Wikipedia

Wariograf

(Przekierowano z Wykrywacz kłamstw)

Wariograf[a][b], poligraf[c] (zwany potocznie „wykrywaczem kłamstw” lub „detektorem kłamstw”) – urządzenie służące do analizowania fizjologicznych reakcji organizmu człowieka na bodźce z zewnątrz (zob. bodziec w psychologii i behawioryzmie, bodźce w fizjologii i psychofizjologii zmysłów), które są wykładnią emocji. Początkowo wariograf znalazł największe zastosowanie w pracy organów ścigania (jako narzędzie kryminalistyczne); współcześnie jest często stosowany przez podmioty prywatne, np. w przedsiębiorstwach chcących sprawdzić lojalność swoich pracowników lub w procesie rekrutacji.

Poligraf EPOS-7
Wyniki testu na ekranie laptopa[1][2]
Urządzenia podobne do poligrafu EPOS-7 są obecnie stosunkowo mało kosztowne i łatwo dostępne, a korzystanie z programu (32-bitowa aplikacja dla Windows 95, 98, 2000, XP) nie wymaga specjalnego przygotowania informatycznego. Nie powinno to budzić wrażenia, że „wykrywanie kłamstw” nie wymaga udziału operatorów z fachowym przygotowaniem. Niezbędna jest wiedza w zakresie doboru właściwych testów i interpretacji zapisów zmienności fizjologicznych parametrów osoby badanej. Operator musi być świadomy wysokiego prawdopodobieństwa popełnienia błędów oraz ich możliwych przyczyn i skutków.

Historia poligrafu edytuj

Pierwsze próby wykrywania kłamstwa edytuj

Poszukiwania sposobu wykorzystania obserwacji fizjologicznych reakcji na stres do sprawdzania, czy podejrzany o występek kłamie, rozpoczęto znacznie wcześniej niż próby skonstruowania pierwszego wariografu (już ponad 1000 lat p.n.e.). W Chinach osoby przesłuchiwane przed sądem musiały trzymać w ustach garść suchego ryżu. Uznawano, że przesłuchiwany kłamał, jeżeli ziarna wyplute po przesłuchaniu były nadal suche. Niektóre plemiona afrykańskie dokonywały analogicznego werdyktu po obwąchaniu podejrzanego o przestępstwo przez czarownika. W średniowieczu kobietom podejrzanym o niewierność odczytywano nazwiska znajomych, trzymając palec na jej nadgarstku – przyspieszenie pulsu przy którymś z nazwisk miało wskazywać kochanka[5]. Za wskazówki kłamstwa uznawane bywają – nawet współcześnie – również inne fizjologiczne objawy odczuwanych emocji, np. bladość lub zaczerwienienie twarzy albo pocenie się (np. wilgotne dłonie)[6][7].

Wiek XIX edytuj

Pierwsze próby zobiektywizowania podobnych obserwacji – nadania im charakteru pomiarów – rozpoczęto już w XIX wieku. W historii poligrafii jest wymieniany, jako jeden z jej twórców, Angelo Mosso, włoski fizjolog badający emocje i lęki pacjentów np. w czasie wywiadów, który w roku 1878 po raz pierwszy użył pletyzmografu do obserwacji zmian aktywności układu sercowo-naczyniowego i oddechowego pacjentów. W badaniach prawdomówności oskarżonych o przestępstwo urządzenie po raz pierwszy zastosował z powodzeniem Cesare Lombroso (włoski psychiatra, antropolog i kryminolog, propagator antropometrii)[8].

 
William M. Marston testuje swój „detektor kłamstwa” (fot. prasowa z roku 1922; badany – Earl E. Dudding, założyciel i prezes Prisoners' Relief Society[9][10])

W roku 1896 włoski lekarz Scipione Riva-Rocci (1863–1937) opracował konstrukcję sfigmomanometru – urządzenia do pomiaru ciśnienia i tętna[11][d] (według innych źródeł pierwsze takie urządzenia zbudowano w latach 1860–1865[12]).

Wiek XX edytuj

Sfigmomanometria interesowała również amerykańskiego fizjologa, laureata Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny Josepha Erlangera (1874–1965), który opracował urządzenie rejestrujące wyniki badania[8][11].

W latach 1914–1915 instrumentalnymi możliwościami „wykrywania kłamstwa” zajmowali się m.in. włoski psycholog Vittorio Benussi (spirometria, określanie stosunku czasów wdechu i wydechu) oraz amerykański psycholog i wynalazca William Marston (testy połączone z rejestracją ciśnienia skurczowego krwi, a następnie również ze spirometrią), nazywany ojcem poligrafii"[8][13]. Był on zaangażowany m.in. w sprawę karną „James Frye vs U.S.” (1922)[14][15], która przyczyniła się do zalegalizowania tej metody badań (w przyszłości również innych naukowych metod badawczych) w kryminalistyce[13][15][16].

 
Kontrola reakcji skórno-galwanicznej

W części źródeł historia wariografu rozpoczyna się od omówienia sylwetki Johna A. Larsona, studenta Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, zainteresowanego pracami W. Marstona[17][18]. Rozpoczął próby zastosowania zmodyfikowanego sfigmomanometru Erlangera w rzeczywistych sprawach kryminalnych z inicjatywy szefa policji w Berkeley, Augusta Vollmera, który zachęcał do współpracy studentów UC Berkeley[19]. W roku 1921 zastosował wykrywacz kłamstwa („Cardio-Pneumo Psychograph”, wkrótce nazwany przez prasę „Sphyggy”) w czasie rozwiązywania głośnej sprawy kryminalnej Williama Hightowera, oskarżonego o morderstwo miejscowego księdza[17][20].

Jednym z twórców współczesnej poligrafii jest też Leonarde (Nard) Keeler, który pracował dla Departamentu Policji w Berkeley, kierowanego przez Augusta Vollmera, już jako uczeń szkoły średniej. Uległ fascynacji możliwościami wykrywania kłamstw uczestnicząc we wczesnych eksperymentach Larsona[21]. W kolejnych latach tworzył z przyjaciółmi (Ralph Brandt i Elwood „Doc” Woolsey) kolejne, udoskonalone wersje urządzenia. Wykorzystywał m.in. rozwiązania konstrukcyjne opracowane w Szkocji i stosowane m.in. w kardiologii przez Jamesa MacKenzie, twórcę elektrokardiografii[22][23][e]. Nowej wersji (1924) „Narde” Keeler nadał nazwę Emotograph (rejestrator emocji). Do wytwarzania kolejnych typów August Vollmer zaangażował Western Electro Mechanical Co., gdzie – korzystając ze schematów i instrukcji Keelera – dokonano zmian konstrukcyjnych i rozpoczęto produkcję na skalę masową. W pierwszych trzech miesiącach sprzedano ponad 60 niewielkich, przenośnych poligrafów („Lie Detectors”) do wydziałów policji w Kalifornii i na terenie całego kraju. W kolejnych latach dokonywano dalszych zmian konstrukcji. W połowie lat 50. XX w. do pomiarów parametrów procesów oddychania i krążenia krwi (zasada sfigmomanometru) dołączono „trzeci kanał” („psychogalwanometr”) – pomiary oporności skóry (np. Keeler Model #6308, prod. Associated Research' of Chicago) oraz inne źródła danych o procesach fizjologicznych badanego, np. fotooptyczny pletyzmograf i określanie stopnia natlenienia krwi (np. Keeler Model #6338)[21].

 
Elementy konstrukcji „poligrafu atramentowego” (James MacKenzie, 1919)[22][23]
 
Wielokanałowy rejestrator poligrafu D.A. Petersona[24]
Rozwój technik poligrafii polegał na rozszerzaniu zakresu gromadzonych informacji o chwilowym stanie organizmu osoby badanej i doskonaleniu technik ich zapisu (zob. ilustracja z U.S. Pat. 4333084 A)

Wiek XXI edytuj

 
fMRI mózgu

Szybki rozwój nauk biomedycznych w następnych dziesięcioleciach umożliwił zastosowanie wielu innych technik „wykrywania emocji”, np. wykorzystania neuroobrazowania pracy mózgu metodą fMRI[f] (w tym zjawiska BOLD, ang. blood-oxygenation-level-dependent)[27][28]. Uważa się (opinia z roku 2012), że ta nowoczesna technika badań „nie jest jeszcze dojrzała do komercjalizacji”[29].

Możliwości rejestrowania emocji i wykorzystania zapisów do „wykrywania kłamstwa” budzą nadal duże zainteresowanie specjalistów. W roku 2003 wieloosobowy zespół, reprezentujący m.in. National Academy of Sciences, National Academy of Engineering i Institute of Medicine opublikował pracę The Polygraph and Lie Detections[30], prezentującą wyniki badań opublikowanych w ponad 330 publikacjach[31]. W skład komitetu redakcyjnego wchodzili specjaliści reprezentujący różne dziedziny nauki (m.in. neurologia, psychiatria, psychologia, kognitywistyka, statystyka) i techniki[g][32]. Nie uzyskano ostatecznych rozstrzygnięć, potwierdzając wieloaspektowość problemu.

W roku 2007 Chicago Tribune przyznała tytuł „favorite book” książce Kena Aldera pt. The Lie Detectors: The History of an American Obsession[33].

Do Polski pierwszy poligraf został sprowadzony w latach 60. XX wieku przez Pawła Horoszowskiego – profesora kryminalistyki na Uniwersytecie Warszawskim[34][35]) – który nadał mu nazwę „wariograf” („zapisywacz zmian”)[4]. W kolejnych latach urządzenie zostało zainstalowane w Katedrze Kryminalistyki UMK. Jest wykorzystywane w celach dydaktycznych (katedra dysponuje też aparatem „Statesmana” przedsiębiorstwa Lafayette z lat 90.)[4].

Klasyfikacja, ekspresja i psychofizjologia emocji edytuj

Klasyfikacja emocji edytuj

Odczuwanie emocji (m.in. związanych z próbami ukrycia prawdy lub przekazania fałszywych informacji) jest skutkiem złożonych procesów psychicznych – poruszenia umysłu, które jest następstwem percepcji bodźców i ich wartościowania (z zaangażowaniem pamięci[36], wyobraźni, inteligencji). Klasyfikacja emocji wciąż jest przedmiotem analiz i publikacji[37][38][39]. Poza specjalistycznymi debatami naukowymi podejmowane są również międzykulturowe dyskusje reprezentantów różnych dziedzin nauki i kościołów, takie jak prowadzone od roku 1983 na kolejnych konferencjach „Mind and Life” (ich inicjatorami byli: R. Adam Engle (prawnik, biznesmen)[40] i Francisco Varela (biolog, neuronaukowiec, filozof)[41], współzałożyciele Mind and Life Institute[42]). Aktywnym uczestnikiem kolejnych dyskusji jest XIV Dalajlama, zainteresowany osiągnięciami współczesnej nauki przedstawiciel szkoły gelug (system szlachetności) buddyzmu tybetańskiego, według której Dalajlama odradza się, aby uczyć inne czujące istoty uwalniania się od cierpienia, osiągania stanu Przejrzystego Światła (najprościej objaśnianego jako wrodzone każdemu szczęście, nieuwarunkowana błogość). Z punktu widzenia wariografii możliwość zdobycia umiejętności świadomego wprowadzania się w taki stan umysłu jest niekorzystna – utrudnia interpretację zapisów fizjologicznych reakcji organizmu na zadawane pytania.

W dyskusjach z Dalajlamą uczestniczą buddyści z innych filozoficzno-etycznych szkół buddyzmu (zob. m.in. Natura Buddy, splamienia) oraz naukowcy: Paul Ekman (specjalista w dziedzinie wykrywania kłamstwa), Daniel Goleman (pisarz, psycholog)[43], Richard Davidson (psycholog i psychiatra) i inni[h]. Poszukiwania wzajemnego zrozumienia są trudne ze względu na stosowanie innego języka do opisywania tych samych wewnętrznych przeżyć człowieka, zawsze trudnych do jednoznacznego zdefiniowania[45] (zob. też np. miejsce lingwistyki w kognitywistyce, psycholingwistyka, profilowanie w językoznawstwie)[i].

Według specjalistów kręgu cywilizacji zachodniej emocje różnią się znakiem, siłą, trwałością. Emocje nazywane stenicznymi lub mobilizującymi prowadzą do pojawiania się motywacji do podejmowanych określonych działań, takich jak ucieczka przed zagrożeniem wywołana przez strach lub agresja wywołana przez gniew. Istnieją też emocje demobilizujące (asteniczne, zob. osobowość asteniczna)[39].

 
A
 
B
Klasyfikacja i ekspresja emocji

A – Koło sześciu podstawowych emocji jest jedną z licznych propozycji ich klasyfikacji; zob. też teoria emocji Plutchika, The Expression of the Emotions in Man and Animals i pojęcie kłamstwa (Karol Darwin, 1872)[37][38][39]
B – Za szybkie rozpoznawanie wyrażanych niewerbalnie (np. mimicznie) cudzych emocji odpowiadają prawdopodobnie neurony lustrzane. Z ich aktywności wynika możliwość odczytania cudzych intencji i motywów. Bywa uważana za podstawę empatii i współczucia – więzi międzyludzkich[46][47] (zob. też wyrazy mimiczne jako źródło emocji).

Fizjologia emocji i ich wyrażanie edytuj

Fizjologia procesów emocjonalnych jest częścią fizjologii układu nerwowego (psychofizjologia, neurofizjologia, neurobiologia). Jej badania wymagają stosowania zarówno metod z dziedziny fizjologii (np. badania biofizyczne lub biochemiczne w endokrynologii lub kardiologii, zob. też diagnostyka laboratoryjna) jak z dziedziny psychometrii (oceny rodzaju i siły emocji). Istnieją liczne możliwości rejestrowania zmian przebiegu procesów fizjologicznych, takich jak krążenie krwi, oddychanie, działanie ślinianek lub gruczołów potowych i inne, wykorzystywane w czasie „badań prawdomówności”.

Z odczuwaniem emocji wiąże się ich ekspresja, np. afekty mimiczne lub ruchowo-mimiczne (również wykorzystywane w czasie „wykrywania kłamstwa”). Człowiek wyraża w ten sposób swoje emocje świadomie (np. uśmiech, skierowany do osoby mijanej w wąskim przejściu) lub nieświadomie, odruchowo (np. zmarszczenie brwi przez kierowcę, gdy nagle pojawia się groźna sytuacja drogowa). Analogiczny niewerbalny przekaz informacji jest wykorzystywany w ekosystemach (zob. np. struktura stada, zależności międzygatunkowe).

 
Barry Kerzin[48], amerykański lekarz i buddysta (zainteresowany m.in. możliwościami panowania nad emocjami destrukcyjnymi[j]) w czasie badań wpływu medytacji na zapis EEG

Prace zmierzające do wyjaśnienia mechanizmów powstawania emocji oraz świadomego i nieświadomego ich wyrażania nie są zakończone. Z punktu widzenia trafności różnych metod „wykrywania kłamstwa” bardzo ważne są próby wyjaśnienia mechanizmu wzajemnych powiązań między procesami fizjologicznymi i poznawczymi, odpowiedzialnych m.in. za „zaraźliwość emocjonalną” (ang. emotional contagion, zob. empatia – płacik ciemieniowy dolny i bruzda ciemieniowa dolna, neurony lustrzane)[46] lub za możliwość poprawy nastroju – uwalniania się od destruktywnych emocji – poprzez świadome przyjmowanie postawy i mimiki człowieka szczęśliwego i pewnego siebie (zob. np. life coaching[50]). Rozwijane są również techniki niefarmakologicznej terapii, pozwalające zmieniać stan fizjologiczny poprzez trening mózgu (np. medytacja, różne rodzaje biofeedbacku[51][52]) lub pobudzanie autonomicznego układu nerwowego (zob. układ współczulny, układ przywspółczulny) w zabiegach muzykoterapii[53][54] lub aromaterapii[55]. Słuchanie muzyki wywołuje emocje (poziom OUN), które wiążą się ze zmianami wydzielania neuroprzekaźników – epinefryny, noradrenaliny, dopaminy, serotoniny – regulatorów działania somatycznego i autonomicznego układu nerwowego, a w konsekwencji również układu krwionośnego, mięśniowego, oddechowego[53][54] i innych. Według doniesień z dziedziny kryminalistyki istnieją przestępcy, którzy potrafią „wyłączać cząstki siebie” i w czasie przesłuchań, i w czasie dokonywania zbrodni[56]. Tego rodzaju zjawiska, wciąż niedokładnie zbadane, utrudniają jednoznaczną interpretację zapisów wariografów lub wyników obserwacji zachowań osób poddawanych innym „badaniom prawdomówności”, opartym na obserwacjach emocji.

Wskazówki kłamstwa i techniki ich obserwacji edytuj

Współcześnie wśród metod „wykrywania kłamstwa” wyróżnia się analizę[6][57][58][59]:

wielu różnych reakcji fizjologicznych, związanych z emocjami
np. analizę zmian ciśnienia krwi i pulsu[60] (powszechnie znanym przykładem jest pulsometr z optycznymi czujnikami przepływu krwi, umieszczanymi na klatce piersiowej lub nadgarstku[61]), wyników badań elektroencefalograficznych (EEG-P300, potencjały wywołane)[62], badań aktywności układu oddechowego[63], reakcji skórno-galwanicznej[64], termograficznych, wyników zastosowania neuroobrazowania pracy mózgu[65] i in.
 
Mięśnie mimiczne
behawioralnych sygnałów emocji
wśród nich najczęściej analizę mimiki, gestykulacji, zmian postawy, ruchów oczu[66], unikania wzroku rozmówcy i innych komunikatów niewerbalnych[67][68]. W tej dziedzinie największe zasługi są przypisywane Paulowi Ekmanowi[69][6][70], uczniowi i współpracownikowi Silvana Tomkinsa związanemu z University of California San Francisco (UCSF). Paul Ekman poleca głównie Facial Action Coding System (FACS)[71][72] – obserwację trudnych do ukrycia mikroekspresji (drgnięć mięśni mimicznych), które osoby odpowiednio wyszkolone mogą dostrzegać w czasie bezpośrednich rozmów lub oglądania nagrań filmowych; dokładną analizę mimiki umożliwia zwolnienie tempa odtwarzania filmów nagrywanych w czasie odpowiedzi na pytania testowe lub w innych sytuacjach (np. analiza mimiki polityków udzielających wywiadów telewizyjnych)[73].
treści komunikatów werbalnych
obserwowanie spójności wypowiedzi, doboru słów, częstotliwości pauz itp.).

Wartość informacji, niesionych przez wszystkie wskaźniki kłamstwa, zależy od umiejętności ich prawidłowego interpretowania, wymagającego wiedzy z dziedziny kognitywistyki, neuronauki, psychologii, psychofizjologii, w tym wciąż niejasnych związków między procesami poznawczymi i powstawaniem emocji; zob. m.in. Robert Zajonc – Feeling and Thinking. Preferences Need No Inferences[74], efekt czystej ekspozycji, David Hume – Traktat o naturze ludzkiej, Badania dotyczące rozumu ludzkiego, Badania dotyczące zasad moralności, wyrażone m.in. przez Jonathana Haidta słowami[75][k]:

Bez pomocy serca głowa nie radzi sobie nawet z zadaniami, które są jej domeną. Do tych przypadków najlepiej pasuje więc model Hume’a: kiedy pan (namiętności) nagle umiera, sługa (rozum) nie przejawia zdolności ani chęci dalszego kierowania państwem. Wszystko popada w ruinę.

Aldert Vrij[l] różnicuje spostrzegane przejawy kłamstwa na[70][78]:

  • rzeczywiste – o wymowie potwierdzonej w toku badań
  • subiektywne – kojarzone z kłamaniem stereotypowo, bez potwierdzenia

Twierdzi (na podstawie własnych badań, wykonanych ze współpracownikami), że obserwowane cechy bardzo rzadko są równocześnie spostrzeganymi i rzeczywistymi przejawami kłamstwa. Za taką cechę uznają podniesiony ton głosu (zob. głos ludzki, ton, intonacja)[70][78][m].

Paul Ekman wyróżnia wskazówki kłamstwa nazywane[70][78][80]:

  • przeciekami – sygnały sugerujące, że kłamca mimowolnie ujawnia prawdę
  • wskazówkami fałszu – sygnały pozwalające sądzić, że badany nie powiedział prawdy

Rodzaje testów edytuj

W czasie badań wariograficznych i innych „testów prawdomówności” osobom badanym są zadawane pytania, które dobiera się tak, aby zostało zminimalizowane prawdopodobieństwo popełnienia „błędu Otella”[n][81]. Badani mogą odpowiadać „tak” lub „nie”. Inną metodą jest odczytywanie badanemu pytań bez oczekiwania na jakąkolwiek odpowiedź.

Wyróżnia się przede wszystkim[58][83][84]:

  • testy pytań kontrolnych (CQT, Control Question Test, np. test Reida (RCQT) lub Backstera)[85] – zadawanie na przemian pytań krytycznych, kontrolnych i obojętnych, np. pytanie obojętne: „Czy nazywa się pan XY?”, pytanie kontrolne: „Czy świadomie ukrywa pan fakty związane z morderstwem ZW?”, pytanie krytyczne (istotne): „Czy zabił pan ZW?”
  • testy wiedzy ukrywanej, wiedzy winnego (CKT, Concaled Knowledge Test, GKT, Guilty Knowledge Test) lub testy ukrytej informacji (CIT, Concaled Information Test)[86] – zadawanie pytań wraz z kilkoma różnymi odpowiedziami, wśród których jest jedna prawdziwa, znana osobie związanej z przestępstwem, np. „Skradzione banknoty miały te same nominały; jeżeli to ty je skradłeś, to wiesz jakie. Czy były to banknoty: 5-, 10-, 20-, 50-, 100-dolarowe?”

Charakterystykę różnych technik opisano m.in. w załączniku A do książki The Polygraph and Lie Detection (2003)[87].

Rodzaje błędów i oceny trafności testów edytuj

Zgromadzone w czasie badania zbiory różnego rodzaju wskazówek ukrywania lub fałszowania prawdy (dwa rodzaje kłamstwa[88]) mogą łącznie ułatwiać wyciąganie wniosków dotyczących prawdomówności, jednak wyniki testów nigdy nie są pewne (zob. niepewność w teorii decyzji, ocena prawdopodobieństwa i błędy przy podejmowaniu decyzji, błąd poznawczy i badania nad czynnikami wpływającymi na percepcję). Należy podkreślić, że wariograf jest maszyną działającą według określonych zasad. Urządzenie nie może błędnie odczytać reakcji organizmu, dlatego o powodzeniu badania decyduje subiektywna ocena specjalisty przeprowadzającego badanie.[89]Błędy występują nieuchronnie nawet wówczas, gdy testy są wykonywane zgodnie z precyzyjnie opisaną procedurą przez neutralnego obserwatora-profesjonalistę (jest niezbędna wiedza psychologiczna oraz umiejętność stosowania technik perswazji i manipulacji w czasie rozmów z osobą badaną).

Trafność testów jest określana w czasie [90]
badań terenowych (ang. field studies)
np. wykonywanych z udziałem osoby podejrzanej i odnoszących się do rzeczywistego wydarzenia; osoba badana ulega zwykle silnym emocjom (jest autentycznie zainteresowana ukryciem winy lub wykazaniem niewinności), co sprzyja ich wykryciu, jednak rzadko jest znana „prawda podstawowa” (informacje o przebiegu śledztwa, przyznaniu się do winy lub wyroku uniewinniającym nie są w pełni wiarygodne)
badań laboratoryjnych (ang. analog studies)
wykonywanych w zainspirowanej przez badacza sytuacji eksperymentalnej, np. z udziałem grupy studentów, których część jest przed badaniem skłaniana do popełnienia symulowanego „przestępstwa” (za skuteczność „oszukania wariografu” bywa obiecywana nagroda)
badań hybrydowych
łączących zalety terenowych i laboratoryjnych, np. z udziałem grupy uczestników „testu kompetencji”, którym stwarza się możliwość dokonania zmian odpowiedzi na własnym kwestionariuszu (poprawek możliwych do wykrycia po wykonaniu badania wariograficznego, uzasadnionego powstałymi wątpliwościami); w takiej sytuacji „przestępcy” są w oczywisty sposób zainteresowani nie ujawnieniem prawdy, a prowadzący badania trafności nie wiedzą, ile osób i które dokonały „poprawek”.

Wyniki badań, wykonywanych zgodnie z różnymi procedurami, są bardzo rozbieżne.

 
Trafność testów wariograficznych

Według niektórych oszacowań (m.in. Davida C. Raskina) skuteczność potwierdzenia sprawstwa osoby winnej wynosi około 85%, natomiast w przypadku weryfikacji sprawstwa osoby niewinnej zaledwie 60%[91][92]. Wykorzystanie tak wątpliwych wyników przy podejmowaniu decyzji musi poprzedzać analiza skutków odrzucenia prawdy (błąd pierwszego rodzaju) lub przyjęcia nieprawdy (błąd drugiego rodzaju) w określonej sytuacji („błąd Otella”, „ryzyko Brokawa”[o])[94][5][95]. Zależnie od analizowanej sytuacji konsekwencje obu rodzajów mogą być dużo gorsze w razie popełnienia jednego z nich albo w obu wypadkach jednakowo groźne[96].

Wykrywanie kłamstwa w praktyce (przykłady) edytuj

Część przykładów skutecznego zastosowania technik wykrywania kłamstwa jest powszechnie znana, m.in. z fabularnych filmów, których fabuła została oparta na zdarzeniach rzeczywistych, m.in. z filmu pt. Dzwonić Northside 777 (1948), w którym wystąpił m.in. Leonarde Keeler, grający siebie w scenie wariograficznego badania Josepha Majczeka (niesłusznie skazanego za zabójstwo policjanta)[97] lub z serialu pt. Magia kłamstwa – historii odkrycia mikromimiki ujawniającej kłamstwa przez Paula Ekmana (w filmie dr Lightman) na podstawie dokładnej analizy mimiki pacjentki chorej na depresję (ukrywającej zamiary samobójcze)[98].

Mimo stwierdzania w kolejnych latach, że trafność testów jest niewielka, wariograf jest powszechnie stosowany do „wykrywania kłamstw”, w Stanach Zjednoczonych prawdopodobnie częściej niż milion razy w roku. Dominują badania wykonywane (często wbrew zakazom) na zlecenia prywatnych pracodawców, tj. banki, sklepy, bary szybkiej obsługi itp. (ok. 300 tys. rocznie), w śledztwach kryminalnych (badania podejrzanych i świadków, czasami również ofiar) oraz przez różne agencje federalne (ponad 22 tys. badań w roku 1982). Sprawą dopuszczalnego zakresu zastosowań zajmował się Kongres USA. W roku 1983 zlecono Urzędowi Badania Techniki (ang. Office of Technology Assessment, OTA) opracowanie szczegółowego raportu na temat wiarygodności metody. Do roku 2003 ostateczne rozstrzygnięcia nie nastąpiły, natomiast protesty przeciwko stosowaniu wariografów opisał w swojej książce Paul Ekman[99]. Były policjant Doug Williams utworzył stronę internetową, na której oferował szkolenia z zakresu wpływania na wyniki badań.[100][101]. Były oficer US Army intelligence, George Maschke, założył portal antipolygraph.org, gromadzący liczne nieprzychylne opinie[102][103].

Rekrutacja pracowników[104]

W czasie rekrutacji pracowników badania wariograficzne są stosowane coraz bardziej powszechnie. Budzi to sprzeciw naukowców, którzy podkreślają wysokie prawdopodobieństwo krzywdzącego odrzucania części kandydatów wskutek „błędu odrzucenia prawdy”. W czasie określania tego prawdopodobieństwa jest stosowane pojęcie „podstawowej proporcji kłamstw” – informacji o rzeczywistym udziale osób kłamiących, gdy sądzą, że ujawnienie prawdy zmniejszy szanse zatrudnienia. Wyniki badań wykonanych przez Gordona Barlanda sugerują, że proporcja podstawowa wynosi w tych okolicznościach ok. 20% (była określana w stanie Utah, który zamieszkują liczni Mormoni). Gdyby trafność wariograficznego badania tysiąca kandydatów wynosiła 90% (najczęściej jest mniejsza), można byłoby oszacować, że:

  • 20 spośród 200 kłamców zostanie uznanych za osoby godne zaufania
  • 80 spośród 800 osób prawdomównych może spodziewać się odmowy zatrudnienia

Przeciwnicy stosowania wykrywaczy kłamstwa w czasie rekrutacji pracowników (m.in. D.C. Raskin) podkreślają, że spośród łącznie 260 osób (180+80) uznanych za kłamców około ⅓ (31% lub więcej) to osoby w rzeczywistości prawdomówne[105].

Gdyby proporcja podstawowa była mniejsza, np. 5%[p], to:

  • 5 spośród 50 kłamców zostałoby uznanych za osoby godne zaufania
  • 95 spośród 950 osób prawdomównych uznano by za kłamców

czyli w grupie 140 osób uznanych za kłamców byłoby niemal 70% osób w rzeczywistości prawdomównych[106].

 
proporcja podstawowa: 5%
 
proporcja podstawowa: 20%
Zależność liczby poprawnych i błędnych wniosków z testów prawdomówności tysiąca badanych osób od „podstawowej proporcji kłamstw”[107]
Służby wywiadowcze i „przecieki” w administracji państwowej, sprawy kryminalne[108]

Lie detector był używany m.in. w czasie realizacji Projektu Manhattan i w innych sytuacjach wymagających kontroli osób dopuszczanych do tajemnic państwowych lub do pracy w służbach bezpieczeństwa państwa. Konsekwencje błędnych interpretacji badań wariograficznych mogą być wówczas wyjątkowo poważne. Na niekorzyść wariografów przemawiają np. przypadki:

Wariograficzna metoda badań zawiodła również w czasie dochodzenia w sprawie mordercy kilkudziesięciu kobiet (Gary Ridgway), który przyznał się do winy, czego jednak nie potwierdziło badanie wariograficzne. Zapytany o sposób oszukania wariografu, Ridgway stwierdził, że nie zrobił niczego niezwykłego – po prostu zrelaksował się[115][q]. Przeciwną wymowę ma przykład zastosowania wariografu w śledztwie dotyczącym morderstwa Nancy Johnson. Podejrzanym stał się jej sąsiad, Gerald Anderson. Na podstawie wyników kilkudniowych przesłuchań i badania wariograficznego stwierdzono jego winę, a 7 miesięcy później do zabójstwa przyznał się inny człowiek. Okazało się, że operator urządzenia błędnie zinterpretował przyczyny emocji Andersona, m.in. pytany o pochodzenie plamy krwi na tapicerce jego samochodu podejrzany kłamał (twierdził, że była zaplamiona już w chwili zakupu), ponieważ chciał ukryć, że uderzył żonę w czasie kłótni, co spowodowało krwotok z nosa. Ekman twierdzi też, że bardzo istotnym błędem było przeprowadzenie testu po wielu godzinach męczącego przesłuchania, w czasie którego podejrzany nabrał przekonania, że nie jest w stanie zmienić opinii śledczych o jego winie, a nawet sam uwierzył, że zbrodnię popełnił, lecz nie pamięta jej okoliczności[118].

 
A
 
B
Przykłady zastosowań „detektora kłamstw”:
A – Leonarde (Nard) Keeler w czasie „testu prawdomówności” jednego z byłych świadków w procesie Hauptmanna (1937)[119];
B – Lie detector w Manhattan Engineer District („Projekt Manhattan”)

Uregulowania prawne edytuj

Stany Zjednoczone edytuj

Sprawy kryminalne

Pomimo że dopuszczalność stosowania poligrafii w postępowaniach sądowych była rozważana już w latach 20. XX wieku[120] (np. William Marston i kazus „James Frye vs U.S.”[13][14][15][16]), problem nie został dotychczas jednoznacznie rozstrzygnięty na poziomie federalnym. Departament Sprawiedliwości, FBI i większość wydziałów policji stosują wariografy w czasie badań grupy osób, która została zawężona w czasie śledztwa. Wyniki badań wariograficznych[121]

  • zwykle nie mogą być ujawniane w procesach sądowych,
  • w 22 stanach bywają dopuszczane jako dowód na podstawie wcześniejszej umowy między prokuratorem i obrońcą, np. gdy adwokat wyraża zgodę na badanie pod warunkiem, że prokurator zagwarantuje odstąpienie od oskarżenia, jeżeli test będzie wskazywał na niewinność oskarżonego (np. przypadek Buzza Faya[122])
  • w Nowym Meksyku i Massachusetts bywają przekazywane sędziemu mimo sprzeciwu jednej ze stron,
  • nie są dopuszczane w większości Federalnych Okręgów Sądów Apelacyjnych (nie bywają unieważniane decyzje okręgowych sądów stanowych, które nie dopuściły wyników badania wariograficznego),
  • Sąd Najwyższy nigdy nie wyrokował w kwestii ich dopuszczenia w sądach federalnych (informacja wiceprokuratora Generalnego z roku 1983)[123]
Badania pracowników

Wariograficzne badania pracowników przedsiębiorstw prywatnych są dopuszczalne z zastrzeżeniami, które są określone w Employment Law Guide, wydanym przez United States Department of Labor i The Employee Polygraph Protection Act. Ustawa EPPA nie obejmuje federalnych, stanowych i lokalnych agencji rządowych[124].

Polska edytuj

W styczniu 2015 roku Sąd Najwyższy uznał za niedopuszczalne stosowanie wariografu w czasie przesłuchań, co ma wynikać z art. 171 § 5 pkt 2 Kodeksu postępowania karnego[83][125][126]:

Niedopuszczalne jest:
2) stosowanie hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych wpływających na procesy psychiczne osoby przesłuchiwanej albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z przesłuchaniem.

Zgodnie z art. 199a Kodeksu postępowania karnego w fazie postępowania przeciwko konkretnej osobie (po przedstawieniu zarzutów) może być dopuszczony dowód z opinii biegłego (ekspertyza), który stosuje urządzenie do kontroli nieświadomych reakcji organizmu badanej osoby, przy czym muszą być spełnione warunki formalne[83][125]:

  • osoba badana wyraża zgodę
  • badanie nie ma bezpośredniego związku z czynnością przesłuchania (podstawa: art. 171 § 5 ust. 2 kpk)
  • osoba badana jest pouczona o tym, że oświadczenia złożone wobec biegłego mogą stanowić dowód w postępowaniu sądowym (wobec oskarżonego wyłączone jest stosowanie art. 199 kpk).

Uwagi edytuj

  1. ↑ Inne znaczenia: „wariograf grawitacyjny” → waga skręceń, „wariograf magnetyczny”, magnetograf – przyrząd do ciągłego pomiaru i rejestracji wartości ziemskiego pola magnetycznego, magnetometr wyposażony w rejestrator[3].
  2. ↑ W roku 1924 Leonarde Keeler nadał opracowanemu przez siebie aparatowi nazwę Emotograph (rejestrator emocji). Słowa wariograf w odniesieniu do „wykrywacza kłamstw” (lie detector) po raz pierwszy użył w latach 60. XX wieku polski profesor kryminalistyki, Paweł Horoszowski[4]
  3. ↑ łac. varius 'pstry, nakrapiany; różny, rozmaity', gr. polýgraphos 'wiele piszący' polýs 'liczny; duży; potężny', gráphein 'skrobać; rytować; rysować; pisać'
  4. ↑ Zob. też Metoda Riva-Rocciego, metoda Korotkowa
  5. ↑ W cytowanej publikacji nie wspomniano o zasługach holenderskiego lekarza Willema Einthovena, laureata Nagrody Nobla z 1924 roku za badania w dziedzinie elektrokardiografii; zob. rys. elektrokardiograf Einthovena (1911).
  6. ↑ W roku 2002 Langleben i współpracownicy określili metodą fMRI wzorce aktywności mózgu związane z okłamywaniem. Udoskonalone techniki EEG pozwoliły też rejestrować „odcisk palca” (brain fingerprinting) mózgu przestępców, który może wskazywać np. że badany ukrywa swoją wiedzę o zdarzeniach, np. widział więcej, niż twierdzi (mózg reaguje inaczej na bodźce nowe i już znane [Farwell & Smith, 2001]. Przewiduje się, że wkrótce będzie możliwe nie tylko wykrycie kłamstwa, ale stwierdzenie, czy jest to kłamstwo z premedytacją [lles & Racine, 2005][25]. Prowadzona jest debata, dotycząca zasad stosowania fMRI w śledztwach[26].
  7. ↑ Członkowie komitetu: Stephen E. Fienberg, James J. Blascovich, John T. Cacioppo, Richard J. Davidson, Paul Ekman, David L. Faigman, Patricia L. Grambsch, Peter B. Imrey, Emmett B. Keeler, Kathryn B. Laskey, Susan R. Mccutchen, Kevin R. Murphy, Marcus E. Raichle, Richard M. Shiffrin, Aleksandra Slavkovic, Paul C. Stern, John A. Swets
  8. ↑ Tematyka dyskusji, przeprowadzanych na kolejnych konferencjach „Mind and Life”, jest popularyzowana w formie książkowej. W roku 2002 dyskusja dotyczyła – na prośbę Dalajlamy – emocji destrukcyjnych. Sprawozdanie z przebiegu konferencji opublikowano w formie książki opracowanej przez Daniela Golemana (tytuł wersji polskiej: „Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przewyciężyć?”; przekład: Andrzej Jankowski). W obradach brali udział: Dalajlama Tenzin Gyatso, Daniel Goleman, Richard J. Davidson, Paul Ekman, Owen Flanagan, Mark Greenberg, Matthieu Ricard, Jeanne Tsai, Francisco Varela[44].
  9. ↑ Problem ilustruje cytat z wystąpienia Paula Ekmana na konferencji Mind & Life w roku 2002, w czasie którego omawiał m.in. „siedem rodzajów szczęścia”. Na siódmej pozycji listy umieścił „Spokój wewnętrzny”, wyjaśniając, że to potencjalna emocja, którą dodał pod wpływem wystąpień, wysłuchanych w poprzednich dniach konferencji – „stan spokoju”? „stan pogody”? (prowadzący obrady D. Goleman zaproponował: „spokój ducha”?). Pozycję tę skomentował słowami: „Fakt, że nie mamy słowa na nazwanie czegoś, nie znaczy, że to nie istnieje, tak jak fakt, że mamy słowo na nazwanie czegoś, nie świadczy o istnieniu tego, jak wskazał Jego Świątobliwość w jednej ze swych książek. Jako przykład wskazałbym słowo „fiero”, które odnosi się do przyjemności odczuwanej wtedy, kiedy sprostałeś wiele od ciebie wymagającemu wyzwaniu. Nie mamy w angielskim słowa na określenie tej emocji, podobnie, zdaniem moich informatorów, nie ma na to słowa w rosyjskim ani niemieckim. Ale we włoskim jest.” Francuskojęzyczni uczestnicy rozmowy wspomnieli o podobnym słowie fr. „fierté”, tłumaczonym jako „duma” („Ale szczęście – dodał Francisco [Varela] – nie ma z tym nic wspólnego…”)[45].
  10. ↑ Pojęcie „emocje destrukcyjne” jest różnie definiowane w różnych dziedzinach nauki i w religiach. Buddyści nazywają je trzema truciznami: nienawiść, pragnienie i złudzenie. W czasie konferencji „Mind and Life VIII” (Dharamsala 2000) przyjęto ich roboczą definicję: „te, które mogą wyrządzić krzywdę nam samym lub innym”[49].
  11. ↑ Zob. też – wykłady Jonathana Haidta w TED (konferencja)[76].
  12. ↑ Aldert Vrij jest profesorem psychologii społecznej na Wydziale Psychologii University of Portsmouth. Na temat możliwości wykrywania kłamstwa i zagadnień tematycznie zbliżonych opublikował ponad 400 artykułów i rozdziałów w książkowych wydawnictwach zbiorowych[77]. W roku 2000 wydał własną książkę Detecting lies and deceit : the psychology of lying and the implications for professional practice, wznowioną w roku 2008 jako Detecting lies and deceit : pitfalls and opportunities. Książka zawiera m.in. informacje o badaniach zależności sposobu kłamania od płci i osobowości oraz współczesnych możliwościach „wykrywania kłamstwa”[59].
  13. ↑ Według Ekmana popularne „analizatory głosu”, jak np. kosztowne urządzenia Voice Stress Monitor, Mark II Voice Analyser i podobne, „nie są lepsze niż przypadkowe wskazywanie kłamcy. Nie pozwalają nawet sprawdzić, czy ktoś jest, czy nie jest zaniepokojony”[79].
  14. ↑ „Błędem Otella” jest nazywane uznanie osoby niewinnej za winną. Przyczyną prowadzących do takich błędów może być niepoprawna interpretacja zapisów wariografu, np. przyjęcie, że obserwowane napięcie emocjonalne jest wskazówką kłamstwa (np. z zamiarem ukrycia winy), a nie np. oburzenia niesłusznym oskarżeniem lub lęku przed niezasłużoną karą. Nazwa błędu odnosi się do przykładu Otella, który uznał Desdemonę za winną zdrady, ponieważ nie przypuszczał, że jej rozpacz na wieść o śmierci Cassia nie jest dowodem winy (jest spowodowana jego niesłusznym oskarżeniem i brakiem możliwości udowodnienia niewinności)[81][82].
  15. ↑ Pojęcie „ryzyko Brokawa” odnosi się do możliwości popełnienia w czasie interpretacji zachowań osoby podejrzanej błędów spowodowanych nieuwzględnieniem istnienia indywidualnych różnic między ludźmi. Nazwę wprowadził Paul Ekman, odwołując się w ten sposób do przykładu znanego dziennikarza (Tom Brokaw), który często błędnie interpretował wypowiedzi swoich rozmówców na podstawie ich manier lingwistycznych. Ogólnie „ryzyko Brokawa” to najczęściej ryzyko uznania za wskazówki kłamstwa manieryzmów i ruchów charakterystycznych dla osoby badanej, np. gestykulacja, która jest naturalna dla badanej osoby, może być uznana przez badającego za nadmierną[93]. Uwzględnianie indywidualnych różnic między ludźmi jest konieczne również w czasie interpretacji zmian parametrów fizjologicznych.
  16. ↑ Proporcja podstawowa może wynosić 5% w przypadkach, gdy badana grupa ludzi jest wcześniej wyselekcjonowana, np. są to pracownicy banku lub służb wywiadowczych, poddawani wcześniejszym kontrolom. W tych sytuacjach staje się trudne rozstrzyganie spraw dotyczących pracowników uznanych za kłamców wyłącznie na podstawie wyników testu (brakuje formalnej podstawy zerwania stosunku pracy)[106].
  17. ↑ Wariograficzne badania prawdomówności opierają się na obserwacji objawów emocji, podczas gdy około 50% poważnych przestępstw, takich jak seryjne morderstwa i gwałty, popełniają psychopaci[116]. Większość psychoneurologów uważa, że nie są oni zdolni do odczuwania emocji, np. strachu lub empatii, dostarczających wskaźników kłamstwa. Przyczyną jest dysfunkcja ciała migdałowatego oraz powiązanych z nim struktur układu limbicznego. Według innych specjalistów emocje mogą odczuwać, jednak są one silnie tłumione w sytuacjach, w których psychopata silnie koncentruje się zadaniach prowadzących do osiągnięcia wybranego ważnego celu (dominuje chęć otrzymania nagrody)[117].

Przypisy edytuj

  1. ↑ POLYGRAPH "EPOS-7". [w:] Katalog Centrum Naukowo-Technicznego EVRAAS [on-line]. SEC EVRAAS. [dostęp 2015-10-14]. (ang.).
  2. ↑ Всё о детекторах лжи — полиграфах. [w:] Strona internetowa УкрБюро [on-line]. Украинскому Бюро психофизиологических исследований. [dostęp 2015-10-14]. (ros.).
  3. ↑ Leksykon N–T, tom P–Ż, hasła: «wariograf grawitacyjny», «wariograf magnetyczny». Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1989, s. 1052. ISBN 83-204-0967-5. OCLC 749402639.
  4. ↑ a b c Jacek Kiełpiński: Wariograf kłamstw nie wykrywa. [w:] Nowości - Dziennik Toruński [on-line]. Express Media Sp. z o.o., 5 sierpnia 2013. [dostęp 2015-10-15]. (pol.).
  5. ↑ a b Wykrywacz kłamstw – jak sprawdzić czy ktoś kłamie?. [w:] Brainmed - blog psychologiczny [on-line]. brainmed.pl, 19 września 2014. [dostęp 2015-10-16].
  6. ↑ a b c Andrzej Stępnik: Komunikacja niewerbalna - prosto, rzetelnie, interesująco > Lie to me a wykrywanie kłamstwa. [w:] komunikacja-niewerbalna.blogspot.com [on-line]. 2 grudnia 2012. [dostęp 2015-10-17]. (potwierdzenie kompetencji autora – wykaz publikacji)
  7. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 129.
  8. ↑ a b c Michel Côté: Polygraph History. [w:] Polygraph Examination Service - Canada [on-line]. www.polygraphia.ca. [dostęp 2015-11-07]. (ang.).
  9. ↑ au:Dudding, Earl E.. [w:] Informacje bibliograficzne o publikacjach nt. życia i działalności [on-line]. www.worldcat.org. [dostęp 2015-11-10]. (ang.).
  10. ↑ Start Branch Here To Aid Ex-Convicts; Officials of Prisoners' Relief Society Visit Sing Sing and the Island. Fill Thousands of Jobs Head of Organization Spent Five Years in Prison on Manslaughter Charge. [w:] New York Times [on-line]. query.nytimes.com, July 24, 1916. [dostęp 2015-11-10]. (ang.).
  11. ↑ a b Definition of Sphygmomanometer. [w:] MedicineNet [on-line]. MedicineNet, Inc., 2013. [dostęp 2015-11-08]. (ang.).
  12. ↑ sphygmomanometer. [w:] Dictionary.com [on-line]. LLC, 2015. [dostęp 2015-11-08]. (ang.).
  13. ↑ a b c William Marston "The Father of Polygraph". [w:] Strona internetowa 'The Polygraph Museum' [on-line]. www.lie2me.net. [dostęp 2015-11-08]. (ang.).
  14. ↑ a b Jim Fisher: The Polygraph and the Frye Case. [w:] Oficjalna www Jima Fishera, Dept. of Political Science & Criminal Justice, Edinboro University of Pennsylvania [on-line]. jimfisher.edinboro.edu. [dostęp 2015-11-08]. (ang.).
  15. ↑ a b c Jill Lepore: On Evidence: Proving Frye as a Matter of Law, Science, and History. [w:] The Yale Law Journal; Vol. 124, Number 4 [on-line]. www.yalelawjournal.org, January-February 2015. s. 882-1345. [dostęp 2015-11-09]. (ang.).
  16. ↑ a b Frye v. United States 293 F. 1013 (D.C. Cir. 1923). www.law.harvard.edu. [dostęp 2015-11-09]. (ang.).
  17. ↑ a b Ken Alder (Department of History Northwestern University): The Lie Detectors; John Larson’s California. www.kenalder.com. [dostęp 2015-11-07]. (ang.).
  18. ↑ Ken Alder: The Lie Detectors: The History of an American Obsession (favorite book Chicago Tribune 2007) > Preface. The Free Press (March 2007), Bison Books (2009), 2007.
  19. ↑ Jim Fisher: Pioneer Cop: A Half Century Ahead of his Time. [w:] Oficjalna www Jima Fishera, Dept. of Political Science & Criminal Justice, Edinboro University of Pennsylvania [on-line]. jimfisher.edinboro.edu. [dostęp 2015-11-08]. (ang.).
  20. ↑ John Larson's Breadboard Polygraph. [w:] Strona internetowa 'The Polygraph Museum' [on-line]. www.lie2me.net. [dostęp 2015-11-08]. (ang.).
  21. ↑ a b Leonarde Keeler and his Instruments. [w:] The Polygraph Museum Web Site [on-line]. www.lie2me.net. [dostęp 2015-11-09]. (ang.).
  22. ↑ a b The Mackenzie-Lewis polygraph(1914). [w:] Strona internetowa British Cardiovascular Society [on-line]. BCS. [dostęp 2015-11-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-10)]. (ang.).
  23. ↑ a b James Mackenzie’s first polygraph, United Kingdom, 1906-1910. [w:] Science Museum's History of Medicine website (www Muzeum Nauki w Londynie) [on-line]. www.sciencemuseum.org.uk. [dostęp 2015-11-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-22)]. (ang.).
  24. ↑ Donald A. Peterson: Program pacer US 4333084 A. [w:] US Patent [on-line]. 1 czerwca 1982 (zgłoszenie 6 października 1980). [dostęp 2015-10-13]. (ang.).
  25. ↑ Jacek Dębiec (Center for Neural Science, New York University). Issues in neuroethics, pl "Z zagadnień neuroetyki". „Academia”, s. 1-14. www.academia.edu. 
  26. ↑ Daniel D. Langleben, Jane Campbell Moriarty. Using Brain Imaging for Lie Detection: Where Science, Law, and Policy Collide. „Duquesne University School of Law Research Paper No. 2012-12”, 2012-03-01. Social Science Electronic Publishing. (ang.). 
  27. ↑ Małgorzata Gut i Artur Marchewka: Funkcjonalny rezonans magnetyczny – nieinwazyjna metoda obrazowania aktywności ludzkiego mózgu. [w:] Konferencja „Nowe metody w neurobiologii” 15 grudnia 2004 [on-line]. Polskie Towarzystwo Badań Układu Nerwowego, 2004. s. 35-40. [dostęp 2015-11-10].
  28. ↑ Wojciech Froncisz: Jak wykryć kłamstwo czy prawdomówność podglądając mózg. Onet.wiem.pl. [dostęp 2015-11-10].
  29. ↑ John Sandham IEng MIHEEM MIET: Functional magnetic resonance imaging (fMRI). [w:] EBME & Clinical Engineering Articles [on-line]. www.ebme.co.uk, 2012-07-01. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  30. ↑ Committee to Review the Scientific Evidence on the Polygraph Board on Behavioral, Cognitive, and Sensory Sciences and Committee on National Statistics: Front Matter. [w:] The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Research Council Of The National Academies The National Academies Press Washington, D.C., 2003. [dostęp 2015-11-07].
  31. ↑ Praca zbiorowa: References. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  32. ↑ Praca zbiorowa: Biographical Sketches. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  33. ↑ Ken Alder: The Lie Detectors: The History of an American Obsession; A "favorite book" of 2007 — The Chicago Tribune. [w:] Omówienie książki na stronie internetowej autora [on-line]. [dostęp 2015-10-15]. (ang.).
  34. ↑ Most widely held works by Paweł Horoszowski. [w:] WorldCat Identities [on-line]. Online Computer Library Center, Inc.. [dostęp 2015-10-13].
  35. ↑ Violetta Kwiatkowska-Darul, Piotr Chrzczonowicz, Krzysztof Skowroński: Społeczeństwo inwigilowane w państwie prawa (?): granice ingerencji w sferę praw jednostki. [w:] Materiały z konferencji naukowej, Toruń 25-27 marca 2003 r. ISBN 83-231-1608-3, ISBN 978-83-231-1608-0 (informacje bibliograficzne) [on-line]. Wydawn. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2003. [dostęp 2015-10-13].
  36. ↑ Ślady pamięciowe - badanie wariografem [online], Instytut Badań Wariograficznych, 13 maja 2019 [dostęp 2020-09-16] (pol.).
  37. ↑ a b Maria Jarymowicz, Kamil Imbir: Próba taksomii ludzkich emocji. [w:] Przegląd Psychologiczny, t. 53, Nr 4 [on-line]. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, 2010. s. 439-461. [dostęp 2015-10-20].
  38. ↑ a b Katarzyna Kucharska-Pietura: Czym jest emocja? Trudności definicyjne i klasyfikacyjne zjawisk emocjonalnych. [w:] Psychiatria.pl - portal wiedzy o psychiatrii i psychoterapii (artykuł ukazał się w: Wiadomosci Psychiatryczne) [on-line]. psychiatria.pl. [dostęp 2015-10-15].
  39. ↑ a b c Maciej Matuszczyk: Psychopatologia: emocje. [w:] psychiatria.pl [on-line]. Medforum Sp, z o.o.. [dostęp 2015-10-20].
  40. ↑ Buddhist Greeks > Adam Engle, Chairman of Mind & Life Institute. [w:] Personal Life Media [on-line]. podcasts.personallifemedia.com. [dostęp 2015-12-02].
  41. ↑ Francisco J. Varela 1946 - 2001. www.enolagaia.com. [dostęp 2015-12-02]. (ang.).
  42. ↑ Mind & Life Institute > Mission. [w:] Strona internetowa Instytutu [on-line]. Pixelslam, UX Design: Nimble Partners. [dostęp 2015-12-02]. (ang.).
  43. ↑ About Daniel Goleman. www.danielgoleman.info. [dostęp 2015-12-02]. (ang.).
  44. ↑ Goleman 2003 ↓, s. 541.
  45. ↑ a b Goleman 2003 ↓, s. 211-214.
  46. ↑ a b Vilayanur S. Ramachandran: Neurony, które ukształtowały naszą cywilizację. [w:] Wykład TEDIndia (dostępna polska wersja podpisów) [on-line]. Filmed, Nov 2009. [dostęp 2015-10-17]. (ang.). (o kontrowersjach – zob. np. Greg Hickok, The Myth of Mirror Neurons, 2014, ISBN 978-0393089615, ISBN 0-393-08961-4)
  47. ↑ Lydialyle Gibson, Mirrored Emotion, t. 98, nr 4, University of Chicago Magazine, kwiecień 2006, ISSN 0041-9508 [dostęp 2015-10-17] (ang.).
  48. ↑ About Dr. Barry Kerzin. [w:] Strona internetowa AMI (Altruism Medicine Institute) [on-line]. altruismmedicine.org. [dostęp 2016-09-14]. (ang.).
  49. ↑ Goleman 2003 ↓, s. 15,17.
  50. ↑ Amy Cuddy: Język ciała kształtuje naszą osobowość. [w:] TED (konferencja); (this talk was presented at an official TED conference, and was featured by our editors on the home page [on-line]. TEDGlobal 2012. [dostęp 2015-10-16]. (ang.).
  51. ↑ Biofeedback. [w:] Wyszukiwarka portalu psychiatria.pl [on-line]. www.psychiatria.pl. [dostęp 2015-10-15].
  52. ↑ Applied Psychophysiology and Biofeedback, [w:] Description, Springer International Publishing AG, ISSN 1090-0586, ISSN 1573-3270 (Online) [dostęp 2015-10-15] (ang.).
  53. ↑ a b Izabela Dębicka: Muzykoterapia. muzykoprofilaktyka i muzykoterapia w leczeniu nerwic dziecięcych. [w:] Strona internetowa Uniwersytetu Kochanowskiego w Kielcach [on-line]. www.ujk.edu.pl. [dostęp 2015-10-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-04)].
  54. ↑ a b Muzykoterapia > Terapeutyczna moc ukryta w dźwiękach. [w:] Brainmed - blog psychologiczny [on-line]. brainmed.pl. [dostęp 2015-10-17].
  55. ↑ Aromaterapia - kwartalnik Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego. [w:] Strona internetowa Polskiego Towarzystwa Aromaterapeutycznego [on-line]. www.pta.org.pl. [dostęp 2015-10-17].
  56. ↑ Daniel Goleman: Why aren't we more compassionate? (Interactive transcript). [w:] Wykład na TED (konferencja) [on-line]. www.ted.com. [dostęp 2015-12-02]. (ang.).; transcript pl
  57. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 178–179.
  58. ↑ a b Psyche w sądzie > Psychologia sądowa > Poligraf. [w:] Kryminalistyka i medycyna sądowa [on-line]. [dostęp 2015-12-02].
  59. ↑ a b Search results for 'au:Vrij, Aldert.' limited to Libraries Worldwide. [w:] WorldCat [on-line]. mcgill.worldcat.org. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
  60. ↑ Praca zbiorowa: Cardiovascular activity. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  61. ↑ Zegarek z GPS do biegania. Garmin Forerunner 225. [w:] Magazyn Bieganie [on-line]. www.magazynbieganie.pl. [dostęp 2015-10-18].
  62. ↑ Vahid Abootalebi, Mohammad Hassan Moradie, Mohammad Ali Khalilzadeh: A new approach for EEG feature extraction in P300-based lie detection. [w:] Comput Methods Programs Biomed. 94(1), doi: 10.1016/j.cmpb.2008.10.001 [on-line]. Elsevier Inc., kwiecień 2009. s. 48-57. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).; Abstract: P300-based Guilty Knowledge Test (GKT) has been suggested as an alternative approach for conventional polygraphy. The purpose of this study was to extend a previously introduced pattern recognition method for the ERP assessment in this application. This extension was done by the further extending the feature set and also the employing a method for the selection of optimal features. For the evaluation of the method, several subjects went through the designed GKT paradigm and their respective brain signals were recorded. Next, a P300 detection approach based on some features and a statistical classifier was implemented. The optimal feature set was selected using a genetic algorithm from a primary feature set including some morphological, frequency and wavelet features and was used for the classification of the data. The rates of correct detection in guilty and innocent subjects were 86%, which was better than other previously used methods.
  63. ↑ Praca zbiorowa: Respiratory activity. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  64. ↑ Praca zbiorowa: Electrodermal activity. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  65. ↑ Praca zbiorowa: Measurements of brain function. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  66. ↑ Converus EyeDetect > About Us. [w:] Strona internetowa [on-line]. converus.com. [dostęp 2015-12-04]. (ang.).
  67. ↑ Praca zbiorowa: Facial and Body Movement, Linguistic Analysis. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. [dostęp 2015-11-12]. (ang.).
  68. ↑ A. FREITAS-MAGALHÃES: The face of Lies. Leya, 2013. ISBN 989-98524-0-6.
  69. ↑ Paul Ekman. [w:] Strona internetowa Księgarni psychologicznej Sensus.pl [on-line]. sensus.pl. [dostęp 2015-06-21].
  70. ↑ a b c d Artykuł oparty na publikacji: Wojciech Wypler (2009), 'Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem', Prace IPSIR UW, 14, 161-181: Psychologiczne badania nad kłamstwem. [w:] Artykuł przeglądowy (Paul Ekman, Bella DePaulo, Aldert Vrij) [on-line]. rekrutacja-selekcja.pl. [dostęp 2015-10-16].
  71. ↑ P. Ekman, W. Friesen: Facial Action Coding System: A Technique for the Measurement of Facial Movement. Palo Alto: Consulting Psychologist Press, 1978.; pozycja wielokrotnie cytowana, zob. m.in. Facial action coding system > Non-verbal behavior studies na Noldus.com
  72. ↑ Carl-Herman Hjortsjö ('Man's face and mimic language, 1969), Paul Ekman i Wallace V. Friesen (1978), Ekman, Friesen, Joseph C. Hager (2002): Facial Action Coding System FACS. 2002. [dostęp 2015-06-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-22)].; (Piotr Marszałkowski: System Kodowania Ruchów Mimicznych – wersja polska opisu znaków mimicznych kodu. [w:] Neurolution [on-line]. marszalkowski.org. [dostęp 2018-02-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-21)]. (pol.).
  73. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 112–145.
  74. ↑ Feeling and Thinking. Preferences Need No Inferences. „American Psychologist”. 35 (2), s. 151-175, luty 1980. American Psychological Association. (ang.). 
  75. ↑ Grzegorz Tomicki: Człowiek – istota racjonalizująca. [w:] Polski Portal Psychologii Społecznej [on-line]. www.psychologia-spoleczna.pl. [dostęp 2015-12-02].
  76. ↑ Jonathan Haidt - Social psychologist. [w:] TED Speaker Personal profile [on-line]. www.ted.com. [dostęp 2015-12-02]. (ang.).
  77. ↑ Professor Aldert Vrij. [w:] Strona internetowa University of Portsmouth > Staff [on-line]. www.port.ac.uk. [dostęp 2015-10-24]. (ang.).
  78. ↑ a b c Wojciech Wypler: Aktualne trendy w psychologicznych badaniach nad kłamstwem. [w:] Prace Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji UW, tom 14 [on-line]. UW. s. 161-181. [dostęp 2015-10-16].
  79. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 90.
  80. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 2–41.
  81. ↑ a b Ekman 2012 ↓, s. 100, 124, 152–154, 179–180.
  82. ↑ Daniel Bordman: Jak wykrywać kłamstwo: czym jest słynny błąd Otella?. [w:] www.bordman.pl Coaching, budowanie wizerunku, emisja głosu, personality PR, wystąpienia publiczne [on-line]. 18 September 2013. [dostęp 2015-12-10].
  83. ↑ a b c Wariografia kryminalistyczna. [w:] Materiały dydaktyczne Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego [on-line]. www.wpia.uni.lodz.pl. [dostęp 2015-12-02]. (pol.).
  84. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 181–187.
  85. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 181–185.
  86. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 185–187.
  87. ↑ Praca zbiorowa: Appendix A. Polygraph Questioning Techniques. [w:] OpenBook : The Polygraph and Lie Detection [on-line]. National Academies Press, 2003. s. 253–258. [dostęp 2015-12-04]. (ang.).
  88. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 74–145.
  89. ↑ Na czym polega badanie wariografem? [online], Wyższa Szkoła Prawa, 6 sierpnia 2021 [dostęp 2021-10-07] (pol.).
  90. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 188–197.
  91. ↑ D.C. Raskin ; J.C. Kircher ; C.R. Honts ; S.W. Horowitz: Study of the Validity of Polygraph Examinations in Criminal Investigation. [w:] NCJRS Abstract [on-line]. www.ncjrs.gov, 1988. [dostęp 2015-12-04].
  92. ↑ Frank S. Horvath, John E. Reid: The Reliability of Polygraph Examiner Diagnosis of Truth and Deception. scholarlycommons.law.northwestern.edu. [dostęp 2015-10-18].
  93. ↑ Piotr Marszałkowski: Ryzyko Brokawa. [w:] Strona autora (komunikacja niewerbalna, mikroekspresje, analiza wiarygodności) [on-line]. marszalkowski.org, 12 czerwca, 2014. [dostęp 2015-12-10]. (pol.).
  94. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 100, 124, 147, 149, 152–154, 179–180.
  95. ↑ Wariograf współczesnym nosem Pinokia?. [w:] Brainmed - blog psychologiczny [on-line]. brainmed.pl, 19 września 2014. [dostęp 2015-10-16].
  96. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 148.
  97. ↑ Ken Alder: The Lie Detectors, Scene from 'Call Northside 777'. [w:] Clip (pivotal lie detection scene, with Keeler playing himself) nz stronie internetowej Kena Aldera [on-line]. www.kenalder.com. [dostęp 2015-11-09]. (ang.).
  98. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 18–20, 117.
  99. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 173–177.
  100. ↑ Christina Sterbenz: This ex-cop thinks lie-detector tests are so inaccurate he's facing 100 years in prison for starting a website that taught people how to cheat them. [w:] Business Insider Law and Order [on-line]. [dostęp 2015-10-19].
  101. ↑ Jacob Gershman: Critic of Polygraph Tests Accused of Teaching People to Lie to Government. [w:] The Wall Street Journal [on-line]. [dostęp 2015-10-19].
  102. ↑ AntiPolygraph.org. antipolygraph.org. [dostęp 2016-09-29]. (ang.).
  103. ↑ The curious story of how the lie detector came to be. „BBC News Magazine”, 21 May 2013. (ang.). 
  104. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 197–203.
  105. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 200, 208.
  106. ↑ a b Ekman 2012 ↓, s. 207, 209.
  107. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 207–209.
  108. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 201–211.
  109. ↑ Bill Mears: Deal in Wen Ho Lee case may be imminent; Supreme Court delays decision whether to take up lawsuit. [w:] CNN Law Center [on-line]. edition.cnn.com, 22 maja 2006. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  110. ↑ CBSNews staff > As CBS News Correspondent Sharyl Attkisson: Wen Ho Lee's Problematic Polygraph. [w:] CBSNews.com [on-line]. www.cbsnews.com, February 4, 2000. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  111. ↑ Jeff Stein: Lie Detectors Lie (Tell the C.I.A.). [w:] The New York Times > Opinion [on-line]. www.nytimes.com, February 19, 1995. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  112. ↑ How Aldrich Ames Beat the Lie Detector Test. [w:] HubPages » Education and Science » Psychology & Psychiatry » Intelligence & Intelligence Testing [on-line]. hubpages.com/education, March 19, 2012. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  113. ↑ Tim Johnson: Cuban spy passed polygraph at least once. [w:] The Miami Herald [on-line]. www.latinamericanstudies.org, Mar. 28, 2002. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  114. ↑ Gilbert A. Lewthwaite, Karen Hosler: Spy suspect passed 2 polygraph tests. [w:] The Baltimore Sun [on-line]. articles.baltimoresun.com, February 24, 1994. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  115. ↑ Chris Summers: Confessions of a serial killer. [w:] BBC News Online [on-line]. news.bbc.co.uk, 5 November, 2003. [dostęp 2015-11-11]. (ang.).
  116. ↑ Dutton ↓, s. 79.
  117. ↑ Dutton ↓, s. 93.
  118. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 225–229.
  119. ↑ Richard Hauptmann (Lindbergh Kidnapping) Trial 1935. [w:] Famous American Trials [on-line]. law2.umkc.edu. [dostęp 2016-07-15]. (ang.).
  120. ↑ U.S. Popygraph Law. [w:] The Lie Detectors [on-line]. [dostęp 2015-12-06]. (ang.).
  121. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 174–175.
  122. ↑ Vaughan Bell: The truth about lie detectors. [w:] The Guardian [on-line]. www.theguardian.com, 22 April 2012. [dostęp 2015-12-08]. (ang.).
  123. ↑ Ekman 2012 ↓, s. 175.
  124. ↑ Other Workplace Standards: Lie Detector Tests. [w:] Employment Law Guide A Companion to the FirstStep Employment Law Advisor [on-line]. www.dol.gov. [dostęp 2015-12-08]. (ang.).
  125. ↑ a b Olgierd Rudak: Sąd Najwyższy przeciwko stosowaniu wariografu w przesłuchaniu. [w:] Lege Artis Prawie wszystko, co chcieliście wiedzieć o prawie, ale wstydziliście się zapytać [on-line]. czasopismo.legeartis.org, 30 stycznia 2015. [dostęp 2015-12-06].
  126. ↑ Czy badanie wariografem jest dowodem w sądzie? Aktualny stan prawny [online], Instytut Badań Wariograficznych, 27 marca 2019 [dostęp 2019-04-23] (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Brunon Hołyst: Kryminalistyka (wydanie 12). Warszawa: LexisNexis (PWN 1973), 2010. ISBN 978-83-7620-386-7.
  • Stan B. Walters: Kłamstwo cała prawda o… Jak wykryć kłamstwo i nie dać się oszukać. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2002. ISBN 83-89120-31-3.
  • Paul Ekman: Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie (oryg.: Telling Lies. Clues to Deceit in the Marketplace, Politics and Marriage. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012. ISBN 978-83-01-14082-3.
  • Daniel Goleman: Emocje destrukcyjne. Jak możemy je przezwyciężyć?. Dom wydawniczy Rebis, 2003-01-01.
  • Kevin Dutton: Mądrość psychopatów. Lekcja życia pobrana od świętych, szpiegów i seryjnych morderców. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, 2015. ISBN 978-83-7758-780-5.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wariograf&oldid=73148431”