Zamek Tenczyn
Zamek Tenczyn – ruiny zamku leżącego na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej, włączony w XIV wieku do kazimierzowskiego systemu tzw. Orlich Gniazd, we wsi Rudno w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w odległości 24 km na zachód od Krakowa, 5 km na południowy zachód od Krzeszowic, 1 km na północ od autostrady A4.
![]() | |
![]() | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Miejscowość | |
Typ budynku | |
Styl architektoniczny | |
Ukończenie budowy |
XIV w. |
Zniszczono |
1656 |
Położenie na mapie gminy Krzeszowice ![]() | |
Położenie na mapie Polski ![]() | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego ![]() | |
Położenie na mapie powiatu krakowskiego ![]() | |
![]() | |
Strona internetowa |

Ruiny zamku stoją na dawnym stożku wulkanicznym[2], będącym najwyższym wzniesieniem Garbu Tenczyńskiego (Góra Zamkowa 398[2]/401[3] m n.p.m.).
Historia zamku
edytujPierwsza wzmianka dotycząca okolic zamku Tenczyn, datowana jest na 24 września 1308 r. Wówczas Władysław Łokietek z oddziałem rycerstwa przebywający w lasach in Thanczin wydał dokument dla klasztoru o. cystersów w Sulejowie. Przyjmuje się, że pierwszy zamek (drewniany) zbudował około 1319 r. kasztelan krakowski Nawój z Morawicy. Wzniósł on największą na zamku wieżę, zwaną do dziś „Wieżą Nawojową”. Właściwym twórcą zamku murowanego był syn Nawoja, Jędrzej (Andrzej[4]), wojewoda krakowski i sandomierski. Na najwyższej, północno-wschodniej części wzgórza, wzniósł dalszy fragment zamku, w którym mieszkał i zmarł w 1368 r. On także pierwszy przyjął nazwisko Tęczyński. Syn Jędrzeja, Jaśko, odnowił i znacznie rozbudował zamek, a także założył kaplicę. Z tego okresu pochodzi pierwsza odnotowana w dokumentach historycznych wzmianka dotycząca bezpośrednio zamku. Władysław Jagiełło więził w nim niektórych ważniejszych jeńców krzyżackich, wziętych do niewoli w czasie bitwy pod Grunwaldem.
W krótkim czasie ród Tęczyńskich doszedł do wielkiego znaczenia. W posiadaniu Tęczyńskich było 45 miejscowości, w tym 15 w pobliżu zamku. W 1461 r. przez blisko rok na zamku w Rudnie mieszkał Jan Długosz. Około połowy XVI w. często na zamku bywali: Mikołaj Rej z Nagłowic, Jan Kochanowski, Piotr Kochanowski oraz inne ważne postaci polskiego odrodzenia. Do połowy XVI w. wygląd zamku nie ulegał większym zmianom. W tym okresie znajdowały się przy nim: folwark, łaźnia, browar ze słodownią i dom praczek. W 1570 r. kasztelan wojnicki, podkomorzy wielki koronny Jan Tęczyński „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tenczynie” – pisał Bartosz Paprocki w Herbach rycerstwa polskiego. Zamek posiadał trzy skrzydła, otwarte ku zachodowi, ozdobione renesansowymi attykami, gzymsami i krużgankami. Rozbudowa ciągnęła się do początku XVII w. Zamek wraz z podgrodziem został otoczony murem kurtynowym, od północy wzmocniono go basteją wjazdową (barbakanem), a od południa dwiema pięciokątnymi bastejami. Pod zamkiem rozciągały się ogrody (od północy) i winnice (od zachodu i południa). Ostatnią dużą inwestycją na zamku była gruntowna przebudowa kaplicy zamkowej, dokonana w początkach XVII w. przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową, późniejszą fundatorkę klasztoru o. karmelitów bosych w Czernej. W 1637 r. zmarł wojewoda krakowski Jan Magnus Tęczyński, ostatni przedstawiciel rodu. Jego jedyna córka Izabela wyszła za mąż za Łukasza Opalińskiego. W 1655 r. marszałek wielki koronny Jerzy Lubomirski, ustępując przed Szwedami, ukrył skarbiec koronny w Starej Lubowli na Spiszu, ale rozpuścił fałszywą wieść, że skarbiec znajduje się na Tenczynie. Oddział szwedzki pod dowództwem Kurta Christopha von Königsmarck obległ zamek w 1655 roku, i po obronie załogi pod dowództwem kapitana piechoty Jana Dziuli, przyjął jego kapitulację. Szwedzi jednak nie dotrzymali warunków układu i wymordowali całą załogę[5]. Po tym, gdy nie znaleźli skarbu koronnego, w lipcu 1656 r. opuścili zamek i spalili.
Na początku XVIII w. dobra tenczyńskie przeszły po kądzieli w ręce Adama Sieniawskiego, tą samą drogą uzyskał je wojewoda ziem ruskich, książę August Aleksander Czartoryski i z kolei jego córka Izabela Lubomirska. Po potopie szwedzkim zamek został w większej części odbudowany i częściowo zamieszkany. Wchodził w 1662 roku w skład hrabstwa tenczyńskiego Łukasza Opalińskiego[7]. W 1748[8]/1768 r. uległ pożarowi w wyniku uderzenia pioruna i od tego czasu popadał w coraz większą ruinę. W 1783 r. prochy ostatniego z Tęczyńskich, Jana, przeniesiono z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku. Od 1816 r. zamek stał się własnością Potockich herbu Pilawa i pozostał w ich rękach do wybuchu II wojny światowej w 1939 r.
Na początku XXI w. zamek popadał w coraz większą ruinę w związku ze sporami kompetencyjnymi między różnymi szczeblami administracji publicznej. W 2008 r. powstało obywatelskie Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”, mające na celu nagłośnienie sytuacji ruin zamku oraz zmuszenie władz lokalnych i centralnych do wywiązywania się z obowiązku ochrony zabytku[9].
W 2009 r. wydana została decyzja w sprawie unieważnienia decyzji o odebraniu zamku rodzinie Potockich w ramach reformy rolnej w 1944 r., jej wykonanie zostało jednak wstrzymane[10]. W 2009 r. z uwagi na zły stan techniczny zamek został zamknięty dla zwiedzających. W 2010 r. gmina, będąca administratorem zamku, pozyskała środki z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i rozpoczęła zabezpieczanie ruin[11]. Dzięki pracom zabezpieczającym proces niszczenia ruin udało się zatrzymać.
W lipcu 2016 r., w wyniku porozumienia zawartego między gminą Krzeszowice a spadkobiercami Adama hr. Potockiego, ruiny zamku zostały ponownie otwarte dla zwiedzających[12]. Organizatorem ruchu turystycznego na zamku jest Fundacja Na Rzecz Rozwoju i Promocji Sztuki New Era Art.[13]
Plan zamku
edytujHipotetyczna rekonstrukcja faz rozwojowych, według W. Łuszczkiewicza, N. Pajzderskiego, S. Polaczka. B. Guerquina. M. Korneckiego. T. Małkowskiej-Holzerowej i J. Kurtyki. Przypuszczalna identyfikacja pomieszczeń na podstawie aktu podziałowego z 1553 r. i rysunku E.J. Dahlberga z 1655 r. W nawiasach podano szacunkowe datowanie oraz roczne daty wzmianek źródłowych:
- A – zamek górny (XIV w.)
- a – studnia (1655)
- B – zamek dolny (XIV / XV w.), zamek Tenczyn cum muro (1410), przedzamcze, czyli przygródek (1553)
- C – rekonstrukcja przebiegu zburzonego muru obwodowego w XIV – XV w. (B. Guerquin)
- D – dom mieszkalny w XIV w. (B. Guerquin), stajnie, kuchnie, piekarnia, wozownia 1553, 1733
- E – wieża bramna, tzw. wieża Nawojowa z przedbramiem (XIV lub XIV / XV w.), turris altissima ad portom arcis (1655)
- F – kaplica (XIV – XV w.)
- ff – zakrystia i skarbczyk (XVII w.)
- G – barbakan i szyja ubezpieczające wjazd na zamek (przełom XV / XVI w. lub pierwsza 1/3 XVI w., 1655)
- H – baszta „Dorotka” z XIV / XV w. (1553)
- I – część reprezentacyjna (XV w.)
- i – „wielka sala” 1553 = izba stołowa z piecem z herbem Tęczyńskich i z ich 15 portretami 1733
- ii – komnata, która jest z „wielkiej sali” 1553 = „sala o 5 oknach” 1733
- iii – „pokój krzywy” z 2 portretami 1733
- J – krużganki (1579/84)
- K – basteje (przełom XVI / XVII w.), w tym Baszta Grunwaldzka (pd-zach); z uwagi na wieloboczny (nieokrągły) kształt Bogdanowski (Sztuka Obronna, Kraków 1993, s. 156–157) oznacza je jako bastiony (w typie szkoły włoskiej).
- L – mury i dwie baszty przedzamcza sprzed 1579 (XV w.)
- I – baszta z XV w. (może gdanisko? łazienka 1553, „baszta pusta” 1733)
- II – baszta z XV w. (więzienna?)
- M – mury przedzamcza po założeniu fortyfikacji bastejowych (XVI / XVII w.)
- N – pomieszczenia załogi i służby
- Nn – baszta czworokątna (zapewne najstarsza wieża bramna z XIV w., później wchłonięta przez zabudowania)
Pomnik przyrody na dziedzińcu
edytuj- Klon jawor – pomnik przyrody rosnący na dziedzińcu zamku – drzewo ustanowiono pomnikiem: 15 kwietnia 1936 r.
Legendy
edytuj- Podobno małżonka jednego z Tęczyńskich nie szczędziła swoich wdzięków innym. Dowiedziawszy się o tym, jej mąż zamurował wiarołomną żonę żywcem w baszcie zw. „Dorotka”. Jęki i krzyki grzesznicy długo jeszcze było słychać w zamku, a i jakoby dzisiaj tajemnicze odgłosy dobywają się niekiedy z głębi ruin.
- Ostatni z rodu Tęczyńskich miał zostać śmiertelnie poturbowany przez potężnego dzika, podczas łowów w położonej niedaleko od zamku Puszczy Dulowskiej[14].
- Podobno podczas księżycowych nocy na „Wieży Nawojowej” pośród płomieni widać postać płaczącej kobiety, słychać też szczęk żelaza. Postać ta znika, dopiero gdy zabrzmi dzwon w pobliskim klasztorze.
- Podobno w trzeciej – najgłębszej kondygnacji lochów zamkowych pod dawną kaplicą znajdują się wielkie skarby. Bogactw tych strzegą diabły pod postaciami wielkich psów. Można je wykraść przez 2 dni w roku: nocą w Boże Narodzenie i na Wielkanoc. Należy się jednak wystrzegać cienia tajemniczego rycerza, który nocą krąży po zamku bo kto go ujrzy już nigdy nie wraca.
Odniesienia w kulturze
edytujPlenery zamku zostały wykorzystane m.in. w serialu Czarne chmury (reż. Andrzej Konic) w odcinku pt. „Wilcze Doły” oraz w serialu Rycerze i rabusie i w filmie Ostrze na ostrze.
Galeria
edytuj-
Widok od południowego zachodu
-
Widok od zachodu
-
Dziedziniec zamku
-
Widok zamku
-
Wieża Dorotka
-
Widok zamku
-
Kaplica zamkowa
-
Barbakan z bramą wjazdową
-
Zamek z lotu ptaka
-
Wieża Nawojowa od dziedzińca
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 9 [dostęp 2025-01-12] .
- ↑ a b Stępowski 2014 ↓, s. 3.
- ↑ Według map rastrowych zamieszczonych na „Geoportalu”.
- ↑ Stępowski 2014 ↓, s. 11.
- ↑ Tomasz Ślęczka, Hieronim Chrystian Holsten w Polsce – „potop” widziany oczyma niemieckiego najemnika, Napis seria XII 2006, s. 334 http://rcin.org.pl/Content/56514/WA248_67356_P-I-2795_sleczka-hieronim.pdf.
- ↑ Album widoków Krakowa i jego okolic. Z. 1-3, Krakow: Lit. M. Salba, 1862 .
- ↑ Jacek Pielas, Podział latyfundium Łukasza Opalińskiego, marszałka nadwornego koronnego z lat 1668–1670, w: Inter maiestatem ac libertatem. Studia z dziejów nowożytnych dedykowane Profesorowi Kazimierzowi Przybosiowi, red. J. Stolicki, M. Ferenc, J. Dąbrowski, Kraków 2010, s. 158.
- ↑ Stępowski 2014 ↓, s. 50.
- ↑ Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”.
- ↑ Gmina wciąż nie wie, czy ratować „Mały Wawel”. Dziennik Polski, 2010.
- ↑ Ruiny bezpieczniejsze. Dziennik Polski, 2010.
- ↑ Tenczyn będzie otwarty dla zwiedzających od 23 lipca. Ratuj Tenczyn, 2016-07-22.
- ↑ Zamek Tenczyn w Rudnie | Centrum Kultury i Sportu w Krzeszowicach [online], ckiskrzeszowice.pl [dostęp 2018-10-02] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-02] (pol.).
- ↑ Żukow-Karczewski 1990 ↓, s. 19–21.
Bibliografia
edytuj- Julian Zinkow, Krzeszowice i okolice, Warszawa – Kraków: PTTK „Kraj”, 1988, ISBN 83-7005-100-6 .
- Janusz Kurtyka, Tęczyńscy, Kraków: Secesja, 1997, ISBN 83-86077-83-2 .
- Tomasz Jurasz, Zamki i ich tajemnice, Warszawa: Iskry, 1972 .
- Marek Żukow-Karczewski, Tenczyn – zamek bastejowy Tenczyńskich, „Aura”, 2, 1990 .
- Maciej Stępowski , Tenczyn. Historia rozkwitu i upadku zamku, Kraków: Drukarnia Eikon Plus, 2014, ISBN 978-83-60391-72-3 .
Linki zewnętrzne
edytuj- Stowarzyszenie „Ratuj Tenczyn”
- Rudno 1, wś, pow. chrzanowski, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 941 ., s. 941.
- Archiwalne widoki i publikacje o zamku w bibliotece Polona