Wikipedia

Zabytkowe cerkwie w diecezji lubelsko-chełmskiej

lista w projekcie Wikimedia

Na terenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 2019 funkcjonowały 53 świątynie[1][a], z czego dwadzieścia pięć to obiekty zabytkowe[2]. Najstarszą cerkwią należącą do diecezji (jak również najstarszą świątynią we władaniu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego) jest cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie, wzniesiona w XVI w.[3]. Drugą co do wieku budowlą sakralną w diecezji lubelsko-chełmskiej jest natomiast katedralny sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie, wyświęcony w 1633[4]. Spośród pozostałych zabytkowych cerkwi dziewięć to budowle wzniesione jako świątynie unickie w XVIII i XIX w. (do 1875), zaś trzynaście – cerkwie prawosławne zbudowane po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875, a przed wycofaniem się Rosjan z Królestwa Polskiego w 1915. Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie została wzniesiona jako prawosławna cerkiew wojskowa w latach 1846–1852[5].

Tło historyczne edytuj

Brakuje dokładnych informacji o początkach budownictwa cerkiewnego na terytorium zajmowanym obecnie przez diecezję lubelsko-chełmską. W dokumentach i kronikach (latopisach) wymienione są tylko niektóre świątynie istniejące na ziemi chełmskiej i południowym Podlasiu w średniowieczu: cztery cerkwie wzniesione przez Daniela Halickiego w Chełmie, cerkiew św. Mikołaja w Hrubieszowie oraz monaster w Uhrusku[6]. Według unickiego biskupa Jakuba Suszy pierwszymi cerkwiami na wskazanym obszarze były: sobór w Chełmie, wzniesiony w 1001, cerkiew św. Bazylego w Chełmie oraz cerkiew monasterska w Spasie. Żadna z tych świątyń nie zachowała się[7].

Bardziej szczegółowe spisy cerkwi i służących w nich kapłanów prawosławnych pochodzą dopiero z XVI w., jednak większość wymienionych w nich świątyń z pewnością istniała już wcześniej. W XVI w. tylko na ziemi chełmskiej i w zachodniej części południowego Podlasia (bez obecnego powiatu bialskiego) odnotowano 176 prawosławnych obiektów sakralnych[6]. Również z tego okresu przetrwały jedynie pojedyncze obiekty, bardzo mało jest także źródeł ikonograficznych dotyczących cerkwi nieistniejących[7].

Według prowadzonych w dwudziestoleciu międzywojennym badań Iwana Kryp'jakewycza, zweryfikowanych i uzupełnionych w 1943 przez arcybiskupa chełmskiego i podlaskiego Hilariona i Semena Lubarskiego, łącznie na obszarze Chełmszczyzny i południowego Podlasia cerkwie istniały w 460 miejscowościach. Ponieważ w niektórych z nich na przestrzeni dziejów działało kilka świątyń, pełny wykaz historycznych cerkwi w obu regionach do 1943 zawiera 507 pozycji[8].

Zdecydowana większość prawosławnych świątyń funkcjonujących na wskazanym terytorium w różnych okresach została zniszczona lub przekształcona w kościoły rzymskokatolickie[9].

Cerkwie czynne edytuj

Świątynie czynne
Nazwa zdjęcie obiektu przynależność dekanalna i parafialna nr zabytku zarys historii zarys architektury
Sobór Przemienienia Pańskiego w Lublinie
 
 Lublin, parafia Lublin A/227 z 21.01.1960. i 21.02.1967 Wzniesiony w I połowie XVII w. na miejscu dwóch starszych cerkwi prawosławnych. Od II połowy XVI w. istniał przy nim monaster męski[10]. Świątynia była przedmiotem sporu między prawosławnymi a unitami w XVII w. i ostatecznie w 1695 przeszła na własność tych drugich[11]. Do parafii prawosławnej należy ponownie od 1875 i od tego czasu pozostaje czynna (z wyjątkiem lat 1915–1920 i 1944–1945). Sobór katedralny diecezji lubelsko-chełmskiej od momentu jej erygowania w 1989[12]. Budowla późnorenesansowa, jednowieżowa, orientowana, trójnawowa. We wnętrzu znajduje się trzyrzędowy siedemnastowieczny ikonostas[13][14].
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny we Włodawie
 
 Chełm, parafia Włodawa A/234 z 02.06.1987 Wzniesiona w 1840, jako unicka, na miejscu świątyni prawosławnej (a następnie unickiej) istniejącej od początku XVI w.[15] Użytkowana przez prawosławnych ponownie od 1875. Gruntownie przebudowana w latach 90. XX wieku, wtedy przybrała obecny wygląd[16]. Pozostawała czynna do 1947, gdy po wysiedleniu prawosławnych Ukraińców miejscowa parafia przestała funkcjonować, ponownie otwarta została w 1952[17]. Wzniesiona w stylu eklektycznym, łączącym urzędowy styl bizantyjsko-rosyjski z elementami klasycystycznymi, jednokopułowa, z trzema wieżami. We wnętrzu znajduje się klasycystyczny ikonostas z połowy XIX w.[18]
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Bończy
 
 Zamość, parafia Bończa A/281 z 02.12.2004. Wzniesiona w latach 1878–1881 z rosyjskich funduszy rządowych, na miejscu cerkwi prawosławnej, a następnie unickiej istniejącej co najmniej od XV w. Pozostawała czynna do bieżeństwa w 1915, ponownie otwarta została w 1923, działała do wywózek prawosławnych Ukraińców w ramach wysiedleń do ZSRR i Akcji „Wisła”. Parafia restytuowana w 1956[19]. Reprezentuje urzędowy styl bizantyjsko-rosyjski w wariancie nawiązującym do siedemnastowiecznej architektury moskiewsko-jarosławskiej (jedna z pierwszych świątyń wzniesionych w tym stylu w Królestwie Polskim). Budowla trójdzielna, dwukopułowa[20], we wnętrzu jednorzędowy ikonostas.
Cerkiew św. Jana Teologa w Chełmie
 
 Chełm, parafia Chełm A/193 z 13.02.1967. Wzniesiona na potrzeby rosyjskiej parafii wojskowej w latach 1846–1852, użytkowana jako cerkiew parafialna od 1864. Jedyna prawosławna świątynia istniejąca w Chełmie przed 1918, która nie została w niepodległej Polsce zrewindykowana na rzecz Kościoła katolickiego, przez co po przejęciu przez katolików dawnego soboru Narodzenia Matki Bożej stała się głównym ośrodkiem kultu Chełmskiej Ikony Matki Bożej[5]. Nieprzerwanie czynna od czasu poświęcenia[21]. Cerkiew łączy elementy stylu klasycystycznego z bizantyjsko-rosyjskim. Budowla pięciokopułowa, z wolno stojącą dzwonnicą[22]. We wnętrzu trzyrzędowy ikonostas.
Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Horostycie   Chełm, parafia Horostyta A/143 z 27.01.1967. Wzniesiona na początku XVIII w., jako unicka, na miejscu szesnastowiecznej świątyni prawosławnej. Od 1875 funkcjonuje jako cerkiew prawosławna. Kilkakrotnie remontowana w XIX w. Czynna nieprzerwanie, z wyjątkiem lat 1915–1923 i 1947–1953[23]. Budowla drewniana, jednokopułowa, jednonawowa. We wnętrzu znajduje się ikonostas z 1880[23].
Cerkiew św. Mikołaja w Zabłociu   Terespol, parafia Zabłocie A-171 z 15.12.1988. Wzniesiona na początku XX wieku na miejscu starszej cerkwi, początkowo prawosławnej, następnie unickiej i ponownie prawosławnej po 1875. Była siedzibą najliczniejszej parafii wiejskiej w eparchii chełmskiej. Czynna od momentu poświęcenia, z wyjątkiem lat 1915–1921 i 1947–1951[24]. Budowla jednonawowa, jednokopułowa, z dzwonnicą usytuowaną nad przedsionkiem. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski z elementami nawiązującymi do budownictwa sakralnego rosyjskiej Północy, Podlasia i kościołów katolickich. Wyposażenie świątyni pochodzi z początku XX w[24].
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Kobylanach   Terespol, parafia Kobylany A-283 z 18.11.1997. Wzniesiona w ostatniej dekadzie XIX w. na miejscu starszej cerkwi, pierwotnie prawosławnej, następnie unickiej i ponownie prawosławnej po 1875. Nieprzerwanie czynna z wyjątkiem lat 1917–1920, po 1927 do końca dwudziestolecia międzywojennego była przedmiotem sporu między duchowieństwem prawosławnym i neounickim[25]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski w wariancie neoruskim. Jest to budynek trójdzielny, jednokopułowy. Wyposażenie świątyni pochodzi z XIX w[25].
Cerkiew Opieki Matki Bożej w Sławatyczach   Terespol, parafia Sławatycze A/1410 z 15.12.1988. i 20.09.2011. Wzniesiona na początku XX w. na miejscu starszych świątyń, początkowo prawosławnych, następnie unickich i ponownie prawosławnych[26]. Jedna ze świątyń ufundowanych na Chełmszczyźnie przez moskiewskiego kupca Kławdija Paschałowa. Nieprzerwanie czynna z wyjątkiem lat 1915–1918 i 1947–1965[27]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. Wzniesiona według projektu przygotowanego dla całej grupy świątyń w regionie, jest jedyną cerkwią z grupy, która zachowała pierwotny wygląd i przeznaczenie. Posiada pięć kopuł oraz dzwonnicę nad przedsionkiem, w jej zewnętrznych zdobieniach widoczne są szczególne wpływy architektury sakralnej Moskwy[27][28].
Cerkiew Świętej Trójcy w Tarnogrodzie   Zamość, parafia Tarnogród A/196 z 11.10.1979. Wzniesiona na przełomie lat 60. i 70. XIX w. lub na początku lat 70. z rosyjskich funduszy rządowych, jako świątynia unicka. W 1875 zamieniona na prawosławną[29]. Od tego czasu nieprzerwanie czynna, z wyjątkiem lat 1915–1921[30]. Ośrodek kultu św. Leoncjusza z Tarnogrodu[31] i Tarnogrodzkiej Ikony Matki Bożej[32]. Reprezentuje styl późnoklasycystyczny z elementami rosyjsko-bizantyjskimi. Budynek trójdzielny, dwukopułowy. Ikonostas we wnętrzu świątyni pochodzi z XIX w., był rozbudowywany w latach 2002–2003[29].
Cerkiew św. Michała Archanioła w Nosowie   Biała Podlaska, parafia Nosów A-144 z 31.12.1983. Wzniesiona w 1862 jako świątynia unicka, z fundacji miejscowego dziedzica, na miejscu trzech starszych świątyń (prawosławnej i dwóch unickich). Przekazana parafii prawosławnej w 1875, od tego czasu nieprzerwanie czynna, z wyjątkiem lat 1915–1921. Ośrodek kultu Leśniańskiej Ikony Matki Bożej[33]. Zbudowana w stylu klasycystycznym z kamienia polnego, z tynkowanym detalem, trójdzielna, orientowana, z pojedynczą ośmioboczną wieżyczką i wolno stojącą dzwonnicą. Ikonostas cerkwi powstał w ostatnich trzech dekadach XIX w[34].
Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim   Zamość, parafia Tomaszów Lubelski A/194 z 24.08.1979. Wzniesiona z rosyjskich funduszy rządowych w latach 1885–1890 na miejscu starszej świątyni (początkowo prawosławnej, następnie unickiej i powtórnie prawosławnej). Nieprzerwanie czynna z wyjątkiem lat 1945–1957[35]. Eklektyczna, w stylu rosyjsko-bizantyjskim z elementami klasycystycznymi, krzyżowo-kopułowa, trójdzielna, z pięcioma latarniami. Jedna z ostatnich cerkwi w Królestwie Polskim zbudowana w stylu bizantyjsko-rosyjskim w pierwotnej wersji wypracowanej przez Konstantina Thona[36].
Cerkiew św. Apostoła Jana Teologa w Terespolu   Terespol, parafia Terespol A/77 z 04.04.1958. Wzniesiona w XVIII w. jako świątynia unicka na miejscu dwóch lub trzech starszych budowli sakralnych[37]. Przekazana Kościołowi prawosławnemu w 1875, wbrew protestom większości wiernych. Odnowiona w ostatniej dekadzie XIX w. W dwudziestoleciu międzywojennym należała do parafii neounickiej, która ponownie zmieniła wyznanie na prawosławne w 1941, od tego czasu jest nieprzerwanie czynna[37]. Budowla wzniesiona pierwotnie w stylu barokowym, przebudowana w stylu neoklasycystycznym, orientowana, trójdzielna, z pojedynczą kopułą i portykiem na frontonie. Dzwonnica świątyni jest konstrukcją wolno stojącą[38].
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie
 
 Zamość, parafia Hrubieszów A/176 z 16.07.1977. Wzniesiona w latach 70. XIX w. z funduszy państwowych, od tego czasu jest nieprzerwanie czynna (z wyjątkiem lat 1914–1921 oraz 1947–1951)[39]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. Jedyna w Polsce cerkiew trzynastokopułowa. Budowla jest trójdzielna, na planie krzyża greckiego[39]. We wnętrzu znajduje się dwurzędowy ikonostas z XIX w.

Cerkwie otwierane sporadycznie lub nieczynne edytuj

Świątynie otwierane sporadycznie lub nieczynne
Nazwa zdjęcie obiektu przynależność dekanalna i parafialna nr zabytku zarys historii zarys architektury
Cerkiew św. Mikołaja w Dratowie
 
 Lublin, parafia Dratów A/986/1-3 z 31.10.1989. Wzniesiona w latach 1888–1889 z rosyjskich funduszy rządowych na miejscu starszych cerkwi (początkowo prawosławnych, następnie unickich i ponownie prawosławnych). Czynna do 1915, otwarta ponownie w 1923, zamknięta po wywózkach prawosławnych Ukraińców w 1947. Otwarta w 1959, jest od tej pory obsługiwana przez duchowieństwo z Lublina (liturgie nie odbywają się co niedziela)[40]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski, bogato dekorowana ozdobnym detalem na fasadzie, trójdzielna, jednokopułowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem. We wnętrzu znajduje się dwurzędowy ikonostas oraz kopie dziewiętnastowiecznych ikon[41].
Cerkiew Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Sosnowicy
 
 Chełm, parafia Horostyta A/144/50 z 02.05.1988. Wzniesiona w latach 1891–1894 z rosyjskich funduszy rządowych na miejscu starszych cerkwi (prawosławnej, unickiej i ponownie prawosławnej). Czynna jako parafialna do 1946 (z przerwą w latach bieżeństwa, 1915–1919). Po wysiedleniu prawosławnych Ukraińców świątynia została porzucona i zaadaptowana na magazyn. Chociaż w 1966 PAKP otrzymał zgodę na przywrócenie zniszczonej cerkwi do pierwotnych zadań, dopiero w latach 90. XX wieku pozyskano fundusze na remont obiektu. Z powodu braku wiernych w Sosnowicy w świątyni odprawiana jest jedynie Święta Liturgia w święto patronalne[42]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski z elementami klasycystycznymi. Wzniesiona na planie krzyża, jednonawowa, dwukopułowa. We wnętrzu obiektu z pierwotnego wyposażenia przetrwał jedynie XIX-wieczny ikonostas[43].
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Uhrusku
 
 Chełm, parafia Włodawa A/133/39 z 02.06.1987 Wzniesiona w 1849 jako świątynia unicka na miejscu starszej cerkwi tego wyznania, pierwotnie prawosławnej, powstałej w 1220 jako sobór katedralny eparchii uhruskiej. Po 1875, gdy obiekt stał się własnością parafii prawosławnej, został częściowo przebudowany. W 1915 porzucona, w latach I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej poniosła znaczne straty. Ponownie otwarta w 1920, działała do 1947, po wysiedleniach prawosławnej ludności do 1957 lub 1958 pozostawała porzucona[44]. Odtąd działa jako filia parafii włodawskiej[45]. Budynek reprezentuje styl eklektyczny z przewagą elementów klasycystycznych i rosyjsko-bizantyjskich przy obecności motywów neoromańskich i neogotyckich. Jednonawowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem. We wnętrzu osiemnastowieczny ikonostas[46].
Cerkiew Świętych Kosmy i Damiana w Kolechowicach
 
 Lublin, parafia Lublin A/982 z 25.09.1989 Wzniesiona w 1902 jako cerkiew Świętych Antoniego i Zofii – kaplica nagrobna na miejscu pochówku matuszki Zofii Dudzińskiej, małżonki proboszcza miejscowej parafii. Trzynaście lat później porzucona po ewakuacji ludności prawosławnej w głąb Rosji, w dwudziestoleciu międzywojennym była nielegalnie obsługiwana przez mnichów z monasteru św. Onufrego w Jabłecznej. Nowe wezwanie przejęła po zburzonej w czasie akcji rewindykacyjnej kolechowickiej cerkwi parafialnej. Po wywiezieniu miejscowej ludności prawosławnej w 1947 została zamknięta. Budynek zwrócono PAKP w 1983, jednak z powodu braku wiernych nabożeństwa odbywają się sporadycznie[47]. Budynek jednonawowy, pierwotnie jednokopułowy, wzniesiony z palonej cegły. We wnętrzu zabytkowe wyposażenie z cerkwi zniszczonej w 1938[48][49].
Cerkiew św. Antoniego Pieczerskiego i św. Męczennicy Paraskiewy w Holi   Chełm, parafia Horostyta A/44 z 19.05.1966. i 27.12.1995 Wzniesiona jako świątynia unicka w 1846, na miejscu starszych cerkwi (początkowo prawosławnych, następnie unickich), gruntownie przebudowana po przyłączeniu miejscowej parafii do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1875[50]. Pozostawała czynna do 1915. W dwudziestoleciu międzywojennym była to świątynia neounicka (w miejscowości przetrwała nieformalna wspólnota katolików obrządku wschodniego)[51]. W czasie II wojny światowej ponownie stała się cerkwią prawosławną[52]. Zamknięta w 1947, przez sześć lat była otwierana jedynie na Paschę, od 1953 jest cerkwią filialną, nabożeństwa odbywają się dwa razy w miesiącu[53]. Cerkiew drewniana o konstrukcji zrębowej, szalowana, pierwotnie trójkopułowa (przetrwała jedna kopuła), halowa. We wnętrzu ikonostas z II połowy XIX w[50].
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Szczebrzeszynie   Zamość, parafia Zamość A/474 z 24.11.1956 i 24.03.1970 Wzniesiona najprawdopodobniej w XVI w. jako prawosławna, po 1596 stała się świątynią unicką[54] i zachowała to wyznanie do 1875. Formalnie do 1915 była świątynią parafii prawosławnej, jednak opór wiernych przeciwko zmianie wyznania sprawił, że placówka duszpasterska de facto nie funkcjonowała[55]. W dwudziestoleciu międzywojennym z braku wiernych pozostawała nieczynna, w ramach akcji rewindykacyjnej w 1938 rozpoczęto jej rozbiórkę. Po protestach mieszkańców zrujnowana świątynia nie została zniszczona. Po II wojnie światowej była wykorzystywana jako magazyn, a następnie została całkowicie porzucona[56]. W 2006 zwrócona PAKP, nabożeństwa odbywają się w niej w najważniejsze święta[57]. Budowla jednonawowa, orientowana, wzniesiona na planie prostokąta, z pojedynczą sygnaturką. We wnętrzu zrekonstruowany ikonostas (na wzór dziewiętnastowiecznego) oraz freski z przełomu XVI i XVII w.[54].
Cerkiew Kazańskiej Ikony Matki Bożej i św. Proroka Eliasza w Wojsławicach   Chełm, parafia Chełm A/478 z 31.01.1970. Wzniesiona jako świątynia unicka w II połowie XVIII w., przeszła w ręce parafii prawosławnej w 1874. Pozostawała czynna do wysiedleń prawosławnych Ukraińców w latach 40. XX wieku, kiedy została zamieniona na magazyn[58]. Odremontowana na początku XXI w. z inicjatywy diecezji lubelsko-chełmskiej[59], nie jest użytkowana liturgicznie z braku wiernych, nabożeństwa odbywają się jedynie w czasie dorocznych Spotkań Trzech Kultur w Wojsławicach[59][60]. Budowla jednonawowa, barokowa, kryta blaszanym dachem z pojedynczym cebulastym hełmem[61]. We wnętrzu brak ikonostasu i innych elementów wyposażenia cerkiewnego[62].
Cerkiew Świętej Trójcy w Dubience   Chełm, parafia Chełm A/378 z 20.01.1990. Wzniesiona na miejscu spalonej świątyni prawosławnej (wcześniej unickiej) w 1909 z fundacji moskiewskiego kupca Paschałowa[63]. Działała jako parafialna do 1915, następnie od 1923 do 1944 jako filialna[64]. Po wywiezieniu miejscowej ludności prawosławnej do ZSRR była użytkowana jako magazyn i sukcesywnie dewastowana. Częściowy remont został przeprowadzony na początku XXI w., jednak świątynia w dalszym ciągu pozostaje zamknięta[63]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski w jego późnym, neoruskim wariancie. Wzniesiona z cegły, jednonawowa, z dzwonnicą nad przedsionkiem oraz pięcioma kopułami nad nawą[65]. Wnętrze obiektu jest całkowicie zdewastowane[63].
Cerkiew św. Michała Archanioła w Kulnie   Zamość, parafia Tarnogród A-101 z 27.09.2004. Wzniesiona jako unicka w 1827[66], w 1875 przeszła w ręce parafii prawosławnej. Była siedzibą parafii tego wyznania do wywiezienia prawosławnych Ukraińców z Kulna w 1946. Nie posiadała gospodarza i niszczała przez kolejne dwadzieścia sześć lat, od 1972 jest współużytkowana przez parafie prawosławną i rzymskokatolicką jako świątynia filialna[67]. Wzniesiona w stylu rosyjsko-bizantyjskim, trójdzielna, z dzwonnicą ponad przedsionkiem i niewielką kopułą nad nawą[68]. We wnętrzu brak wyposażenia typowego dla świątyń prawosławnych[69][70].
Kaplica Zmartwychwstania Pańskiego w Terespolu   Terespol, parafia Terespol A/866 z 30.06.2008. Świątynia cmentarna, czynna od 1892[37]. Budowla drewniana, orientowana, z niewielką wieżyczką zakończoną cebulastą kopułką nad nawą[71].
Cerkiew Świętych Niewiast Niosących Wonności w Lublinie   Lublin, parafia Lublin A/879 z 21.02.1984. Cerkiew cmentarna ufundowana przez prezesa Izby Skarbowej w Lublinie Andrieja Diejkuna, wzniesiona w latach 1902–1903[72]. Reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski. Świątynia pięciokopułowa, z dachem namiotowym i dzwonnicą nad przedsionkiem, dwupoziomowa[73].
Cerkiew św. Symeona Słupnika w Dołhobyczowie   Zamość, parafia Hrubieszów A/438 z 28.03.1988. Wzniesiona na początku XX w., porzucona po wywózce miejscowej ludności prawosławnej, przez lata pozostawała w ruinie[74]. Wyremontowana na początku XXI wieku. Nabożeństwa odbywają się sporadycznie[75]. Reprezentuje styl neobizantyński. Świątynia murowana, dwukopułowa. We wnętrzu zrekonstruowany ikonostas[76].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Liczba wynikająca z podliczenia świątyń w poszczególnych dekanatach.

Przypisy edytuj

  1. ↑ Prawosławna Diecezja Lubelsko - Chełmska [online], lublin.cerkiew.pl [dostęp 2019-09-06].
  2. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  3. ↑ M. Bołtryk, Cerkiew w Szczebrzeszynie wraca do Cerkwi, „Przegląd Prawosławny”, nr 3 (249), marzec 2006
  4. ↑ G. Kuprianowicz, M. Roszczenko: Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 1993, s. 23. ISBN 83-901221-1-1.
  5. ↑ a b Kiernikowski P.: Miasto Chełm w okresie międzywojennym (1918–1939). Chełm: Rocznik Chełmski, 2007, s. 289–290. ISBN 978-83-922585-1-3.
  6. ↑ a b I. Kryp'jakewycz, R. Kryp'jakewycz, Materiały do istoriji cerkow Chołmszczyny i Pidlaszszja [w:] red. W. Borysenko, M. Łesiw, T. Kara-Wasyljewa, J. Hawryluk, W. Nazaruk, W. Serhijczuk, Chołmszczyna i Pidlaszszja. Istoriko-etnohraficzne doslidżennja, Rodowid, Kyjiw 1997, ISBN 966-95114-0-2, s.134.
  7. ↑ a b W. Słobodian, Ukrajinśki cerkwy Chołmszczyny ta Pidlaszszja [w:] red. W. Borysenko, M. Łesiw, T. Kara-Wasyljewa, J. Hawryluk, W. Nazaruk, W. Serhijczuk, Chołmszczyna i Pidlaszszja. Istoriko-etnohraficzne doslidżennja, Rodowid, Kyjiw 1997, ISBN 966-95114-0-2, ss.153–155.
  8. ↑ I. Kryp'jakewycz, R. Kryp'jakewycz, Materiały do istoriji cerkow Chołmszczyny i Pidlaszszja [w:] red. W. Borysenko, M. Łesiw, T. Kara-Wasyljewa, J. Hawryluk, W. Nazaruk, W. Serhijczuk, Chołmszczyna i Pidlaszszja. Istoriko-etnohraficzne doslidżennja, Rodowid, Kyjiw 1997, ISBN 966-95114-0-2, s.135.
  9. ↑ I. Kryp'jakewycz, R. Kryp'jakewycz, Materiały do istoriji cerkow Chołmszczyny i Pidlaszszja [w:] red. W. Borysenko, M. Łesiw, T. Kara-Wasyljewa, J. Hawryluk, W. Nazaruk, W. Serhijczuk, Chołmszczyna i Pidlaszszja. Istoriko-etnohraficzne doslidżennja, Rodowid, Kyjiw 1997, ISBN 966-95114-0-2, s.136.
  10. ↑ G. Kuprianowicz, M. Roszczenko: Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 1993, s. 14–17. ISBN 83-901221-1-1.
  11. ↑ G. Kuprianowicz, M. Roszczenko: Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 1993, s. 21–24. ISBN 83-901221-1-1.
  12. ↑ G. Kuprianowicz, M. Roszczenko: Cerkiew prawosławna Przemienienia Pańskiego w Lublinie. Lublin: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, 1993, s. 26, 34–36. ISBN 83-901221-1-1.
  13. ↑ P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 63–64. ISBN 83-242-0361-3.
  14. ↑ Gulbińska-Konopa U.: Ikonostas cerkwi Przemienienia Pańskiego w Lublinie. teatrnn.pl. [dostęp 2012-07-10]. (pol.).
  15. ↑ P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] red. E. Olszewski: Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku. Lublin-Włodawa: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Włodawskiej, 2002, s. 270–271. ISBN 83-227-0898-X.
  16. ↑ B. Seniuk, Prawosławne cerkwie guberni lubelskiej i siedleckiej zrealizowane według projektów arch. Wiktora Iwanowicza Syczugowa, członka Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu [w:] Do piękna nadprzyrodzonego. Sesja naukowa na temat rozwoju sztuki sakralnej od X do XX wieku na terenie dawnych diecezji chełmskich Kościoła rzymskokatolickiego, prawosławnego, greckokatolickiego. Chełm: Muzeum Chełmskie, 1996, s. 275. ISBN 83-914960-6-6.
  17. ↑ P. Superczyńska, Parafia prawosławna we Włodawie [w:] red. E. Olszewski: Włodawa. Miasto i region na przełomie XX/XXI wieku. Lublin-Włodawa: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Włodawskiej, 2002, s. 276–279. ISBN 83-227-0898-X.
  18. ↑ Architektura włodawskiej cerkwi. cerkiew.wlodawa.pl. [dostęp 2011-10-15]. (pol.).
  19. ↑ G. J. Pelica. Z dziejów parafii Opieki Matki Bożej w Bończy. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 1 (254), styczeń 2011. Warszawa. ISSN 2039-4499. 
  20. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 122. ISBN 83-232-1463-8.
  21. ↑ Pelica G.J. Lepiej oliwą niż winem. „Przegląd Prawosławny”. 9 (207), wrzesień 2002. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  22. ↑ Historia parafii. cerkiew-chelm.pl. [dostęp 2011-10-15]. (pol.).
  23. ↑ a b Pelica G. J.: Historia: Horostyta – Podwyższenia Krzyża Pańskiego. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-01-04]. (pol.).
  24. ↑ a b G. J. Pelica. Z dziejów parafii św. Mikołaja z Zabłociu. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 6 (259), czerwiec 2011. Warszawa. ISSN 2039-4499. 
  25. ↑ a b G. J. Pelica. Historia parafii Opieki Matki Bożej w Kobylanach. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 2 (267), luty 2012. Warszawa. ISSN 2039-4499. 
  26. ↑ Historia:Sławatycze – Opieki Matki Bożej. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-10-17]. (pol.).
  27. ↑ a b N. Klimuk. Sławatycki cud. „Przegląd Prawosławny”. 10 (328), październik 2012. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  28. ↑ P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 370. ISBN 83-242-0361-3.
  29. ↑ a b P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 80. ISBN 83-232-1463-8.
  30. ↑ red. Szczygieł R.: Dzieje Tarnogrodu. Tarnogród: Urząd Miasta i Gminy w Tarnogrodzie, 2006, s. 240.
  31. ↑ Makal P.: Święty mnich wyznawca Leoncjusz z Tarnogrodu. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-09-05]. (pol.).
  32. ↑ Bogdan P.: Powrót Tarnogrodzkiej Ikony Matki Bożej do Tarnogrodu. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-02-21]. (pol.).
  33. ↑ G. J. Pelica. Z dziejów parafii św. archanioła Michała w Nosowie. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 9 (250), wrzesień 2010. Warszawa. ISSN 2039-4499. 
  34. ↑ red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo lubelskie powiat Biała Podlaska. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2006, s. 194–196. ISBN 83-89101-47-5.
  35. ↑ Historia: Tomaszów Lubelski - św. Mikołaja Cudotwórcy. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-07]. (pol.).
  36. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 98–99 i 151. ISBN 83-232-1463-8.
  37. ↑ a b c Pelica G. J.: Historia: Terespol – św. ap. Jana Teologa. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-27]. (pol.).
  38. ↑ red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo lubelskie, powiat Biała Podlaska. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2006, s. 227–228. ISBN 83-89101-47-5.
  39. ↑ a b P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 136. ISBN 83-232-1463-8.
  40. ↑ Historia:Dratów – św. Mikołaja Cudotwórcy. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-10-17]. (pol.).
  41. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 97–98. ISBN 83-232-1463-8.
  42. ↑ G. J. Pelica. Z dziejów parafii Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Sosnowicy. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 1 (254), styczeń 2011. Warszawa. ISSN 2039-4499. 
  43. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 148. ISBN 83-232-1463-8.
  44. ↑ G. J. Pelica. Dzieje parafii Zaśnięcia Matki Bożej w Uhrusku. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 2 (231), luty 2009. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna. ISSN 2039-4499. 
  45. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 174. ISBN 978-83-7629-260-1.
  46. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 152. ISBN 83-232-1463-8.
  47. ↑ Lublin: Zarys dziejów Prawosławia w Kolechowicach. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-03-26]. (pol.).
  48. ↑ Szutowicz A.: Pamięci zburzonej kolechowickiej cerkwi. Nad Buhom i Narwoju. [dostęp 2013-03-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-01)]. (pol.).
  49. ↑ Oswiaszczenije cerkwi w s. Kolechowicach Włodawskago ujezda, "Chołmsko-Warszawskij Jeparchialnyj Wiestnik, nr 34, r. XXVI, s. 408.
  50. ↑ a b red. R. Brykowski, E. Smulikowska: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo lubelskie powiat włodawski. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1975, ss. 11–13.
  51. ↑ G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 143. ISBN 978-83-925882-0-7.
  52. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 78. ISBN 978-83-7629-260-1.
  53. ↑ Uljasz A.: Ekumeniczna cerkiew. Słowo i Myśl. [dostęp 2012-12-22]. (pol.).
  54. ↑ a b P. Krasny: Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777–1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego. Kraków: DoDo Editor, 2010, s. 21–25. ISBN 978-83-928734-2-6.
  55. ↑ P. Krasny: Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777–1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego. Kraków: DoDo Editor, 2010, s. 19. ISBN 978-83-928734-2-6.
  56. ↑ P. Krasny: Fabrica Ecclesiae Ruthenorum. Dzieje cerkwi w Szczebrzeszynie i jej rozbudowy w latach 1777–1789 w świetle kroniki ks. Jana Karola Lipowieckiego. Kraków: DoDo Editor, 2010, s. 30–33. ISBN 978-83-928734-2-6.
  57. ↑ Majka D.: Europa ratuje cerkwie. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-05-12]. (pol.).
  58. ↑ red. Pilipiuk A.: Wojsławice : skarby naszej pamięci : wspomnienie o miasteczku. Lublin: Petit, 2012, s. 70–71. ISBN 978-83-61144-60-1.
  59. ↑ a b red. Pilipiuk A.: Wojsławice : skarby naszej pamięci : wspomnienie o miasteczku. Lublin: Petit, 2012, s. 73-76. ISBN 978-83-61144-60-1.
  60. ↑ Grabska Z.: Wojsławice... Przy rynku stoi synagoga. krajoznawcy.pl. [dostęp 2013-07-04]. (pol.).
  61. ↑ Zabytki Wojsławic. agb.waw.pl. [dostęp 2013-07-04]. (pol.).
  62. ↑ red. Pilipiuk A.: Wojsławice : skarby naszej pamięci : wspomnienie o miasteczku. Lublin: Petit, 2012, s. 72. ISBN 978-83-61144-60-1.
  63. ↑ a b c G. Rąkowski: Polska egzotyczna. Cz. II. Przewodnik. Pruszków: Rewasz, 2003, s. 203–204. ISBN 978-83-62460-26-7.
  64. ↑ G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 42–44. ISBN 978-83-925882-0-7.
  65. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 134. ISBN 83-232-1463-8.
  66. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 140. ISBN 83-232-1463-8.
  67. ↑ Bystre, parafia pw. św. Andrzeja Boboli. diecezja.zamojskolubaczowska.pl. [dostęp 2013-08-11]. (pol.).
  68. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004. ISBN 83-232-1463-8.
  69. ↑ P. Gerent: Prawosławie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1989. Toruń: Adam Marszałek, 2007, s. 172–173. ISBN 978-83-7441-468-5.
  70. ↑ Pelica G. J.. Ślady wyrwane z zapomnienia. „Przegląd Prawosławny”. 6 (252), czerwiec 2006. ISSN 1230-1078. 
  71. ↑ red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo lubelskie, powiat Biała Podlaska. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2006, s. 229. ISBN 83-89101-47-5.
  72. ↑ Historia Prawosławia w Lublinie. [dostęp 2009-03-16]. (pol.).
  73. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 103. ISBN 83-232-1463-8.
  74. ↑ Grajko J.. Świadczą o naszej tu obecności. „Przegląd Prawosławny”. 7(301), s. 30, lipiec 2010. ISSN 1230-1078. 
  75. ↑ Radziukiewicz A.. Ścieżkami miłości. „Przegląd Prawosławny”. 11 (329), listopad 2012. ISSN 1230-1078. 
  76. ↑ Zabytki powiatu hrubieszowskiego. Hrubieszów: Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, 2011, s. 39–40. ISBN 978-83-931607-0-9.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zabytkowe_cerkwie_w_diecezji_lubelsko-chełmskiej&oldid=71945797”