Zespół nastawni kolejowych w Gnieźnie

Zespół nastawni kolejowych w Gnieźnie – zespół zabytkowych nastawni kolejowych na stacji Gniezno.

Nastawnie kolejowe w Gnieźnie

Gn-A, Gn-2, Gn-3,
Gn-11, Gn-12, Gn-B, Gn-C

nr rej. 772/Wlkp./A z 8.12.2009
Nastawnia Gn-A od zachodu wraz z parowozem serii Ol49
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Miejscowość	Gniezno
Typ budynku	nastawnia kolejowa
Styl architektoniczny	architektura nazistowska
Inwestor	III Rzesza
Rozpoczęcie budowy	1909
Ukończenie budowy	1943
Położenie na mapie Gniezna Nastawnie kolejowe w Gnieźnie
Położenie na mapie Polski Nastawnie kolejowe w Gnieźnie
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Nastawnie kolejowe w Gnieźnie
Położenie na mapie powiatu gnieźnieńskiego Nastawnie kolejowe w Gnieźnie
52°31′46,1424″N 17°36′12,4416″E

Geneza

Stacja Gniezno stanowi najcenniejszy duży zespół stacyjny z okresu II wojny światowej w Wielkopolsce i jeden z cenniejszych w Polsce. O dużych walorach zespołu świadczą: wysoki stopień zachowania (prawie 100%), kompletność infrastruktury (ruchomej i nieruchomej), autentyzm materiałów, technologii, brył i elewacji, zachowane podziały funkcjonalne, istnienie obiektów unikatowych, bądź jedynych w Polsce (dyspozytornia lokomotywowni, portalowy żuraw do nawęglania, system elektromechanicznej sygnalizacji kształtowej oraz unikatowa w formie i wyposażeniu nastawnia dysponująca Gn-A).

Obiekty

Stacja powstała w latach 1872-1873, a od 1875 ma charakter węzłowy. Kompleksowo przebudowano ją w latach 1940-1943 w ramach projektu „Otto” i najpierw planowaną, a potem realizowaną agresją na ZSRR (rozbudowa szlaków transportowych wschód-zachód). W ramach modernizacji stacji przebudowano i zbudowano nastawnie:

• dysponującą Gn-A (z lat 1909-1910) - jedna z najciekawszych w Polsce pod względem konstrukcji i zastosowanej techniki. Druga taka, o uboższym programie, znajduje się tylko w Gorzowie Wielkopolskim. W rzucie jest prostokątna (4,4 x 11,4 m), na wysokości hali nastawnicy przechodzi w literę T i jest przykryta ceramiczną dachówką. Posiada żelbetową ramę wypełnioną cegłami ceramicznymi. Usytuowanie i konstrukcja umożliwia nastawniczym pełną obserwację sytuacji ruchowej. Przewieszki umożliwiają przejazd pociągom wzdłuż peronu wyspowego. Nastawnica jest elektromechaniczna, suwakowa, jednorzędowa z aparatem blokowym - pochodzi z czasów budowy. Posiada bogaty secesyjny detal. Budynek uzupełnia przybudówka zawierająca akumulatorownię i siłownię z oryginalną marmurową tablicą kontrolną (1909) i dieslowskim zespołem prądotwórczym (9 KM) z czasów II wojny światowej (Güldner Motoren-Werke z Aschaffenburg),
• wykonawczą Gn-2 (z około 1941–1942) - prostopadłościenna, na planie prostokąta (6 x 9 m), z czterospadowym dachem, poważnie odbiega od standardów programu „Otto”. Posiada wykusz obserwacyjny od strony peronów oparty na żelbetowej płycie unoszącej też nastawnicę mechaniczną i aparat blokowy. Od strony miejskiej (północnej) wstawiono centralny ryzalit z klatką schodową. Obiekt zawiera m.in. kotłownię centralnego ogrzewania. Wyposażenie pochodzi z okresu budowy. Styl można określić jako historyzujący modernizm (podobnie jak wszystkich następnych),
• wykonawczą Gn-3 (z około 1942-1943) - prostokątna (4,2 x 8,6 m), o unikalnej formie kubicznego grzyba, z halą nastawnicy umieszczoną w lekko nadwieszonej części, ponad trzonem, co zbliża ją do podobnego budynku w Malborku. Zawiera kablownię i kotłownię. Jest intensywnie przeszklona, co spowodowane było specyfiką obsługiwanych rejonów nastawczych. Obiekt jest pozbawiony wyposażenia i szyb, zdewastowany. W pobliżu ustawiono budynek akumulatorowni (pozbawiony wyposażenia, zdewastowany), który z uwagi na układ torowy, nie mógł zostać zintegrowany z nastawnią,
• wykonawczą Gn-11 (z około 1941–1942) - modelowy przykład nastawni realizowanych w myśl programu „Otto” - prostokątna (6,1 x 11,8 m), kryta dachem czterospadowym z dachówkami ceramicznymi. Zawiera kotłownię. Przeszklona na całej długości elewacji północnej, a także częściowo wschodniej i zachodniej. Posiada podłogi odchylone od osi pionowej ku południowi. Zawiera nastawnicę mechaniczną (VS) i aparat blokowy. Całe wyposażenie jest z okresu budowy,
• dysponującą Gn-B z siłownią i akumulatorownią i rozrządową Gn-12 z siłownią i akumulatorownią - pierwsza z 1942, a druga z około 1942-1943 (prawie identyczne ale przeciwstawne). Obiekty trójkondygnacyjne, prostokątne (5 x 10,9 m/4,8 x 11,1 m, skrzydło - 4,8 x 12,6 m) o niespotykanej formie dużej nastawni z niskim, wąskim skrzydłem akumulatorowni i siłowni. Skrzydło mieściło też toaletę, warsztat i przedsionek. Zawierały nowoczesne elektromechaniczne nastawnice wielorzędowe (zachowana w Gn-B - czterorzędowa, firmy VS). Zachował się też zespół prądotwórczy 9 KM firmy Güldner Motoren-Werke w Gn-B. Wyposażenie jest kompletne, unikalne, całkowicie z epoki. Nastawnia Gn-12 jest opuszczona i zdewastowana,
• dysponującą Gn-C (około 1943) - dwumodułowa, podobna nieco do Gn-B i Gn-12, prostokątna (4,8 x 8,6 m) z siłownią i akumulatorownią, która jest dobudówką zbliżoną do kwadratu (7 x 8,5 m). Obiekt kryty czterospadowaymi dachami ceramicznymi zawiera m.in. kotłownię. Jest udaną kompozycją dwóch uzupełniających się bloków - obiekt powtórzono przy parowozowni w Lesznie. Na wyposażeniu znajduje się elektromechaniczna nastawnica suwakowa, dwurzędowa (VES), zmodernizowana na potrzeby funkcji nastawni dysponującej na bazie aparatury z nastawni wykonawczej. W siłowni stoją identyczne urządzenia jak w Gn-B.

Podsumowanie

Zespół nastawni gnieźnieńskich jest najcenniejszym w Polsce kompleksem tego typu z okresu II wojny światowej. Przemawia za tym m.in. rzadkie u hitlerowskiej kadry budowlanej indywidualne podejście do każdego z budynków. Zgodnie z zaleceniami Alberta Speera nie eksponowano elementów żelbetowych, stosowano za to cegłę (kopciałka w wątku wendyjskim) i dachówki ceramiczne, dachy czterospadowe i charakterystyczne dla programu „Otto” betonowe gzymsy wieńczące. Konwencja stylistyczna tkwi mocno w modernizmie (operowanie prostymi bryłami, liczne przeszklenia), ale też nawiązuje do klasycznych rozwiązań nazistowskich (symetria, klarowne podziały osiowe). O wadze zabytku decyduje też bardzo znaczący stopień zachowania oryginalnych urządzeń i wyposażenia obiektów, jak również brak przebudów i zachowanie brył oraz rzutów budynków. Również unikalność nastawni Gn-A jest niezwykle istotna - mimo przebudowy z lat 70. XX wieku (elektryfikacja).

Galeria

Nastawnia Gn-A

Nastawnia Gn-2

Nastawnia Gn-A od zachodu