Wikipedia

Zbrodnia w Winiarach

Zbrodnia w Winiarach, egzekucje w Lesie Winiarskim – mord dokonany na Polakach przez niemieckich okupantów. Doszło do niego we wsi Winiary (obecnie część Kalisza)[2]. Ofiarami byli mieszkańcy Kalisza i regionu, w tym samorządowcy, parlamentarzyści i przedsiębiorcy. Masowe egzekucje rozpoczęły się 14 grudnia 1939[3] i trwały według różnych źródeł: do lutego 1940[2], do końca 1944[4] lub nawet do 1945 roku[5]. Zginęło co najmniej 320[2], a najprawdopodobniej około 700 osób[6]. Dokładna liczba ofiar nie jest znana.

Zbrodnia w Winiarach
Ilustracja
Pomnik w Winiarach (2008)
Państwo

 Polska (okupowana przez III Rzeszę)

Miejsce

Winiary (od 1976 Kalisz)

Data

1939–1940[1]

Liczba zabitych

~700(–1100)[1]

Typ ataku

ludobójstwo

Sprawca

III Rzesza

Położenie na mapie okupowanej Polski (1939–1941)
Mapa konturowa okupowanej Polski (1939–1941), po lewej znajduje się punkt z opisem „Zbrodnia w Winiarach”
Ziemia51°44′22,0″N 18°08′06,6″E/51,739444 18,135167

Egzekucje, do których doszło w Lesie Winiarskim na przełomie lat 1939 i 1940, zaliczane są do tzw. Intelligenzaktion – ludobójstwa polskiej inteligencji, ziemiaństwa i duchowieństwa na terenach włączonych do III Rzeszy[7].

Geneza i tło edytuj

 
Las Winiarski (widok współczesny)

1 września 1939 z Ostrowa Wielkopolskiego wycofał się 60. Pułk Piechoty. Niemcy wkroczyli do miasta 3 września. Doszło do wymiany ognia z polskim patrolem[8]. Do Kalisza armia niemiecka dotarła dzień później. Były to oddziały pod dowództwem generała Johannesa Blaskowitza[9], który po wojnie stanął przed sądem za zbrodnie wojenne w Wielkopolsce.

Do pierwszych zbrodni niemieckich doszło jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej. Za pierwsze masowe egzekucje odpowiadali żołnierze Wehrmachtu. W październiku Wielkopolska przeszła spod administracji wojskowej do cywilnych struktur władzy okupacyjnej. Kalisz i Ostrów Wielkopolski zostały włączone do Okręgu Rzeszy Poznań (późniejszy "Kraj Warty"). W listopadzie i grudniu 1939 doszło do kolejnej serii masakr ludności cywilnej. Szacuje się, że w ponad 200 egzekucjach zginęło około 5 tys. ludzi[10].

Przez więzienie w Kaliszu od września 1939 do marca 1940 przeszło ok. 750 osób. Większość została zamordowana. Była to część zaplanowanej i przeprowadzonej przez Niemców eksterminacji wielkopolskiej inteligencji, która miała doprowadzić do germanizacji regionu[7].

Miejsce zbrodni edytuj

Osobne artykuły: Winiary (Kalisz) i Las Winiarski (Kalisz).

W czasie II wojny światowej Winiary były sąsiadującą z Kaliszem wsią[11]. Jej ostatni właściciel, Konrad Wünsche, został zamordowany przez Niemców tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej[12]. Las Winiarski obejmuje współcześnie powierzchnię 220 hektarów[11]. W północno-wschodniej części lasu znajduje się obelisk oznaczający miejsce masowych egzekucji z lat 1939-1940[13] (→ Upamiętnienie).

Zbrodnia edytuj

Niemcy od początku okupacji wykorzystywali Las Winiarski jako miejsce straceń mieszkańców regionu. 20 października 1939 okupanci rozstrzelali Józefa Broniszewskiego z Sobiesęk (oddalonych od Winiar o ponad 20 km), zaś 6 grudnia Józefa Niedźwieckiego z Kalisza[5].

Rozstrzelanie mieszkańców Ostrowa Wielkopolskiego edytuj

Przeszło dwa miesiące po wkroczeniu do miasta, 8 listopada 1939, Niemcy aresztowali około 25 ostrowian, w tym wielu uczestników powstania wielkopolskiego[3]. Według powojennej relacji mieli oni posłużyć za zakładników[a][15]. Były to postaci znaczące w życiu społeczności lokalnej: samorządowcy, przedsiębiorcy, nauczyciele i przedstawiciele wolnych zawodów. Do połowy grudnia przetrzymywano ich w ostrowskim więzieniu. Trafił tam też m.in. Stanisław Szlagowski, aresztowany przez Niemców w Rososzycy[16] oraz ksiądz Jan Joachimowicz z Sieroszewic[17]. Za zgodą Niemców rodziny mogły przekazywać osadzonym paczki z żywnością, pisać listy. Niemcy najprawdopodobniej zgodzili się też na widzenia. Więźniowie przebywali w dwóch kilkunastoosobowych celach na drugim piętrze budynku[3]. Za dni drzwi do cel były otwarte[18].

Wcześnie rano 14 grudnia 1939 więźniowie zostali pod eskortą wywiezieni autobusem do więzienia w Kaliszu. Transport liczył 29 osób. Z nieznanych powodów Niemcy pominęli ks. Joachimowicza[17]. Pozostali stanęli przed sądem, oskarżeni o uczestnictwo w powstaniu wielkopolskim. W rzeczywistości jednak część więźniów nie brała w nim udziału. Dowodem w sprawie była Złota księga miasta Ostrowa, do której krótko przed wojną trafiły nazwiska powstańców[3]. W trakcie rozprawy sędziowie podpisali wcześniej przygotowane wyroki śmierci. Uniewinniony został tylko Jan Kończak – podoficer Wojska Polskiego[b]. Jego relacja jest jedynym źródłem informacji na temat przebiegu rozprawy[3].

Krótko po sfingowanym procesie do skazańców dołączyli aresztowani z okolic Jarocina i Kępna, a także z Ostrzeszowa i Pleszewa. Niemcy wywieźli ich lasu w Winiarach[3], gdzie zostali zamordowani strzałem w tył głowy[2]. Miejsce kaźni odnalazł (najprawdopodobniej już 15 grudnia) Leon Stencel wraz z Józefem Kluczyńskim, synem zamordowanego Romana Kluczyńskiego. Wskazał je przekupiony dozorca z kaliskiego więzienia. Pomimo tego większość rodzin nie poznała losu zamordowanych aż do końca wojny[3].

Według dr. Mariana Olszewskiego (przewodniczącego Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Poznaniu) odpowiedzialność za zbrodnię w Lesie Winiarskim ponoszą funkcjonariusze Einsatzgruppe III oraz Einsatzgruppe VI. W skład tej ostatniej jednostki wchodziło Einsatzkommando 14 (określane także jako Einsatzkommando 2), które działało w południowej części Wielkopolski[2]. Jednakże w grudniu 1939 jednostki te były już rozwiązane. Zaczęły funkcjonować "cywilne" formacje III Rzeszy: Gestapo, Sipo i Kripo[10]. Kazimierz Leszczyński w kontekście zbrodni w Winiarach pisze o "nieustalonym oddziale"[6].

Ofiary[5][20] edytuj

Pogrubionym drukiem zaznaczono ofiary przetransportowane z ostrowskiego do kaliskiego więzienia 14 grudnia 1939 i pochowane po wojnie w kwaterze powstańców wielkopolskich na cmentarzu przy ul. Limanowskiego w Ostrowie Wielkopolskim[3].

  • Jan Adamski (powstaniec wielkopolski, kupiec),
  • Władysław Anioł (restaurator),
  • M. Baranik,
  • Czesław Baranowski,
  • Franciszek Baranowski (meliorant),
  • Bartczyk Lucjan,
  • Stefan Błaszczyk,
  • Józef Błaszczyński,
  • Błaszkowski Józef,
  • Piotr Cieplik,
  • Wawrzyniec Ciesielski,
  • Adam Czechowski (dyrektor ostrowskiego gimnazjum),
  • Antoni Danielak (powstaniec wielkopolski, kupiec),
  • Aleksander Dubiski (powstaniec wielkopolski i lekarz),
  • Jan Dudka (powstaniec wielkopolski i pracownik Fabryki Wagon),
  • Jadwiga Egeman (pomoc domowa),
  • Józefa Fiszewska,
  • Józef Flak,
  • Idzi Gierak,
  • Józef Grędziński,
  • Stanisław Gruszczyński,
  • Henryk Grzegorek,
  • Władysław Hoffmann (powstaniec wielkopolski, poseł, nauczyciel),
  • Michał Idzior (powstaniec wielkopolski i brat kurkowy),
  • Wacław Jankowski (powstaniec wielkopolski, prawnik),
  • Stanisław Jańczak,
  • Walenty Jaśkowiak,
  • Józef Jondro (samorządowiec, wydawca i właściciel drukarni),
  • Kazimierz Kamzol,
  • Władysław Karolewski (nauczyciel z Rososzycy),
  • Roman Kasprzak (powstaniec wielkopolski, kupiec i brat kurkowy),
  • Roman Kluczyński (powstaniec wielkopolski, restaurator i brat kurkowy),
  • Tadeusz Kos,
  • Jan Krak (burmistrz Odolanowa, emerytowany policjant),
  • Józef Krokowski (artysta teatralny),
  • Helena Kucharska,
  • Roman Kubicki (powstaniec wielkopolski, brat kurkowy, dentysta i samorządowiec),
  • Józef Kurek,
  • Feliks Łagowski,
  • Stanisław Madejski,
  • Piotr Marciniak (kolejarz, powstaniec wielkopolski),
  • Maksymilian Matysiak (powstaniec wielkopolski),
  • Jan Mieżyński (powstaniec wielkopolski, uczestnik Republiki Ostrowskiej, bankier, brat kurkowy),
  • Stanisław Musielak (samorządowiec i literat),
  • Maksymilian Nowicki (kupiec, uczestnik Republiki Ostrowskiej),
  • Sylwester Nowostawski (powstaniec wielkopolski, urzędnik),
  • Michał Pankowiak (powstaniec wielkopolski, uczestnik Republiki Ostrowskiej, malarz i brat kurkowy),
  • Jan Patora,
  • Władysław Pietrzak,
  • Stanisław Pluta,
  • Franciszek Płóciennik,
  • Helena Płóciennik,
  • Józef Radziński,
  • Franciszek Ratajczak (powstaniec wielkopolski),
  • Andrzej Serafinowski,
  • Jan Siarkiewicz (powstaniec wielkopolski, dyrektor szkoły w Psarach),
  • Wojciech Sikora (poseł, bankier),
  • Andrzej Stawowy (powstaniec wielkopolski),
  • Józef Stembiński,
  • Roman Strzelczyk,
  • Stanisław Szlagowski[21] (powstaniec wielkopolski),
  • Stanisław Szurek,
  • Wacław Szyszka,
  • Wacław Śmietana,
  • Antoni Wiertelak,
  • Marian Witecki,
  • Józef Wojciechowski (powstaniec wielkopolski, podoficer rezerwy, brat kurkowy).

Lista nie jest kompletna. Śmierć poniosło co najmniej 70 osób[7]. Ofiary pochodziły m.in. z Blizanowa, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego i Wysocka Małego.

Niektóre ofiary egzekucji z 14 grudnia 1939 roku
 
Adam Czechowski
 
Aleksander Dubiski
 
Władysław Karolewski
 
Józef Krokowski

Późniejsze mordy edytuj

Do kolejnej zbiorowej egzekucji doszło jeszcze w roku 1939. 23 grudnia życie straciło kilkudziesięciu mieszkańców Kalisza, Kościelca, Cekowa i Winiar. Do zbiorowej egzekucji doszło też 10 lutego 1940. Niemcy rozstrzelali wówczas 80 osadzonych z więzienia w Kaliszu[5]. Ofiarami zbrodni w Lesie Winiarskim byli nie tylko przedstawiciele inteligencji. 11 lutego 1940 Niemcy rozstrzelali dziesięciu rolników z Racławic[7].

Trudno ustalić, do kiedy trwały mordy w Lesie Winiarskim. Wiadomo, że do masowych egzekucji w Kaliszu i okolicach dochodziło jeszcze w styczniu 1945 roku (→ zbrodnia w lesie skarszewskim). Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce podaje, że 20 grudnia 1941 roku rozstrzelany został w Winiarach Franciszek Włodarczyk z Korzeniewa. To ostatnia zbrodnia, której GKBZH nadała precyzyjne datowanie. Część egzekucji śledczy umieścili w ogólnych ramach czasowych 1939-1945. Ginęli zarówno pojedynczy ludzie, jak i kilkudziesięcioosobowe grupy[5]. Według Jana Pogorzelca (ówczesnego pracownika fabryki w Winiarach) mordy trwały do końca 1944 roku[4].

Konwoje wyglądały zawsze tak samo. Na czele jechał samochód z esesmanami w czarnych płaszczach i kapeluszach. Potem jechał samochód z żołnierzami, którzy przygotowywali miejsce egzekucji. Kolejny samochód wiózł skazanych i na końcu samochód osobowy z żandarmami uzbrojonymi w broń automatyczną gotową do strzału. Po dokonanej egzekucji starannie zabezpieczano ślady zbrodni. Ofiary powiązane drutem kolczastym musiały przyglądać się, jak oprawcy kopią im grób.

Stanisław Pogorzelski[22]

W 1943 roku Niemcy zamęczyli w Lesie Winiarskim Andrzeja Janusza Koczorowskiego. Pochodzący z rodziny właścicieli Przystajni żołnierz Armii Krajowej poniósł śmierć, ciągnięty za galopującym koniem[23].

Po wojnie w Lesie Winiarskim odkopano zwłoki 327 osób[2]. Ofiary pochodziły z Iwanowic, Gzikowa, Korzeniewa, Renty, Winiar, Zbierska i wielu innych miejscowości[5].

Po wojnie edytuj

 
Obelisk upamiętniający pomordowanych w Lesie Winiarskim
 
Tablica ku czci Władysława Karolewskiego w Rososzycy

Dwa miesiące po wkroczeniu Armii Czerwonej do Kalisza nastąpiła pierwsza ekshumacja w Lesie Winiarskim. Wykopano zwłoki ok. 130 ofiar. Większości nie udało się zidentyfikować[24].

W 1945 roku Miejska Rada Narodowa w Ostrowie Wielkopolskim podjęła starania, by ustalić losy aresztowanych jesienią 1939. Z inicjatywy radnego Wacława Rogalewskiego powstał komitet, który miał wyjaśnić co się z nimi stało[3]. Nie żył już wówczas Józef Kluczyński[c], który wraz z Leonem Stenclem odkrył miejsce kaźni. Groby pomordowanych udało się odkryć dzięki zeznaniom Stencla, a także siostry Kluczyńskiego, Marii Talarczyk, oraz Bolesława Grobelnego – kierowcy autobusu, który przewiózł ofiary z ostrowskiego więzienia do Kalisza. Na miejscu zbrodni odkryto cztery groby, w jednym znajdowały się ciała pomordowanych ostrowian[17]. Do ekshumacji doszło 19 października 1945 roku. Dwa dni później w kwaterze powstańców wielkopolskich na ostrowskim cmentarzu przy ul. Limanowskiego pochowano 27 ofiar. Według ówczesnej prasy w pogrzebie wzięło udział 20 tysięcy ludzi[3]. Stacjonujący w mieście oficerowie Armii Czerwonej mieli ofiarować 500 złotych na pomoc bliskim pomordowanych[25].

O wydanie w ręce Niemców Złotej księgi miasta Ostrowa, która posłużyła do postawienia ofiar przed sądem, wydawany przez Powiatową Radę Narodową "Głos Ostrowski" oskarżył Wandę Astową. Kobieta uciekła przed wkroczeniem Sowietów i została aresztowana po powrocie[26], a następnie uniewinniona[8].

Wiosną 1946 roku sąd w Ostrowie Wielkopolskim formalnie potwierdził zgon Jana Mieżyńskiego na wniosek jego żony. Przyjęto wówczas, że został zamordowany o godzinie 17:00[27].

Wyrokiem wydanym na Stanisława Szlagowskiego zajęła się po wojnie prokuratura z niemieckiego Chociebuża[16]. Ustawa o uchylaniu niesprawiedliwych wyroków nazistowskich przewiduje, że "uchyleniu podlegają skazujące orzeczenia karne wydane z przyczyn politycznych, militarnych, rasowych, religijnych lub światopoglądowych z naruszeniem elementarnych zasad sprawiedliwości po 30 stycznia 1933 roku w celu wprowadzenia lub utrzymania narodowosocjalistycznego reżimu"[28]. Na tej podstawie prokuratura uznała, że Szlagowski został zrehabilitowany[16].

Upamiętnienie edytuj

W 1960 na miejscu zbrodni stanął obelisk upamiętniający zamordowanych w Lesie Winiarskim mieszkańców Ostrowa Wielkopolskiego. Od 2006 w rocznicę mordu odprawiana jest przy nim msza. Co roku gromadzą się tam potomkowie ofiar[3][18]. W 2011 roku na budynku Szkoły Podstawowej w Rososzycy zawisła tablica upamiętniająca Jana Karolewskiego[29]. W 2016 roku, z okazji dwudziestopięciolecia reaktywacji Kurkowego Bractwa Strzeleckiego w Ostrowie Wielkopolskim, odsłonięta została tablica ku czci wszystkich braci pomordowanych w czasie II wojny światowej[30].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Przed przypadającym 11 listopada Świętem Niepodległości Niemcy, obawiając się wybuchu powstania, brali podobną liczbę zakładników w wielu powiatach tzw. Kraju Warty[14].
  2. ↑ Więźniom nie dano szansy obrony. Kończak argumentował jednak, że był zbyt młody, by brać udział w powstaniu. Wówczas postawiono mu zarzuty polityczne. Według jego własnych słów życie uratowało mu stwierdzenie, że jako wieloletni żołnierz zawodowy nigdy nie zajmował się polityką[19].
  3. ↑ Zginął w Belgii w 1945 na skutek alianckiego nalotu[19].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Władysław Kościelniak, Krzysztof Walczak: Kronika miasta Kalisza. Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2002, s. 192. ISBN 83-85638-43-1.
  2. ↑ a b c d e f Marian Olszewski, Zbrodnie hitlerowskie na Ziemi Kaliskiej, [w:] Zbrodnie hitlerowskie na Ziemi Kaliskiej w latach 1939-1945, Kalisz: Federacja Towarzystw Kulturalnych Ziemi Kaliskiej, 1979.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k Witold Banach, Barbara Kowalska, Zbrodnia w Winiarach. Obywatele Ziemi Ostrowskiej zamordowani w dniu 14 grudnia 1939, Ostrów Wlkp.: Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego, 2006.
  4. ↑ a b Jan Pogorzelec, Okupacyjne wspomnienia, „Opatowianin”, 9 (73), 1996.
  5. ↑ a b c d e f Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na Ziemiach Polskich w latach 1939-1945: województwo kaliskie, Warszawa: Ministerstwo Sprawiedliwości – Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, 1984.
  6. ↑ a b Leszczyński K., Eksterminacja ludności na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy, [w:] Eksterminacja ludności w Polsce w czasie okupacji niemieckiej 1939-1945, Poznań: Wydawnictwo Zachodnie, 1962, s. 110.
  7. ↑ a b c d Akcja "Inteligencja" w Wielkopolsce, na Kujawach, Ziemi Łódzkiej i zachodnim Mazowszu, [w:] Maria Wardzyńska, Był rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce Intelligenzaktion, Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, 2009, s. 205-206.
  8. ↑ a b Edward Serwański, Ostrów Wielkopolski i jego region w okresie II wojny światowej (1939-1945), Instytut Zachodni, 1992.
  9. ↑ W okupacyjnym Kaliszu [online], Archiwum Państwowe w Kaliszu [dostęp 2020-09-04].
  10. ↑ a b Stanisław Nawrocki, Terror policyjny w "Kraju Warty" 1939-1945, Wydawnictwo Poznańskie, 1973.
  11. ↑ a b Andrzej Drewicz, Las Winiarski [online], wkaliszu.pl [dostęp 2020-08-29].
  12. ↑ Andrzej Androchowicz, Koniec przed końcem [online], Polityka, 2006 [dostęp 2020-08-29] (pol.).
  13. ↑ Beata Kątna, Miejsca pamięci narodowej i obiekty historyczne [online], Lasy Państwowe – Nadleśnictwo Kalisz, 14 lipca 2020.
  14. ↑ Stanisław Nawrocki, Terror policyjny w "Kraju Warty" 1939-1945, Wydawnictwo Poznańskie, 1973.
  15. ↑ Matuszczyk H., Szulczyk J., Społeczeństwo ostrowskie w latach okupacji hitlerowskiej, [w:] Zbrodnie hitlerowskie na Ziemi Kaliskiej w latach 1939-1945, Kalisz: Federacja Towarzystw Kulturalnych Ziemi Kaliskiej, 1979.
  16. ↑ a b c Elżbieta Bylczyńska, “Popatrzcie jak kocha się Polskę” [online], Gazeta Mosińsko-Puszczykowska, 22 marca 2018 [dostęp 2020-08-27].
  17. ↑ a b c Renata Weiss, Rocznica grudniowego mordu w Winiarach, „Gazeta Ostrowska”, 49 (1904), 10 grudnia 2014.
  18. ↑ a b Marek Weiss, Grudniowa zbrodnia – mija 80 lat od mordu w Winiarach [online], Kurier Ostrowski, 14 grudnia 2019 [dostęp 2020-08-27].
  19. ↑ a b Witold Banach, Barbara Kowalska, Zbrodnia w Winiarach. Obywatele Ziemi Ostrowskiej zamordowani w dniu 14 grudnia 1939, Ostrów Wlkp.: Muzeum Miasta Ostrowa Wielkopolskiego, 2006.
  20. ↑ Pamięci pomordowanych w Winiarach [online], Serwis Starostwa Powiatowego w Ostrowie Wielkopolskim, 22 kwietnia 2013 [dostęp 2020-08-25].
  21. ↑ Elżbieta Bylczyńska, “Popatrzcie jak kocha się Polskę” [online], Gazeta Mosińsko-Puszczykowska, 22 marca 2018 [dostęp 2020-08-27].
  22. ↑ Jan Pogorzelec, Okupacyjne wspomnienia, „Opatowianin”, 7,8 (71,72), 1996.
  23. ↑ Zdzisław Małecki, Szymon Chudzki, Tragiczne losy żołnierzy AK z Przystajni k/Kalisza, „Zeszyty Naukowe. Inżynieria Lądowa i Wodna w Kształtowaniu Środowiska”, 8-9, 2013 [dostęp 2020-08-27].
  24. ↑ Jan Pogorzelec, Okupacyjne wspomnienia, „Opatowianin”, 4 (80), 1997.
  25. ↑ Kronika Ostrowa i okolicy, „Głos Ostrowski”, 21, 28 października 1945.
  26. ↑ Czy Wanda Astowa jest winna śmierci powstańców rozstrzelanych przez niemców w Kaliszu?, „Głos Ostrowski”, 21, 28 października 1945.
  27. ↑ Renata Weiss, Niemcy nie wybaczyli mu Republiki Ostrowskiej, „Gazeta Ostrowska”, 40 (1886), 8 października 2014.
  28. ↑ Bernard Miszewski, Proces Stanisławy Koszcząb, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 12-1 (35-36), grudzień-styczeń 2003-2004, s. 80.
  29. ↑ Mirosława Kois, Tablicy upamiętniająca Władysława Karolewskiego [online], Opiekun. Dwutygodnik Diecezji Kaliskiej, 27 października 2011.
  30. ↑ 25-lecie reaktywacji ostrowskiego Bractwa [online], ostrow24.tv, 22 sierpnia 2016.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zbrodnia_w_Winiarach&oldid=73206691”