson
- Elliottia Elliott
- Empetrum L. – bażyna
- Epigaea L. – epigeja
- Erica L. – wrzosiec
- Kalmia L. – kalmia (w tym Loiseleuria – naskałka i in.)
- Kalmiopsis Rehder – kalmiopsis
- × Kalmiothamnus Starling
- Ledothamnus Meisn.
- Phyllodoce Salisbury – fylodoce
- Plutarchia A. C. Smith
- Rhododendron L. – różanecznik (tu należą d. odrębne rodzaje – bagno Ledum, Azalea, Menziesia, Tsusiophyllum)
- Rhodothamnus Reichenbach – różanecznikowiec
- Therorhodion (Maximowicz) Small
Podrodzina Harrimanelloideae Kron & Judd
Podrodzina monotypowa z jednym rodzajem i dwoma gatunkami o przerywanym zasięgu okołobiegunowym.
- Harrimanella Cov.
Podrodzina Epacridoideae Arnott (syn. Styphelioideae Sweet)
Podrodzina licząca 35 rodzajów z 545 gatunkami występującymi w południowo-wschodniej Azji, Australii i Oceanii oraz w Patagonii.
- Acrothamnus Quinn
- Acrotriche R. Brown
- Andersonia R. Brown
- Androstoma J. D. Hooker
- Archeria J. D. Hooker
- Brachyloma Sonder
- Choristemon H. B. Will.
- Conostephium Bentham
- Cosmelia R. Brown
- Cyathodes Labillardière
- Cyathopsis Brongniart & Gris
- Decatoca F. Mueller
- Dielsiodoxa Albrecht
- Dracophyllum Labillardière
- Epacris Cavanilles
- Lebetanthus Endlicher
- Leptecophylla C. M. Weiller
- Leucopogon R. Brown
- Lissanthe R. Brown
- Lysinema R. Brown
- Melichrus R. Brown
- Monotoca R. Brown
- Montitega C. M. Weiller
- Needhamiella L. Watson
- Oligarrhena R. Brown
- Pentachondra R. Brown
- Planocarpa C. M. Weiller
- Prionotes R. Brown
- Richea R. Brown
- Sphenotoma Sweet
- Sprengelia Smith
- Stenanthera R. Brown
- Styphelia Smith
- Trochocarpa R. Brown
- Woollsia F. Mueller
Podrodzina Vaccinioideae Arnott
Grupa obejmująca około 50 rodzajów i 1580 gatunków występujących głównie w strefie klimatu umiarkowanego i arktycznego półkuli północnej, poza tym w rozproszeniu na pozostałych kontynentach.
- Agapetes G. Don – agapet
- Agarista G. Don
- Andromeda L. – modrzewnica
- Anthopteropsis A. C. Smith
- Anthopterus Hooker
- Calopteryx A. C. Smith
- Cavendishia Lindley
- Ceratostema Jussieu
- Chamaedaphne Moench – chamedafne
- Costera J.J. Smith
- Craibiodendron W.W. Smith
- Demosthenesia A. C. Smith
- Didonica Luteyn & Wilbur
- Dimorphanthera (Drude) J. J. Smith
- Diogenesia Sleumer
- Disterigma (Klotzsch) Niedenzu
- Gaultheria L. – golteria (tu należą: Pernettya, Diplycosia, Tepuia)
- Gaylussacia Kunth – gajlusakia, borówkowiec
- Gonocalyx Planchon & Linden
- Grisebachia Klotzsch
- Leucothoe D. Don – kiścień
- Lyonia Nuttall
- Macleania Hooker
- Mycerinus A. C. Smith
- Notopora J. D. Hooker
- Oreanthes Bentham
- Orthaea Klotzsch
- Oxydendrum Candolle
- Paphia Seemann
- Pellegrinia Sleumer
- Pieris D. Don – pieris
- Polyclita A.C. Smith
- Psammisia Klotzsch
- Pseudogonocalyx Bisse & Berazain
- Rusbya Britton
- Satyria Klotzsch
- Semiramisia Klotzsch
- Siphonandra Klotzsch
- Sphyrospermum Poeppig & Endlicher
- Symphysia C. Presl
- Themistoclesia Klotzsch
- Thibaudia Ruiz & Pavón
- Utleya Wilbur & Luteyn
- Vaccinium L. – borówka (tu należą d. odrębne rodzaje – żurawina Oxycoccus, Polycodium)
- Zenobia D. Don – zenobia
- Pozycja w systemie Takhtajana (1997)
Klasa Magnoliopsida, podklasa ukęślowe (Dilleniidae), nadrząd Ericanae Takht., rząd wrzosowce (Ericales), rodzina wrzosowate (Ericaceae Juss.).
Rodzaje wrzosowatych rodzime dla flory Polski[5]Edytuj
- bażyna (Empetrum)
- borówka (Vaccinium) (w tym żurawina Oxycoccus)
- chamedafne (Chamaedaphne)
- gruszyczka (Pyrola)
- gruszycznik (Moneses)
- gruszynka (Orthilia)
- korzeniówka (Monotropa)
- mącznica (Arctostaphylos)
- modrzewnica (Andromeda)
- pomocnik (Chimaphila)
- różanecznik (Rhododendron) (w tym bagno Ledum)
- wrzos (Calluna)
- wrzosiec (Erica)
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b c d Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).
- ↑ a b c d e f g Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 506–510. ISBN 978-1-842466346.
- ↑ a b c d e f David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 338-339. ISBN 978-1-107-11502-6.
- ↑ a b c d e Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 711. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Vascular Plants of Poland - A Checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 1995. ISBN 83-85444-38-6.