Zespół zabudowy szybu „Wschodniego II”
Zespół zabudowy szybu „Wschodniego II” – zabytkowy zespół zabudowy dawnego szybu „Wschodniego II” zlikwidowanej kopalni węgla kamiennego „Kleofas”, znajdujący się w Katowicach przy ulicy F. Bocheńskiego, w granicach dzielnicy Osiedle Witosa. Na zespół zabudowy składa się wieża wyciągowa wraz z maszynownią i nadszybiem. Kompleks ten pochodzi z lat 1913–1921.
 nr rej. A/321/10 z 23 listopada 2010 roku
| |
 Zespół zabudowy widziany od strony ulicy F. Bocheńskiego | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres | |
| Typ budynku |
zespół zabudowy szybu |
| Styl architektoniczny |
historyzm ceglany |
| Wysokość całkowita |
25 m |
| Rozpoczęcie budowy |
1913 |
| Ukończenie budowy |
1921 |
| Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°15′34,7″N 18°59′08,9″E/50,259639 18,985806
| |
Historia edytuj
Pod koniec lat 80. XIX wieku w kopalni „Cleophas” (późniejszy „Kleofas”) w Załężu zaszła potrzeba budowy nowych szybów wentylacyjnych z dala od szybów głównych zakładu[1]. W 1888 roku został zaprojektowany szyb wentylacyjny „Schwarzenfeld I” („Wschodni I”) o głębokości 110 metrów[2]. Wraz z szybem powstała drewniana wieża szybu z kołowrotem ręcznym[2]. Był on połączony z polem eksploatacyjnym „Wschodnim I” na poziomie 86 metrów[2]. W latach 1890–1891 szyb został zgłębiony. Miał on kanał kominowy z piecem wentylacyjnym na poziomie 126 m, który w 1900 roku zastąpiono wentylatorem elektrycznym[1]. W 1904 roku wieża szybu została zastąpiona przez konstrukcję metalową, a kołowrót zamieniono na elektryczny[2].
W latach 1913–1916, w odległości 12 m na zachód od szybu „Schwarzenfeld I” („Wschodniego I”)[1] została zbudowana wieża wyciągowa szybu „Schwarzenfeld II” („Wschodniego II”)[3]. Szyb zaś został zaprojektowany jako dwuprzedziałowy (wschodni i zachodni)[1]. Przedział zachodni ukończono w 1921 roku i przeznaczono go do obsługiwania poziomów 162, 286, 374, 444 i 503 m, w kwietniu 1922 roku pogłębiono go do 519,8 m[4]. Drugi przedział – wschodni, ukończono w marcu 1927 roku, wykorzystywany był do wydobycia węgla kamiennego z tychże pokładów[4].
Szyb Wschodni II pełnił różne funkcje: szybu wentylacyjnego, wdechowego, zjazdowego, materiałowego, wydobywczego, a w związku z bliskością linii kolei piaskowej także szybu podsadzkowego[1].
W latach 1923–1926, kopalnia „Kleofas” wybudowała linię kolejki wąskotorowej 650 mm łączącej szyb „Wschodni II” z dwoma cegielniami położonymi na południe i wschód od szybu[5]. W dniu 9 marca 1931 roku ukończono linię kolejową o rozstawie szyn 785 mm prowadzącą z piaskowni m.in. do szybu „Wschodniego II”. Linia dostarczająca piasek została zelektryfikowana[5].
Zaraz po II wojnie światowej zaplanowano w szybie „Wschodnim II” wykonanie podszybia[6]. W latach 50. XX wieku zlikwidowano szyb „Wschodni I”, który pod koniec swojej działalności pełnił głównie funkcję szybu podsadzkowego[4]. Do 1959 roku pracował przedział wschodni szybu „Wschodniego II”, służący dla transportu klatkowego, po czym urządzenie wyciągowe wraz z kołami linowymi zdemontowano[1]. W 1961 roku zlikwidowano połączenie wąskotorowe 785 mm prowadzące do szybu „Wschodniego II”[6]. W 1966 roku wzmocniono konstrukcję wieży, w 1969 roku wymieniono zaś koła linowe w części zachodniej, zastępując je współcześnie istniejącymi[1].
Do szybu Wschodniego dobiegała normalnotorowa bocznica kolejowa kolei piaskowej – linia nr KP 426, otwarta w 1959 roku[7]. Budowa linii trwała w latach 1957–1959[8]. Została one zelektryfikowana przed 1980 rokiem, przed 2005 rokiem zaś tory bocznicy rozebrano[7].
W listopadzie 2004 roku w kopalni „Kleofas” zakończono wydobycie[9], miesiąc później zaś, 31 grudnia 2004 roku, dawna kopalnia została zakupiona od Katowickiego Holdingu Węglowego przez Spółkę Restrukturyzacji Kopalń[9].
Zespół zabudowy szybu został wpisany do rejestru zabytków 23 listopada 2010 roku[10]. W 2016 roku zabudowa szybu „Wschodniego II” pozostawała własnością Spółki Restrukturyzacji Kopalń[1]. Na wiosnę 2017 roku kompleks zabudowy przeszedł remont. W tym czasie był on już własnością prywatną[11].
Charakterystyka edytuj
Zespół zabudowy szybu „Wschodniego II” dawnej kopalni „Kleofas” położony jest w Katowicach przy ulicy F. Bocheńskiego[10], w granicach dzielnicy Osiedle Witosa, niedaleko granicy z Załężem[12].
Na zabytkowy kompleks zabudowy szybu składa się wieża wyciągowa szybu „Wschodniego II” wraz z maszynownią i nadszybiem[3]. Budynki nadszybia i maszynowni powstały w stylu historyzmu ceglanego[1]. Kompleks zabudowy pochodzi z lat 1913–1921[10], a sama zaś wieża wyciągowa została wzniesiona w latach 1913–1916[13].
Wieża szybowa o wysokości 25 m[1] jest konstrukcji stalowej, dwuprzedziałowa, z jednym zastrzałem i trzonem obudowanym blachą. Ma ona staliwowe koła, zamontowane w dwie pary na wspólnym podeście[3]. Koła są na wysokości 22,2 m i przetrwała tylko para od strony zachodniej (przy ulicy F. Bocheńskiego)[1]. Wieża jest stosunkowo niska, a podobnych wież na terenie Katowic w tego typu obiektach powstałych do 1945 roku nie ma, przez co jest ona wyjątkowa[13]. Wieża szybowa jest także jedyną tego typu konstrukcją przetrwałą po zabudowie kopalni „Kleofas”[11].
Zespół zabudowy szybu „Wschodniego II” wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem A/321/10 – wpis z dnia 23 listopada 2010 roku[10]. Ochroną objęta jest dawna wieża wyciągowa szybu „Wschodniego II” w granicach zgodnych do obrysów przylegających budynków nadszybia oraz maszynowni[13].
Galeria edytuj
-
Wieża szybowa szybu „Wschodniego II” -
Zabudowa szybu „Wschodniego II” w 2007 roku
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d e f g h i j k Zembok 2016 ↓, s. 19.
- ↑ a b c d Steuer 2022 ↓, W.
- ↑ a b c Gierlotka i Karwat-Seko 2013 ↓, s. 3.
- ↑ a b c Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 129.
- ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 124.
- ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 125.
- ↑ a b Ogólnopolska Baza Kolejowa: Linia Załęże – Szyb Wschodni (KWK Kleofas) (KP 426). www.bazakolejowa.pl. [dostęp 2022-07-04]. (pol.).
- ↑ Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 126.
- ↑ a b Frużyński, Grzegorek i Rygus 2017 ↓, s. 127.
- ↑ a b c d Narodowy Instytut Dziedzictwa: Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. Województwo śląskie. nid.pl. [dostęp 2022-07-04]. (pol.).
- ↑ a b Maciej Mutwil: Reprezentant Kleofasa. maciejmutwil.blogspot.com, 2017-12-29. [dostęp 2022-07-04]. (pol.).
- ↑ Urząd Miasta Katowice: Mapa Jednostki Pomocniczej nr 8 Osiedle Witosa. bip.katowice.eu. [dostęp 2022-07-04]. (pol.).
- ↑ a b c Owczarek i in. 2012 ↓, s. 88.
Bibliografia edytuj
- Adam Frużyński, Grzegorz Grzegorek, Piotr Rygus, Kopalnie i huty Katowic, Katowice: Wydawnictwo „Prasa i Książka” Grzegorz Grzegorek, 2017, s. 99, ISBN 978-83-63780-23-4 (pol.).
- Stefan Gierlotka, Barbara Karwat-Seko, Protokół nr 3/2013 z posiedzenia Komisji Górniczej, bip.katowice.eu, Katowice, 29 lipca 2013 [dostęp 2022-07-04] (pol.).
- Jacek Owczarek i inni, Wstępne sprawozdanie z inwentaryzacji obiektów przemysłowych w województwie śląskim, Katowice: Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, styczeń 2012 [dostęp 2022-07-04] (pol.).
- Antoni Steuer, Leksykon załęski, Muzeum Historii Katowic, 2022 [dostęp 2022-07-04] (pol.).
- Aleksander Zembok, Landmark – czyli coś extra, Katowice: Bractwo Gwarków Związku Górnośląskiego, 7 kwietnia 2016, s. 19 [dostęp 2022-07-04] (pol.).