Wikipedia

Zawada (województwo podkarpackie)

wieś w województwie podkarpackim
Zobacz też: Zawada w innych znaczeniach tego słowa.

Zawada – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie dębickim, w gminie Dębica[5][4].

Zawada
wieś
Ilustracja
Dwór wybudowany przez Edwarda Aleksandra Raczyńskiego
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

dębicki

Gmina

Dębica

Liczba ludności (2011)

1392[2]

Strefa numeracyjna

14

Kod pocztowy

39-200[3]

Tablice rejestracyjne

RDE

SIMC

0818781[4]

Położenie na mapie gminy wiejskiej Dębica
Mapa konturowa gminy wiejskiej Dębica, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Zawada”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Zawada”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Zawada”
Położenie na mapie powiatu dębickiego
Mapa konturowa powiatu dębickiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Zawada”
Ziemia50°03′41″N 21°29′06″E/50,061389 21,485000[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Kościół pw. Narodzenia NMP
Zamek
Zabudowania dworskie
Karczma

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa tarnowskiego.

Wieś położona południkowo, na progu Pogórza Strzyżowskiego i zapadliska przedkarpackiego, wzdłuż rzeki Zawadki (Isełki), przecięta drogą krajową nr 94 i linią kolejową nr 91.

W Zawadzie ma siedzibę rzymskokatolicka parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny[6].

Części wsi

edytuj
Integralne części wsi Zawada[5][4]
SIMC Nazwa Rodzaj
0818798 Bobrek część wsi
0818806 Szemberek część wsi
0818812 Zagroda część wsi

Historia

edytuj

Wieś istniała od XIII wieku. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1337 roku. Nazwę miejscowości w zlatynizowanej staropolskiej formie Zawada wymienia w latach (1470-1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis[7]. Długosz wymienia również właściciela miejscowości Spytka z Melsztyna.

W XIV wieku, według zachowanych z tego okresu dokumentów, istniały dwie Zawady – Zawada oraz Bobrek, zwany też Wolą Zawadzką[8]. Bobrkiem nazywane jest obecnie wzgórze, na którym stoi kościół. Zawada od początku była wsią prywatną. Początkowo była posiadłością Melsztyńskich[9], później Ligęzów[8]. W 1595 roku Stanisław Ligęza zbudował w Zawadzie drewnianą kaplicę, zaś w 1616 roku sprowadził do wsi ojców augustianów, którzy zresztą szybko opuścili wieś. W XVII wieku w miejscu kaplicy zbudowano kościół[8]. Na przełomie XVI i XVII wieku Ligęzowie rozpoczęli też budowę okazałego zamku.

Od końca XVII w. kolejnymi właścicielami zamku, wsi i dóbr obejmujących miasto Dębica byli:

31 lipca 1791 roku utworzona została parafia Zawada. Przez ten okres Zawada dzieliła losy całej ziemi dębickiej – w tym klęski żywiołowe, takie jak powodzie i epidemie oraz najazdy wrogów.

Po I rozbiorze Polski (1772) Zawada weszła w skład zaboru austriackiego. W 1853 roku założono we wsi szkołę. W 1914 we wstępnej fazie I wojny światowej podczas bitwy galicyjskiej Zawada była miejscem walk rosyjsko-austriackich. Kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk[8]. Ucierpiał wówczas zamek, który odbudowano po wojnie. W czasie II wojny światowej wymordowana została przez okupantów niemieckich ludność żydowska. Okolice Zawady były miejscem działania licznych grup partyzanckich.

Po zakończeniu wojny majątek Raczyńskich został znacjonalizowany na mocy reformy rolnej z 1944[11], na jego terenie powstało państwowe gospodarstwo rolne i funkcjonowała nadal stadnina koni[9]. Około 1978 PGR przeszedł pod zarząd kombinatu Igloopol z Dębicy[9]. W 2000 zespół dworski stał się własnością prywatną[9].

Kościół

edytuj

Kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, będący obecnie Sanktuarium Maryjnym, stoi na wzniesieniu górującym nad okolicą. Pierwotnie stała w tym miejscu świątynia drewniana (Zawada należała do parafii Lubzina), fundowana przez Stanisława Ligęzę. We wnętrzu mieszczono przywieziony z Włoch w 1610 roku obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Namalowano go na wzór obrazu Matki Boskiej Śnieżnej z kaplicy Borghesów w bazylice Matki Bożej Większej w Rzymie. Uważany był przez ludność za cudowny.

Obecna świątynia wzniesiona została w latach 1646–1656 z fundacji Achacego Ligęzy[12]. 31 lipca 1791 roku utworzona została parafia Zawada, obejmująca też sąsiednie wsie.

Świątynia była i jest celem licznych pielgrzymek ludności okolicznych miejscowości. Parafianie zawadzcy przyczynili się znacznie do pomyślnego przeprowadzenia postępowania w sprawie koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej, składając zeznania o doznaniu licznych uzdrowień za przyczyną swojej patronki. Koronacja ta musiała być jednak przesunięta z planowanego terminu, tj. 1914 r., ze względu na wybuch I wojny światowej. W czasie tej wojny austriacki pocisk artyleryjski utknął w jednej z akacji otaczających obiekt i nie eksplodował, co mieszkańcy poczytali za cud. 8 września 1920 roku odbyła się koronacja obrazu przez biskupa tarnowskiego Leona Wałęgę[13].

Zespół dworski

edytuj

Zamek – jego początki sięgają II połowy XVI wieku, gdy władzę objął Stanisław Ligęza. W XVII wieku Ligęzowie wznieśli czterobasztowy zamek, największy w regionie. Po Ligęzach właścicielami zamku byli Przebędowscy, Radziwiłłowie oraz Raczyńscy. W 1819 roku nowym właścicielem zamku został hrabia Atanazy Raczyński.

W XIX wieku zamek był już w stanie ruiny (stały tylko dwie baszty), więc nowy właściciel przystąpił do jego gruntownej przebudowy, która zmieniła charakter obiektu. W efekcie prowadzonych prac powstała okazała czterobasztowa, masywna, piętrowa, pokryta dwuspadowym dachem budowla utrzymana w stylu neogotyckim. Jej główną, wschodnią fasadę zaprojektował pruski architekt Karl Friedrich Schinkel. Wówczas też od strony południowego zachodu zostało dobudowane do zamku dodatkowe skrzydło ze schodkowatymi szczytami. Zamek mieścił bogatą galerię obrazów i rzeźb oraz bibliotekę. Stanowił unikalne połączenie stylu arkadowego z neogotykiem.

W trakcie bitwy galicyjskiej w I wojnie światowej zamek został ufortyfikowany przez wojska austriackie, które wycofały się 23 września 1914. Na ich miejsce wkroczył rosyjski 2 Pułk Kozaków Dońskich, który spalił obiekt 27 września wraz z księgozbiorem i galerią. Pozostałości zostały ponownie podpalone podczas odwrotu rosyjskiego wiosną 1915[11][9]. Po zamku pozostała jedynie jedna zwieńczona krenelażem baszta z przyłączoną do niej wieżyczką oraz wspominane już dodatkowe skrzydło wraz z fragmentem murów. Po zakończeniu wojny Edward Bernard Raczyński odremontował ocalały fragment zamku i rozebrał ruiny[9][10].

W 1956 rozpoczęła się adaptacja pozostałości zamku do funkcji mieszkalnych i biurowych[9]. W latach 80. XX w. Igloopol przeprowadził kolejny remont zespołu pałacowego[9]. Po 1989 obiekt popadł w ruinę[11]. Jego prywatny właściciel prowadził od 2002 nieregularnie ograniczone prace remontowe (m.in. remont generalny oficyny przed 2014[14]) i w 2021 został zobowiązany do naprawy ogrodzenia[9].

Dwór – neorenesansowy, wzorowany na Groote Schuur(inne języki), śródmiejskiej willi Cecila Rhodesa w Kapsztadzie[11], piętrowy, założony na planie prostokąta. Wybudowany nieopodal starego zamku we wschodniej części parku w 1920 przez Edwarda Aleksandra Raczyńskiego, prawdopodobnie według projektu angielskiego architekta, sprowadzonego przez pochodzącą z tego kraju żonę właściciela[14]. Fasada wejściowa zwrócona na zachód ma na osi wgłębny portyk wsparty na czterech jońskich kolumnach, podtrzymujący taras na piętrze. Boczne ryzality wieńczą jednakowe, wysokie szczyty o falistych liniach. Od południa umieszczono niski taras stanowiący łącznik pomiędzy budowlą a ogrodem. Dwór otaczają niskie budynki gospodarcze. Obecnie zespół dworsko-parkowy jest zaniedbany. W willi mieści się siedziba Przedsiębiorstwa Rolno-Przemysłowego „Zawada” Marka Nagawieckiego[9][a], prezesa Żwirowni Grabiny[16], który w 1994 przejął Zakład Eksploatacji Kruszywa Latoszyn (przejściowo część Igloopolu) w Grabinach[17].

Karczma

edytuj

Karczmę zbudowano w XVII wieku jako przydrożną gospodę. Do dziś znajduje się tam, zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, zajazd. Była miejscem kręcenia filmów historycznych.

Zabytki

edytuj

Według rejestru zabytków NID[18] na listę zabytków wpisane są:

  • kościół parafialny pw. Narodzenia NMP, 1646, XIX, nr rej.: A-1138 z 30.05.1987
  • zespół dworski, nr rej.: A-253 z 18.03.1972:
    • pozostałości dworu (baszta), XVII i XIX w.
    • oficyna, pocz. XIX w.
    • pałac, 1918
    • pralnia z bramką, pocz. XIX w.
    • brama wjazdowa, pocz. XIX w.
    • studnia, pocz. XIX w.
    • park z XVIII-XIX w., nr rej.: A-420 z 16.07.1998
  • karczma z końca XVIII w., nr rej.: A-254 z 19.12.1969.

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Przedsiębiorstwo zajmuje się produkcją kamienia i kruszywa[15].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 159700
  2. ↑ Raport o stanie Gminy Dębica za 2020 rok s. 10
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1589 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  6. ↑ Parafia na stronie diecezji
  7. ↑ Joannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis, "Liber Beneficiorum", Aleksander Przezdziecki, Tom II, Kraków 1864, s. 290
  8. ↑ a b c d Artur Bata, Henryk Lawera: Dębica i Ziemia Dębicka. Krosno: Wydawnictwo Roskana, 1997.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Zawada. Zamek szlachecki przebudowany w pałac [online], zamkomania.pl [dostęp 2025-04-10].
  10. ↑ a b c Zamek w Zawadzie [online], zamkiobronne.pl [dostęp 2025-04-10].
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l Arkadiusz S. Więch, Zamek w Zawadzie – zapomniana perła Podkarpacia [online], staradebica.pl [dostęp 2025-04-10].
  12. ↑ Strona parafii, historia
  13. ↑ Koronacya cudownego obrazu Matki Boskiej w Zawadzie. „Nowości Illustrowane”. Nr 38, s. 3-4, 18 września 1920. 
  14. ↑ a b Barbara Potera, Zawada – zespół parkowo-dworski [online], zabytek.pl [dostęp 2025-04-10].
  15. ↑ „Zawada” Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe Marek Nagawiecki [online], panoramafirm.pl [dostęp 2025-04-10].
  16. ↑ Żwirownia Grabiny spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (0000295657) [online], Krajowy Rejestr Sądowy [dostęp 2025-04-10].
  17. ↑ Faustyna Olsza, Żwirownia w Grabinach [online], grabiny.webnode.page, 4 sierpnia 2018.
  18. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025, s. 12 [dostęp 2016-01-24].

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zawada_(województwo_podkarpackie)&oldid=76438873”