Zawada (toponim)

(Przekierowano z Zawada (archeologia))

Zawada, Zawady i pokrewne – toponim występujący, współcześnie bądź historycznie, w blisko 300 przypadkach w Polsce, głównie jako nazwa miejscowości lub ich części. M.in. wg Elżbiety Kowalczyk-Heyman, Kazimierza Rymuta najczęściej jest to nazwa kulturowa lub topograficzna[1][2][3][4], Zawady – w pewnych przypadkach rodowa[5][6]. Część badaczy stara się odtwarzać jej wczesnośredniowieczne znaczenie, np. Aleksander Gieysztor, uważa ją za nazwę militarno-obronną pochodzącą od rodzaju fortyfikacji lub umocnień[7][8][9][10][11][12][13], podobnie, choć przytaczając też zdania przeciwne, pisze Jerzy Rajman[14][15]. Inni (jak Konstanty Damrot, Jerzy Jankowski) dodatkowo uznali, że nazwy tego typu są charakterystyczne dla pogranicza[16][17][18][19] i na podstawie podobnych "toponimów obronnych" próbowano później wykreślać granice terytoriów plemiennych, co jednak spotkało się z ostrzejszą krytyką[5][6]. Echa militarno-obronnego sensu nazwy dostrzega się też w języku staropolskim, w którym element obronny miecza, rodzaj jelca, określano mianem: myeczewa zawada[20][21], jak też i w późniejszych pracach o sztuce fortyfikacji, należących już do domeny historii wojskowości[22].

Dalsza etymologia edytuj

Według Brücknera nazwa ta ma związek z „wada”[23], poprzez: wadzić komuś = przeszkadzać komuś. Zawadzić = zahaczyć, zaczepić o coś; w XIX w.: zacząć się wadzić, zacząć zwadę[24]. Pokrewne starosłowiańskiemu vaditi (oskarżać), zavaditi (związać)[25] od prasłowiańskiego *vaditi, *zavaditi, *zavada[26][27]. Czesław Kosyl zaklasyfikował nazwę Zawada do nazw dwuznacznych i niejasnych[28]. W staropolszczyźnie ma ona kilka znaczeń[20], obecnie funkcjonuje w sensie dosłownym: przeszkoda terenowa[29].

Część badaczy uznaje za niewykluczone, że nazwy niektórych z miejscowości (oraz nazwiska) w środkowej i środkowo-wschodniej Europie: Zawada (gwarowe: zåwada), Zawady, Zawadka, Závada, Завада, Sowade, kaszb. Zawadô mogły powstać od „nazw obronnych” tego typu.

Krytyka tez o militarnym, obronnym lub granicznym charakterze nazwy edytuj

W latach 50. i 60. XX wieku wśród badaczy panowało przekonanie o związku "Zawad" z grodami, aby je zweryfikować w pracy Elżbiety Kowalczyk, z 1992 roku, zebrano łącznie blisko 300 tego typu toponimów (Zawada i pokrewne), potencjalne grody zlokalizowano tylko w czternastu przypadkach[30], ostatecznie te z wczesnego średniowiecza potwierdzono zaledwie w czterech. Jak dowiedziono m.in. na podstawie map z XVIII i XIX wieku oraz starszych źródeł pisanych dwanaście nazw okazało odnosić się bezpośrednio do karczem, 37 do młynów, a w miejscowościach o takich nazwach obiekty te były stosunkowo liczniejsze[5][31], część nazw dotyczyło najpewniej karczowisk[6]. Także w języku staropolskim doszukano się związku wyrazu zawada: z rodzajem tamy lub jazu[20] (występującego często jako część młyna wodnego), najczęściej budowanego z pali wbijanych w dno rzeki[32] – taka konstrukcja mogła zaledwie przypominać budowanie palisady w pobliżu fosy. Jak się więc okazuje archeologiczne badania i nowe metody datowania nie potwierdzają tezy o każdorazowym istnieniu struktur militarno obronnych w pobliżu miejsc o takich lub pokrewnych nazwach[33][34], a istniejące w literaturze przedmiotu próby określania wczesnośredniowiecznego znaczenia tego typu nazw wymagają krytycznego opracowania[33][5][34]. Podobnie Jerzy Nalepa, tezy o wczesnośredniowiecznym militarno-obronnym charakterze nazwy, uważa za niedostatecznie udowodnione[35][5]. Według krytycznych prac toponim ten to określenie abstrakcyjne, tak jak współcześnie, nie oznaczające żadnej konkretnej przeszkody[16]. Bez pewności czym dane Zawady były (archeologia jest nauką, która to stara się weryfikować) ani kiedy nazwy tego typu powstały, zbyt ogólne wykorzystywanie ich (np. do odtwarzania granic plemiennych) jest nieuprawnione[36][37].

Prace archeologiczne i zabytkowe fortyfikacje edytuj

Niektóre z licznych miejscowości o takiej nazwie są miejscami niekoniecznie wczesnośredniowiecznych znalezisk archeologicznych, m.in.:

  1. Zawada (gmina Dębica) – znajduje się tu obronny zamek Ligęzów z XVII w.
  2. Zawada (gmina Głogówek) – osada[38]
  3. Zawada (gmina Tarnów) – fundamenty grodzisk i zamki na przestrzeni wieków w okolicy Góry św. Marcina, legendy mówią o pobliskiej lokalizacji pogańskiego chramu[39]
  4. Zawada (gmina Połaniec) – „Osada kultury łużyckiej grupy tarnobrzeskiej w Zawadzie gm. Połaniec” (Bolesława Chomentowska, Rzeszów 1989)
  5. Zawada (gmina Turawa) – „Wczesnośredniowieczny gródek palisadowy”[40]
  6. Zawada (gmina Zielona Góra) – „Wczesnośredniowieczna osada”[41]
  7. Zawada Lanckorońska (gmina Zakliczyn) – prowadzone są tu prace archeologiczne odkrywające fundamenty wczesnośredniowiecznych struktur obronnych[42].
  8. Zawada Pilicka – osady[43][44]
  9. Paština Závada (Słowacja) – odkryto tu siedlisko kultury puchowskiej i słowiańskiej z VII – VIII wieku[45][46].
  10. Zawady (gmina Zbuczyn) – cmentarzysko szkieletowe, należące do zespołu osadniczego wraz z pobliskim wczesnośredniowiecznym (VII-XIII w.) grodziskiem we wsi Krzesk-Królowa Niwa[47]
  11. Zawady (gmina Chynów) – osada.[48]

Szczegółowa lista zabytków archeologicznych portalu NID zawiera kilkaset pozycji związanych z miejscami o rozważanych nazwach[49][50].

Przypisy edytuj

  1. Kazimierz Rymut, 1967, Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego s. 199
  2. Władysław Lubaś, 1968, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego s. 176
  3. Eugeniusz Pawłowski, 1971, Nazwy miejscowości Sądecczyzny s. 140
  4. E. Kowalczyk-Heyman, 2006, Światowit t. VI (XLVII), Fasc. B, 2006 Disce aut discede, czyli o tym po co archeologowi potrzebna jest wiedza toponomastyczna i geografia historyczna
  5. a b c d e E. Kowalczyk, 1992, ‘Nazwy obronne’ Słup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w średniowieczu w bazie „Prace badawcze” portalu Nauka Polska (OPI).
  6. a b c Ewa Rzetelska-Feleszko (1994) Recenzja z: "'Nazwy obronne' Słup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w średniowieczu", E. Kowalczyk, Warszawa 1992, w: Onomastica t. 39
  7. zawada (to znaczy umocnienie wsi na przedpolu grodu)” Aleksander Gieysztor, (1986), Wczesna Polska i Europa s. 12 w: Naród – kościół – kultura: szkice z historii Polski, red. Adam Chruszczewski, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL 1986 (przekład angielski: Nation – church – culture: essays on Polish history, ed. Adam Chruszczewski, Lublin 1990)
  8. Aleksander Gieysztor, 1958, Początki feudalizmu i społeczeństwo wczesnofeudalne cz. 2 r. 3.7. Zarząd państwa; wojsko i sztuka wojenna w: Historia polski, redakcja Tadeusz Manteuffel, Henryk Łowmiański, PWN, s. 170
  9. Maria Wilczyńska, 1967, Ziemia radomska między Mazowszem a Sandomierzem w średniowieczu. s. 111, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 15 (1)
  10. Tadeusz Lalik, 1967, Sandomierskie we wcześniejszym średniowieczu. Prowincja, księstwo, województwo, s. 56, w: Studia sandomierskie: materiały do dziejów miasta Sandomierza i regionu sandomierskiego, red. Teresa Wąsowicz, Jan Pazdur, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
  11. Elżbieta Dąbrowska, 1965, Studia nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym Ziemi Wiślickiej, Wrocław-Warszawa-Kraków
  12. Tadeusz Wasilewski, 1981, Poland’s Administrative Structure in Early Piast Times. Castra Ruled by Comités as Centres of Provincesand Territorial Administration, Acta Poloniae Historica. T. 44 s. 17.
  13. Witold Hensel, (1949/1950), (Poznań): Szkice wczesnodziejowe, 1. Wczesnopolskie umocnienia obronne, w: Slavia Antiqua II z. 2 s. 261
  14. Jerzy Rajman, 2004, Kraków : zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333 s. 6
  15. Pogranicze Śląsko-Małopolskie w średniowieczu, Jerzy Rajman, 1998.
  16. a b Jerzy Jankowski, 1988, Polskie terytoria plemienne w świetle toponimów obronnych.
  17. Konstanty Damrot, 1896, Die älteren Ortsnamen Schlesiens, ihre Entstehung und Bedeutung. (pol. Najstarsze nazwy miejscowości Śląska, ich powstanie i znaczenie) (1896)
  18. Henryk Łowmiański, 1970, Początki Polski: z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e. t. 3 s. 98, t. 4 s. 447, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
  19. Bogusław Gierlach, 1975, Studia nad archeologią średniowiecznego Mazowsza PWN.
  20. a b c PAN, IJP, „Słownik staropolski” Zapowiadanie-Zawity, t. XI z. 3 (71), Kraków 1997, s. 228.
  21. Bożena Sieradzka-Baziur (kierownik projektu), 2011–2015, Słownik pojęciowy języka staropolskiego, IJP PAN, hasło: myeczewa zawada
  22. Wojciech Gutkowski, 1811, Rozprawa o fortyfikacyi, w: Roczniki Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyiaciół Nauk. 1816, t 9. s. 196
  23. Aleksander Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego.
  24. Samuel Bogumił Linde, 1814, Słownik języka polskiego, Tom 6
  25. Josef Kurz et al., 1958-1994, вадити s. 163, завадити s. 629, Slovník jazyka staroslověnského
  26. Redaktorzy: Kazimierz Rymut, Maria Malec, Aleksandra Cieślikowa, 2000, Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Cz. 1, Odapelatywne nazwy osobowe s. 363
  27. Witold Mańczak, 2017, Polski słownik etymologiczny
  28. Czesław Kosyl, 1978, Nazwy miejscowe dawnego województwa lubelskiego s. 43
  29. „To, co (...) uniemożliwia swobodne przejście, dojście dokąd” Mały słownik języka polskiego PWN Warszawa 1995.
  30. „Ich [ośmiu z czternastu] pojawienie się w literaturze przedmiotu jest wynikiem powszechnego w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przekonania o związku Zawad z grodami i zbyt intensywnej interpretacji naturalnej rzeźby terenu.” – E. Kowalczyk, 1992, ‘Nazwy obronne’ Słup, Samborza i Zawada a zagadnienie obrony stałej ziem polskich w średniowieczu, s. 187
  31. E. Kowalczyk (1994), Powracający temat: Sieciechów : z problemów organizacji grodowej w Polsce wczesnośredniowiecznej s. 74 w: Kwartalnik historii kultury materialnej, t. 42, cz. 1, Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk).
  32. Zygmunt Gloger, 1901, hasło „jaz” w: Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. II. s. 285-286, Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego.
  33. a b Elżbieta Kowalczyk 2000, Momenty geograficzne państwa Bolesława Chrobrego. Na styku historii i archeologii, Kwartalnik Historyczny R. 107 nr 2 (2000) s. 42.
  34. a b E. Kowalczyk, 1991, Rzekome wczesnośredniowieczne nazwy obronne w świetle źródeł pisanych, językowych i materialnych (na przykładzie Słupa, Samborzy i Zawady) w: Sesja sprawozdawcza Instytutu Archeologii UW (streszczenia referatów), Warszawa-Bocheniec 1991.
  35. Jerzy Nalepa, 1973, Opuscula Slavica 2. Krytyczne i metodyczne uwagi o nazwach miejscowych dawnego województwa sandomierskiego, Lund
  36. Anna Marciniak, Elżbieta Kowalczyk, (1989) Recenzja z: "Polskie terytoria plemienne w świetle toponimów obronnych", Jerzy Jankowski, Wrocław 1988, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 37, cz. 3-4, Instytut Historii Kultury Materialnej (Polska Akademia Nauk).
  37. E. Kowalczyk (1998), Recenzja z: Krzysztof Wachowski, Śląsk w dobie przedpiastowskiej. Studium archeologiczne, Kwartalnik Historyczny, t. 105, nr 2, s. 122, Towarzystwo Historyczne, 1998.
  38. osada, Zawada – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2022-12-02] (pol.).
  39. Zawada k. Tarnowa – strona WWW. zawada.net.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-10)]. (archive.org).
  40. Bogusław Gediga, Jerzy Lodowski, 1972, Wczesnośredniowieczny gródek palisadowy w Zawadzie, pow. Opole Sprawozdania Archeologiczne T. 24 (1972) s. 217.
  41. Redakcja: Bartłomiej Gruszka, 2014, „Wczesnośredniowieczna osada w Zawadzie, stan. 1, gm. Zielona Góra. Studia interdyscyplinarne.”, Zielona Góra.
  42. Uniwersytet Jagielloński, Zakład Archeologii Średniowiecza, „Grodzisko w Zawadzie Lanckorońskiej” 2003, www.archeo.uj.edu.pl (web.archive.org).
  43. osada, Zawada Pilicka – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2022-12-02] (pol.).
  44. osada, Zawada Pilicka – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2022-12-02] (pol.).
  45. Ústredy portál verejnej správy (web.archive.org). portal.gov.sk. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-04-07)]..
  46. Paština Závada, naseobce.sk.
  47. Dr Joanna Kalaga, 2005, Krzesk-Królowa Niwa, gm. Zbuczyn Poduchowny, pow. siedlecki, woj. mazowieckie, st. 1. (archive.org)
  48. osada, Zawady – Zabytek.pl [online], zabytek.pl [dostęp 2021-02-25] (pol.).
  49. zabytek.pl, Zawada
  50. zabytek.pl, Zawady

Linki zewnętrzne edytuj